Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishda o’zbek xalk ertaklarining ta’siri

Tatqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tug‘risidagi qonuni,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari, maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim va tarbiya jarayonini takomillashtirishga yo‘naltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarorlari, Xalq Ta’lim Vazirligi va Maktabgacha ta’lim vazirligining buyruqlari, farmoishlari, qarorlari va mavzuga oid ilmiy pedagogik psixologik manbalar.
Tatqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tatqiqotning amaliy axamiyati maktabgacha ta’lim tashkiloti psixologlariga, pedagoglariga, ota onalarga amaliy ko’mak beradi.
Ish tuzilmasining tasnifi: Dissertatsiya ishi kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I BOB O’zbek xalq ertaklarining katta maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tushunchalarni shakllantirishdagi o’rni muammosining nazariy o’rganilishi

1.1 O‘zbek xalq ertaklarining falsafiy xususiyatlari va ularning axloqiy tushunchalarni shakllantirishga ta’siri

Ertak, fantaziya, o‘yin orqali, bolalarning betakror ijodi orqali – bola qalbiga to‘g‘ri yo‘l topishidir. Ertak, fantaziya - bu siz ushbu manbalarni ochishingiz mumkin bo'lgan kalit va ularga hayot beruvchi kalitlar bilan yopiladi
V. A. Suxomlinskiy
Ertak - bu maktabgacha yoshdagi bolalarni hissiy va irodaviy rivojlantirish va ma'naviy-axloqiy tarbiyalash vositasi hisoblahadi.
Ertak - bu bolaning axloqiy rivojlanishi uchun eng qulay vositalardan biri bo'lib, u doimo o'qituvchilar va ota-onalar tomonidan qo'llanilgan. Ertaklarning maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy rivojlanishiga ta'siri shundan iboratki, ezgulik va yomonlik haqidagi g'oyalarni farqlash jarayonida insoniy tuyg'ular va ijtimoiy tuyg'ular shakllanadi va ularning rivojlanishining psixofiziologik darajasidan izchil o'tish jarayoni sodir bo'ladi. Bolaning xatti-harakatlaridagi og'ishlarni tuzatishni ta'minlaydigan ijtimoiy omil hisoblanadi.
Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham eng ommaviy janrlardan biri sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan. Ularning juda qadim zamonlardan yaratilganini «ertak» atamasining Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan 1074 yilda yozilgan «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida «etuk» tarzda qo‘llanganidan bilsa bo‘ladi: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli bir narsani hikoya qilishdan olingan» . Bu janrning qadimiyligini qozoq, qirg‘iz, turkman va boshqa bir qator turkiy xalqlar oilasiga kiruvchi millatlar og‘zaki ijodida ham ertak deb atalishi, isbotlashi mumkin. Shuningdek, miflar, afsona, rivoyatlar haqida fikr yuritganimizda, diffuzion jarayonning keyingi bosqichi ertak ekanligini eslatib o‘tganmiz. Demak, agar xalqimiz og‘zaki ijodini qadimgi qadriyatlar sifatida e’zozlasak, bu xazinaning noyob durdonasi sifatida hech ikkilanmay ertaklarni qayd etish mumkin ekan.
Axloqiy tarbiya, G.A. Uruntaeva, bolalarni insoniyat va muayyan jamiyatning axloqiy qadriyatlari bilan tanishtirishning maqsadli jarayonidir. Vaqt o'tishi bilan, bola asta-sekin odamlar jamiyatida qabul qilingan xatti-harakatlar va munosabatlar normalari va qoidalarini o'zlashtiradi, mos keladi, ya'ni. o'ziga tegishli bo'lgan, o'zaro ta'sir qilish usullari va shakllarini, odamlarga, tabiatga, o'ziga bo'lgan munosabatini ifodalaydi. Axloqiy tarbiyaning natijasi shaxsda ma'lum bir axloqiy fazilatlar majmuasining paydo bo'lishi va ma'qullanishidir. Va bu sifatlar qanchalik mustahkam shakllansa, insonda jamiyatda qabul qilingan axloqiy tamoyillardan chetlanishlar qanchalik kam kuzatilsa, uning axloqiga atrofdagilar tomonidan shunchalik yuqori baho beriladi.
Shakllanish - istisnosiz barcha omillar: ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, psixologik va hokazolarning ta'siri ostida shaxsning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishi jarayonidir.Ta'lim - shaxs shakllanishining eng muhim omillaridan biri, lekin yagona emas. Shakllanish inson shaxsiyatining ma'lum bir to'liqligini, etuklik, barqarorlik darajasiga erishishni nazarda tutadi.
Ertak xalq ijodiyotining eng qadimiy janri ekanligini hamma biladi.
Bu insonni yashashga o‘rgatadi, qalbida ijodiylik, ezgulik va adolat tantanasiga ishonchni singdiradi. Sifatida V.A. Suxomlinskiy: "Ertak - bu bolaning hayotiy hodisalarga hissiy bahosi unib chiqadigan urug'dir".
Xo'sh, xalq ertagi nima? Ko'p asrlar davomida ko'plab qiziqarli hikoyalar ixtiro qilingan, ammo ularni kim va eng muhimi, nima uchun ixtiro qilgan? Xalq ertaki - bu odamlar o'ylab topgan hikoya yoki fantastika. Bunday hikoyaning aniq muallifi yo'q, lekin u uni yaratgan odamlarning xarakteri va qadriyatlarini aks ettiradi. Odatda bunday hikoyalarda biz yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi qarama-qarshilik haqida gapiramiz va ularda ijobiy belgilar doimo g'alaba qozonadi. Bunday ertaklarni o'qishni qiziqarli qilish uchun ular sarguzasht, sehr va gapira oladigan hayvonlarni o'z ichiga oladi. Shuning uchun ularni nafaqat bolalar, balki katta yoshli ota-onalar ham hayajon bilan o'qiydilar.
Xalq ertaklarida shaxsni tarbiyalashda muhim g'oyalar mavjud - maqsadlar:
1. Atrofimizdagi dunyo jonli, har qanday vaqtda u biz bilan gaplasha oladi, demak, bolada uni o'rab turgan narsalarga ehtiyotkor va mazmunli munosabat paydo bo'ladi.
2. Atrofdagi dunyoning qayta tiklangan ob'ektlari mustaqil harakat qilish imkoniyatiga ega, ular erkin yashash huquqiga ega - bolada boshqasini qabul qilish tuyg'usini shakllantirish.
3. Yaxshilik va Yomonlikni ajratish, Yaxshilikning g'alabasi - yaxshi kayfiyatni saqlash va eng yaxshisiga intilishni rivojlantirish.
4. Eng qimmatli narsa sinov orqali, biroz qiyinchilik bilan qo'lga kiritiladi va hech narsa uchun berilgan narsa tezda tark etishi mumkin - maqsadni belgilash mexanizmini shakllantirish va sabr.
5. Atrofimizda ko'p yordamchilar bor, lekin ular vaziyatdan o'zimiz chiqa olmaganimizdagina yordamga keladi - mustaqillik tuyg'usi, shuningdek, atrofdagi dunyoga ishonch hosil bo'ladi .
Turli fanlar vakillari “insonparvarlik” tushunchasining ta’rifiga: etika, tilshunoslik, psixologiya, pedagogika kabilar bilan murojaat qildilar.
Insonparvarlik kontseptsiyasining ta'rifida umumiy bo'lgan narsa - bu insonning qanday fazilatlari: sezgirlik, xayrixohlik, shuningdek, ular boshqa odamlarga e'tibor berish haqida yozgan barcha manbalarda. Tushunchaning talqini etikada xayrixohlik, tilshunoslikda birovga yaxshilikka qiziqish, psixologiyada qadriyat munosabatlari tizimi, pedagogikada esa axloqiy me’yor ekanligi bilan farqlanadi.
Xulq-atvorning gumanistik yo'nalishi - bu bolaning tengdoshlari muhitidagi xatti-harakatlarining umumlashtirilgan xarakteristikasi bo'lib, uning yuzaga kelgan vaziyatda harakat qilish, sodir bo'layotgan voqealarning mohiyatini anglash, tengdoshlarning holatiga hissiy sezgirligini ko'rsatish qobiliyatini aks ettiradi. U xayrixohlikda namoyon bo'ladi, bu vaziyatga qarab, turli shakllarni oladi: yordam berish, tengdoshni qo'llab-quvvatlash, hamdardlik ko'rsatish, tengdoshning muvaffaqiyatidan xursandchilik bildirish, uni mamnun qilishga intilish, yoqimli ish qilish. Xayr-ehson - insonga bo'lgan munosabat, uning yaxshiligini targ'ib qilishga, yaxshilik qilishga qaratilgan.
Insonparvarlik tuyg'ularini tarbiyalash asosidagi ko'plab umuminsoniy qadriyatlar ma'lum. Shunday qilib, L.F. Ostrovskaya ularga murojaat qiladi:
- sezgirlik - odamlarga g'amxo'rlik qilish, yordamga kelish qobiliyati;
- xushmuomalalik hissi - inson harakatlarini tartibga soluvchi. Xushmuomalalik suhbatga qachon kirishishni va qachon jim turishni, nima yaxshi va nima yomonligini, nima mumkin va nima mumkin emasligini, odamni xafa qilmaslik, o'z pozitsiyasini himoya qilish uchun o'tkir vaziyatni qanday hal qilishni aniqlashga yordam beradi. va shu bilan birga boshqalarning mag'rurligini kamsitmang yoki xafa qilmang;
- xushmuomalalik - odamlarga hurmat ko'rsatish kundalik xatti-harakatlar normasi va boshqalar bilan tanish bo'lgan muomala uslubiga aylangan shaxsni tavsiflovchi axloqiy tuyg'u;
- empatiya - boshqa odamning his-tuyg'ulari va fikrlarini tushunish, boshqa odam boshdan kechirayotgan narsalarni boshdan kechirish. Bu ijtimoiy tuyg'u odamlarning xudbinligini cheklaydi, har bir kishiga o'zini boshqa odamning o'rniga qo'yishga, unda o'z turini ko'rishga imkon beradi;
- sezgirlik yordam so'ragan vaqtni kutmasdan yordam taklif qilish qobiliyatini belgilaydi (tushgan narsani ko'taring, eshikni ushlab turing, katta yoki kichikga oldingizga o'tishiga ruxsat bering);
- ishonch - boshqa shaxsning xayrixohligiga, vijdonliligiga, samimiyligiga ishonch;
- mehribonlik - insoniylik, sezgirlik, sezgirlik, xayrixohlik, boshqa odamlarning qiyinchiliklari va quvonchlarini baham ko'rishga tayyorligini ko'rsatish qobiliyati.
V.G. Bezrukova do'stlikni insonning ijobiy axloqiy sifati deb ataydi, odamlarga samimiy munosabat, sof his-tuyg'ular, tinch-totuv yashashga intilish, yuzaga keladigan nizolarni tinch, osoyishta hal qilish. Uning ta'rifiga ko'ra, do'stona munosabat ham hurmatga, huquqlarni tan olishga asoslangan bir-biriga bo'lgan munosabatlarning bir turidir . Turli lug'atlarda "do'stona" so'zining bunday talqinlari berilgan: odamlarga do'stona, hamdardlik bilan to'ldirilgan, kimgadir nisbatan joylashgan, xayrixoh, do'stona, tajovuzkor bo'lmagan, xayrixoh. "Insonparvarlik" tushunchasi ma'no jihatidan juda yaqin (boshqalar manfaatiga qaratilgan, insonga muhabbat bilan singdirilgan)
V.G. Nechaeva, T.A. Markova, insonparvarlik tamoyillariga asoslangan bolalar o'rtasidagi munosabatlarni tarbiyalash haqida gapirar ekan, bu munosabatlarni ishonchli, xayrixohlik, g'amxo'rlik sifatida tavsiflaydi, ular o'zaro yordam va sezgirlikni namoyon etadilar. Ularning fikricha, maktabgacha yoshdagi bolalarning insoniy munosabatlari o'zaro hamdardlik, mehr-oqibat, tengdoshlari va o'zining xatti-harakatlarini baholash qobiliyati asosida quriladi; bolalarning axloq va axloq qoidalaridan xabardorligi munosabatlarni yanada muvaffaqiyatli o'rnatishga yordam beradi.
V.V. Abramenkova insonparvarlik munosabatlarini guruhdagi g'amxo'rlik, o'zaro yordam, hurmat, birdamlikning ijtimoiy ijobiy ko'rinishlari sifatida belgilaydi. Tadqiqotchining ta'kidlashicha, chinakam insoniy munosabatlarni namoyon qilish uchun bola boshqaning fikr va his-tuyg'ularini tushunish qobiliyatiga, fidokorona xatti-harakatlar qobiliyatiga, shuningdek, boshqasiga yordam berishga va "individual qimmatli" narsalarni boshqalar bilan baham ko'rishga tayyor bo'lishi kerak. E.E. Shishlova insonparvarlik munosabatlariga hamdardlik, hamdardlik, yordam ko'rsatishni nazarda tutadi; yordam, yordam. U insoniy munosabatlarning xayrixohlik, sezgirlik, ehtiyotkorlik, g'amxo'rlik, adolat kabi turlarini belgilaydi.
N.I. Tsukanova insoniy munosabatlarni shakllantirish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda muhim shaxsiy fazilatlarni rivojlantirish kerakligini isbotlaydi: hamdardlik, o'zaro tushunish, xayrixohlik, do'stona munosabat, e'tibor [39]. O.V. Vakulenko insonparvarlik munosabatlarining tengdoshlariga e'tibor va hamdardlik, sezgirlik, xayrixohlik, hamdardlik kabi xususiyatlarini ta'kidlaydi [8]. K.O. Orlov o'z formulasini beradi: "Bolaning insonparvarlik munosabati - bu uning tengdoshlari bilan o'zaro munosabatining bir turi bo'lib, uning davomida boshqalarga g'amxo'rlik qilish zarurati namoyon bo'ladi, insonparvarlik tuyg'ulari (mehribonlik, do'stlik, hamdardlik, hamdardlik, hurmat, toqatsizlik) rivojlanadi. qo'pollik va shafqatsizlik), insonga ongli va empatik munosabatni eng oliy qadriyat sifatida ifodalaydi" . Ko`pchilik tadqiqotchilarning fikricha, do`stona munosabatlar insonparvar ekanligini ko`ramiz.
E.O. Smirnova boshqalarga nisbatan insonparvarlik munosabati hamdardlik, hamdardlik, xayrixohlik qobiliyatiga asoslanadi, deb hisoblaydi. Insonparvarlik va xayrixohlikni tarbiyalashdan asosiy maqsad, tadqiqotchining fikricha, boshqalar bilan hamjamiyatni shakllantirish va tengdoshlarda do'stlar va sheriklarni ko'rish imkoniyatidir. “Jamoa tuyg‘usi va boshqasini “ko‘rish” qobiliyati odamlarga nisbatan axloqiy, bag‘rikenglik munosabati barpo etiladigan poydevordir. Bunday munosabat hamdardlik, hamdardlik, xursandchilik va yordamni keltirib chiqaradi”
Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama tarbiyalash muammosi tarixiy xarakter kasb etib, bu borada Sharq mutafakkirlari Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar tomonidan yaratilgan ilmiy va didaktik manbalar tarbiya ishida muhim ahamiyatga ega3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni har tomonlama rivojlantirishga oid tadqiqotlar o‘zbekistonlik pedagog, psixolog, filolog va faylasuflar: M.K.Abduhakimova, O‘.K.Adamova, Z.Azizova, B.Sarimsoqov, O.Safarov. M.Yakubbekova, M.Ismoilova, R.Qodirov, F.R.Qodirova, D.G.Boboyeva, U.Bo‘tayeva, K.Oqilova, F.B.Valixo‘jayeva, F.N.Vaxabova, B.R.Djurayeva, H.M.Tojiboyeva, X.A.Umarova, J.G‘.Yo‘ldoshev, S.O.Gaziyeva, L.R.Mo‘minova, S.T.Turg‘unov, S.T.Islomova, M.Fayzullayeva, D.J.Sharipova, Q.S.Shodiyeva, Sh.Shodmonova, P.Yusupova, N.Djamilova, G.Mardonova, M.Y.Ayupova, Z.Rahimova, M.Rustamova, D.Zaynutdinova, N.Abdullayeva, G.Nazirova D.Abdurahimova va boshq. tomonidan olib borilgan.
Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik-psixologik masalalari O.Musurmonova, R.Djurayev, O.Jamoliddinova, Z.Ismailova, U.Mahkamov, Sh.Mardonov, M.Inomova, N.Ortiqov, B.Raximov, D.Ro‘ziyeva, D.Sharipova, N.Egamberdiyeva, M.Quronov, Z.Soliyevalar5 ilmiy ishlarida bolalar, o‘spirinlarda ma’naviyat, axloq, milliy g‘urur, madaniyatni shakllantirish, oilada va ta’lim tashkilotlarida bola shaxsini tarbiyalash, xalq og‘zaki ijodi namunalarining poetik va o‘ziga xosliklari ijtimoiypedagogik, antropologik va akmeologik nuqtai nazardan tadqiq qilingan. Psixolog olimlar M.Davletshin, V.Karimova, E.G‘oziyev, B.Qodirovlar6 tomonidan turli yoshdagi o‘quvchilarning shaxs sifatidagi kamoloti va xalq an’analari vositasida bola shaxsida milliy aksiologiyani shakllantirish muhimligining psixologik masalalari tadqiq etilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchi shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) va xorijiy mamlakatlarning M.Montessori, M.N.Bratuxina, O.V.Akulova, T.A.Kotlyakova, O.N.Pishuxina, YE.A.Avilova, A.Arushanova, M.Bakina, N.M.Eliash, R.M.Exayeva, YE.V.Yudina, E.Bern, N.A.Vasilyeva, L.M.Volobuyeva, Y.V.Gippenreyter, M.Chomayeva, N.N.Jirnova, O.L.Zvereva, T.F.Kuznetsova, YE.K.Lyutova, N.Nyukomb, L.A.Paramonova, YE.Y.Protasova, V.A.Slastenin, A.I.Mishenko, O.Solnseva, A.Fomina kabi olimlar olib borib, ularning ilmiy tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarni xalq og‘zaki ijodi namunalar vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning nazariy va amaliy muammolari, zamonaviy shaxsni tarbiyalashda xalq pedagogikasi g‘oyalari va xalq og‘zaki ijodi namunalarining o‘rni hamda ularni turlash mahoratining o‘ziga xosliklari o‘rganilgan.
Ertak terminini O‘zbekistondagi hamma viloyatlar aholisi juda yaxshi bilsa-da, bu janrga oid asarlar turlicha hududlarda turlicha atalgan. Xususan, toshkentliklar «cho‘pchak», farg‘onaliklar «matal», xorazmliklar «varsaqi», o‘zbek va tojik tilida so‘zlashuvchi vatandoshlarimiz «ushuk» tarzda atashgan. Bulardan tashqari jonli so‘zlashuvda ba’zan afsona, o‘tirik, tutal atamalari ham uchraydi. Hatto hazrat Alisher Navoiy ham g‘azallaridan birida «cho‘pchak» so‘zini qo‘llaganlar:
Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo‘lg‘ay,
Qoshinda qissai Yusuf bir uyqu kelturur cho‘pchak .
(Baytdagi «cho‘pchak» «Navodiru-sh-shabob»ning 1959 yilgi nashrida «cho‘rchak» shaklida yozilgan. Shuning uchun Alisher Navoiy zamonida «cho‘rchak» yoki «cho‘pchak» atamasi bor edi deb xulosa qilish mumkin bo‘ladi). Ayni paytda baytdagi «uyqu» so‘ziga e’tibor bering. Ma’lum bo‘ladiki, oqshom payti bolalarni uxlatishda ertakning sehrli ta’sir kuchidan bugungi kunda foydalanar ekanmiz, bu an’ana ham bejiz paydo bo‘lmaganini qayd etamiz. Darvoqe, H.Olimjonning 1937 yilda yozgan «Oygul bilan Baxtiyor» ertagini eslashimiz ham o‘rinli:

Bolalik kunlarimda,

Uyqusiz tunlarimda,
Ko‘p ertak eshitgandim,
So‘ylab berardi buvim.
Esimda o‘sha damlar,
O‘zi uchar gilamlar,
Tohir-Zuhra, Yoriltosh,
Oyni uyaltirgan qosh .
Shoir doston boshlanishida (dostonning bosh mazmuni ham «Ozoda chehra» ertagiga asoslanishini ta’kidlash mumkin) xalq ertaklari jozibasini shoirona kashfiyotlar bilan yoritib bergan. Bu misralarda «Tohir va Zuhra», «Yoriltosh» ertaklarining nomi tilga olinishidan tashqari «o‘zi uchar gilamlar», «oyni uyaltirgan qosh»lar, «beqanot uchgan otlar», «so‘ylaguvchi devorlar», «bola bo‘p qolgan chollar» sanab o‘tiladi. Haqiqatan ham, «Oygul bilan Baxtiyor» adabiy ertagini yozishda shoirga xalq ertaklarining sirli olami ilhom bag‘ishlagan va Hamid Olimjon o‘z o‘quvchisiga bu ilhom izohini go‘zal so‘zlar bilan yetkazishga harakat qilgan. Yuqorida keltirgan fikrlarimiz xalq ertaklarining haqiqiy so‘z san’ati sifatida qadimdan yashab kelayotganini, xalq hayotida ularda tasvirlangan olam muayyan ahamiyat kasb etganini dalillaydi. 
Xalq ertaklarimizning badiiy ijod namunasi sifatidagi janr xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Ertaklar xalq og‘zaki ijodining epik jinsi (turi)ga mansub.
2. Ertaklar, asosan, nasrda yaratiladi. Faqat ayrim asarlardagina («Yoriltosh», «Tohir va Zuhra» va b.) qo‘shiqni eslatuvchi she’riy parchalar uchraydi.
3. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan» boshlamasi va «murod-maqsadiga yetibdi» yakunlanmasi ertaklarning an’anaviy belgisi hisoblanadi.
4. Xayoliy-fantastik tasvir ertaklar syujetida qo‘llanadigan ustuvor usuldir.
5. Ertaklarning umumiy mazmunida IMF formulasi doimiy takrorlanadi. Har bir ertak I – initsial – boshlanma; M – medial – asosiy qism; F – final – yakunlanmadan iborat bo‘ladi.
Ertaklarning miflardan ijod usulini o‘zlashtirganligi haqida fikr yuritgan edik. Bu an’ana o‘zbek xalq ertaklarining umumiy mazmunida bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Ehtimol, bu janr asarlarining yashovchanligini ta’minlagan asosiy xususiyat ham shundan iboratdir. Xalq o‘z ertaklarida chegarasiz ravishda xayolot olamini kezib chiqadi. YA’ni ularda xalq fantaziyasi mahsuli bo‘lgan chegara bilmas uydirmalar, transfiguratsiya (bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish) holatlari tinglovchini o‘ziga jalb etadi. Vaholanki, ertak boshlanmalaridagi “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan...” (olimlar boshlanmadagi tarkibiy “ekan” qismlarning 20 ga yaqin bo‘lishini belgilashgan) ibora va jumlalar mutaxassislar fikricha, ertakda bayon qilingan voqealarning aslida umuman bo‘lmagani va ro‘y berishi mumkin emasligini anglatar ekan. Haqiqatan ham, dostonlarda biz bu mazmundagi boshlanma – zachinlarni uchratmaymiz. Shu bois odatga ko‘ra dostonlardagi voqealar hayotda bo‘lgan deb qabul qilinadi. Ertakda esa tamom boshqa holat hukm suradi. Chunki bu janr boshlanmasidagi “bor-yo‘q”, “och-to‘q” so‘zlarining o‘zi hikoya qilinayotgan voqeaga nisbatan shubha uyg‘otadi. Ammo masalaning qiziq tomoni shundaki, voqea boshlanmasdan atayin shubha uyg‘otishga bo‘lgan harakat tinglovchiga deyarli ta’sir qilmaydi. Biz ertaklardagi uydirmalarga to‘la ishonamiz, asar qahramonlarining taqdiriga befarq qaray olmaymiz, sevikli malika yoki cho‘pon muvaffaqiyat qozonsa, bu g‘alaba o‘zimiznikidek quvonaveramiz.
Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayotning hamma masalalari o‘z ifodasini topadi, desak xato bo‘lmaydi. Shuning uchun ham yer yuzining hamma mintaqalarida yashaydigan xalqlarda umumiy hayot tarzi yaqin bo‘lgani sabab bir xil mazmundagi ertaklar ko‘p uchraydi. Fransuz, ingliz, xitoy, yapon ertaklari aksariyat hollarda o‘zbeklar ijodidagi bu janrdagi asarlar mazmunini takrorlaydi. Faqat fransuzlarda pishloq, uzum; xitoylarda guruch; o‘zbeklarda tuxum yoki qatiq kabi narsalar farqi seziladi. Agar boshqa xaqlardagi ertaklar matnida shu yoki boshqa narsalar nomini milliy predmetlar bilan alishtirsak, ko‘pincha, boshqa xalqlar namunalari ham o‘zbekniki bo‘ladi-qoladi. Bu holat sababini avval qayd qilganimizdek, bir xalqdan ikkinchi xalqning o‘zlashtirishi deb emas, umumiy hayot tarzining yaqinligi bilan asoslash ma’qulroqdir. Masalan, yoqut xalqidagi “Bekinmachoq”, ruslardagi “O‘n ikki oy” (“Morozbobo”) va o‘zbekdagi “Zumrad va Qimmat” ertaklarida voqea tugunidan tortib yechimigacha bir xil yo‘nalishda kechadi. Ammo bu asarlarning har biri bevosita o‘sha xalq ijodi namunasi deb tan olinadi.
O‘zbek folklorshunosligi rivojiga munosib hissa qo‘shgan Mansur Afzalov o‘zbek xalq ertaklari yuzasidan ilmiy ish yozar ekan, bu janrning o‘rganilishi tarixiga alohida to‘xtagan. Olimning ma’lumot berishicha, o‘zbek ertaklariga bo‘lgan ilmiy e’tibor XIX asr ikkinchi yarmidan boshlangan. Bu o‘rinda A.A.Kushakevich, N.Lapunova, A.Vasilyev, A.N.Samoylovich, V.V.Bartold kabi bir qator ziyoli va taniqli olimlar ismlari keltirilgan. Shuningdek, «Farhod va Shirin», «Shirin qiz», «Samarqand», «Shahzoda Nazar Muhammad va Malika Nazarbibi», «Annamurod bova haqida», «Erni er qilgan xotin», «Donishmand Cho‘pon» kabi afsona va ertaklar matnlarining yozib olinishi, dastlabki tadqiq qilish jarayoni haqida ma’lumotlar qayd etilgan . O‘zbek ertaklari o‘z vaqtida Miyon Buzruk Solihov, Hodi Zarifov, Xolid Rasul, Buyuk Karimov kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan. Keyinchalik bu faoliyatni K.Imomov, T.G‘oziboyev, G‘.Jalolov, X.Egamov, H.Razzoqov, J.Yusupov kabi olimlar davom ettirishdi. 
Xalq tabiatan hamisha adolatni yoqlaydi, himoya qiladi. Ertaklar yaratilish jihatdan miflarga asoslansa, mavzuning tanlanishi, obrazlar tizimidagi yo‘nalishlar, hayot muammolarini aks ettirishda adolat mezoniga bo‘ysunadi. Qalloblik, vijdonsizlik, xiyonat, yolg‘onchilik, ma’naviy nopoklik kabi illatlar doimiy ravishda qoralanadi. Mardlik, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, iymonlilik, poklik fazilatlari hurmat bilan tilga olinadi. Voqeaning tuguni ham hamisha ana shu fazilatlarni ulug‘lash bilan yechimini topadi. Mohir xalq farzandlari tomonidan o‘ylab topilgan fantastik hodisalar, uydirma lavhalar, sehrli narsa-buyumlar, jodular, g‘ayritabiiy hodisalar esa tom ma’noda yovuzlikning qoralanishi, ezgulikning maqtalishida poetik xomashyo sifatida foydalaniladi.
Xalq ertaklarining mazmun va hayotdagi voqealarni tasvirlash yo‘nalishiga ko‘ra uch turi mavjudligi M.Afzalov, K.Imomov tomonidan ko‘rsatib o‘tilgan. Bu tasnifga ko‘ra ertaklar sehrli va hayotiy turlarga bo‘linadi. Ammo ayrim adabiyotlarda hayvonlar haqidagi, sehrli, maishiy turlarga bo‘linadi. Mansur Afzalov tasnifida yana hayvonlar, sehrli-fantastik, hayotiy-satirik turlar ham ko‘rsatilgan. Umumiy tahlilning oson va tushunarli bo‘lishi uchun biz ana shu tasnifga binoan ish ko‘rishni ma’qul topdik. Ertaklarni tasnif qilish qanchalar murakkab ekanligini ularni tahlil qilish jarayonida o‘zingiz anglab yetasiz.
Hayvonlar haqidagi ertaklar. Hayvonlar haqidagi ertaklarni ayrim mutaxassislar sehrli-fantastik ertaklar turkumiga mansub hisoblaydilar. Xususan, K.Imomov, G‘.Jalolov o‘zlarining tadqiqotlarida hayvonlar ishtirok etadigan ertaklarni sehrli ertaklar qatorida tahlil qiladilar . Bu asarlarda hayvonlar ishtiroki, ularning asar qahramonlari bilan suhbatda bo‘lishlari olimlarning sehrli ertaklar deb atashlariga asos beradi. Biz bu atamani shartli ravishda qabul qilamiz, chunki sehrli ertaklarning hayvonlar ishtirok etmagan mazmundagilari ham yetarli bo‘lib, ularni alohida tahlil qilish mumkin. M.Afzalov hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘zida turli farqlanuvchi asarlar borligini qayd etadi. Ularning birinchi turiga mifologik mazmun ifodalanganlarini qo‘shadi. Ma’lumki, qadim zamonlar totemizm va fetishizm tushunchasi nuqtai nazaridan ajdodlarimiz har bir narsa-predmetni, shu jumladan, hayvonlarni o‘zlariga homiy deb bilganlar. Ular tasavvurida odamlar totem va fetish yordamida muayyan yutuqlarga erishishlari mumkin hisoblangan. Bu haqda miflar haqida to‘xtaganimizda ham ma’lumot berganmiz. O‘zbek ajdodlari bo‘ri, ilon, ot va boshqa bir qator hayvonlarni o‘zlariga homiylik qilishini ruhan his etganlar. Ertaklarning dastlabki namunalarida aynan ana shu dunyoqarash asosida asarlar yaratganlar. «Bo‘ri», «Cho‘loq bo‘ri», «Ilon og‘a», «Ayiq polvon» kabi ertaklar shular jumlasidandir. 
«Quyosh yerining pahlavoni» ertagida ona ayiq Rustamni parvarish qiladi, uning hayotida homiy sifatida o‘rin egallaydi: Rustam va otasi – yamoqchi cholga qo‘lidan kelgancha yaxshiliklar qilib dushmandan asraydi. Mansur Afzalov «Ilon og‘a» ertagini alohida ajratib ko‘rsatadi: “Ilon – kuyov niqobini olsa, insonga aylanadi. Qiz ilonning niqobini kuydirib yuborsa, u kaptar bo‘lib uchib ketadi. Ilon og‘aning onasi va xolasi yalmog‘iz kampir bo‘ladi. Ular Ilon og‘a bilan qizga ko‘p to‘sqinlik qiladilar. Lekin Ilon og‘a va qiz o‘z tadbirlari orqali yalmog‘iz kampirni yengib, murod-maqsadlariga yetadilar” . Xususan, «Cho‘loq bo‘ri» ertagida podshohning kenja o‘g‘li afsonaviy tilla qushni olib kelish uchun safarga chiqqanida cho‘loq bo‘riga duch keladi. Unga non beradi. Bo‘ri undan yordamini ayamaydi. Qush uchun safarga chiqqan bola bir qiz va ot bilan uyiga qaytadi. Yo‘lda akalarining holidan xabar oladi. Ammo akalari uning ko‘zlarini o‘yib, chohga tashlaydilar. Ertak oxirida kenja o‘g‘il baribir murod-maqsadiga yetishadi, akalari jazolanadilar . Bu turdagi ertaklarning mohiyati totem hisoblangan hayvon va qushlarning asar qahramoniga o‘zlarining sehrli fazilatlari vositasida yordam berish bilan izohlanadi. Shu mazmundagi yana bir ertak «Kenja botir» deb ataladi. Unda homiy sifatida ot qatnashadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning yana bir turida majoziy fikr yuritish usuli ustuvordir. Bunday ertaklar farzandlarga pand-nasihat, tarbiya berish maqsadida yaratilgan. Har qanday vaziyatda birga bo‘lish, do‘stlikni qadrlash kerakligi ertakning bosh g‘oyalari hisoblanadi. Inson bir-biriga yaxshilik qilsa, albatta, o‘zining orzusiga yetishadi, degan falsafa asosida to‘qima voqealar, qiziq-qiziq obrazlar o‘ylab topiladi. «Susambil» ertagi ana shunday asarlar qatoridan o‘rin olgan. Ho‘kiz, eshak afsonaviy Susambil shahrida erkin, to‘kin hayot kechirmoqchi bo‘ladilar. Ularga xo‘roz, kalamush, arilar ergashadilar. Uzoq qiyinchilikdan so‘ng maqsadga yetadilar. Ammo bu yerda ularga bo‘rilar hujum qiladi. Shunda ho‘kiz ularni suzadi. Kalamushlar yer kovlab, bo‘rilarni go‘rga tiqmoqchidek qo‘rqitadilar. Arilar chaqadi. Xo‘roz qichqirib, eshak hangrab bo‘rilarni bezovta qiladi. Oxir-oqibat bo‘rilar ahil birodarlardan zo‘rg‘a qochib qutuladilar. O‘z galalariga borib vahima soladilar. Natijada, butun bo‘rilar Susambildan qochishga majbur bo‘ladilar. Hayvonlar esa to‘kin hayot kechiradilar . Bu ertakda baxtga erishish oson emas, ammo erishilgan baxtni saqlab qolish undan ham qiyinroqdir, degan dono fikr hayvonlar misolida majoziy tarzda o‘z ifodasini topgan. «Ovchi, Ko‘kcha va Dono» ertagida ham kaptar, sichqon, qarg‘a, toshbaqa, kiyikning do‘stligi ularni bir necha marta o‘limdan qutqaradi. Faqat samimiy, beg‘araz do‘stlik oqibatida kaptarlar to‘rdan, kiyik tuzoqdan, toshbaqa ovchi solgan xaltadan qutuladi. Bu fikrlar zamirida ham faqat do‘stlikni qadrlash g‘oyasi o‘z ifodasini topgan.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning keyingi turi ko‘proq ma’rifiy maqsadni amalga oshirish uchun yaratilgan. Otalar farzandlariga o‘z hayot tajribalaridan saboq berishlari kerak. Farzand o‘z oilasida katta bo‘layotgani sabab atrofida yashayotgan hayvonlar haqida ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. To‘g‘ri, ular qo‘y, ot, echki, tovuq, eshakni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganlar, muayyan tasavvurga egalar. Ammo bo‘ri, ayiq, ilon, tulki, burgutni ular bilmaydilar. Shuning uchun ertaklarda ularning hayot kechirish tarzi yuzasidan muayyan ma’lumotlarni berish lozim bo‘ladi. Bu tasnifdagi hayvonlar haqidagi ertaklarda bo‘rining vahshiyligi, odamga hujum qilishi mumkinligi, tulkining ayyorligi, laylak tumshug‘ining uzunligi, kiyik dumining to‘mtoqligi izohlangan asarlar vujudga kelgan. Darvoqe, ilmiy adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, bunday ertaklarning asosiy qahramoni sifatida, ko‘pincha, echki ishtirok etadi. Bir qator ertaklarda nima uchun qarg‘a qora, kiyik dumi to‘mtoq, musicha ko‘kragi nima uchun chakichlanganga o‘xshaydi kabi savollarga javob beriladi. Ular qatorida «Bo‘ri bilan tulki», «Kiyik bilan kadi», «Xo‘roz bilan tulki», «Laylak bilan tulki», «Buzoq, echki va qo‘zi» kabi namunalar bor. Masalan, «Kiyik bilan kadi» ertagida «Kadi kiyikni qo‘rqitadi. Kiyik kadidan o‘ch olmoqchi bo‘ladi va uni dumiga bog‘lab cho‘ktiradi. Kadi kiyikni suv tagiga tortadi. Kiyik qirg‘oqqa intiladi. Oxiri kiyikning dumi uzilib to‘mtoq bo‘lib qoladi. Kiyik dumi kaltaligini masxara qilgan barcha kiyiklarning dumini bir-biriga bog‘lab qo‘yadi-da, «mergan kelyapti», - deb qochadi. Dumi bog‘langan kiyiklar ham har tomonga qochadilar va dumlaridan ayriladilar. Shunday qilib, kiyiklarning dumi to‘mtoq bo‘lib qolgan ekan» .
Ertaklarda bolalarning yosh xususiyatlari alohida e’tiborga olinadi. Voqealar qiziqarli, sodda, ixcham, izchil, qisqa bayon etilishi talab qilinadi. Ba’zan bu maqsad kulgili mazmunga ega holda bayon etiladi. Tulki bilan bo‘riga bag‘ishlangan ertaklarning birida go‘sht tishlab ketayotgan bo‘ridan tulki: «Bo‘rivoy, qayerdan kelayapsan?» - deb so‘raydi. Bo‘ri: «Popdan», - deb javob beradi va og‘zidagi go‘shtini tushirib yuboradi. Ikkinchi marta xuddi shunday vaziyatda tulki yana so‘raydi. Shunda bo‘ri: «G‘ijduvondan», - deb javob beradi. Kulgili vaziyat ifodalangan bunday ertaklarda, bir tomondan, shunchaki hazil nazarda tutilgandek tuyiladi. Ammo ularning zaminida odamlarning bir-biriga bo‘lgan munosabati aks etadi.
Hayvonlar haqidagi ertaklarning yuqorida qayd etilgan uch turidan tashqari qahramonlarning ishtirokiga ko‘ra ham muayyan turlari bor. Xususan, faqat hayvonlargina ishtirok etganlari, hayvonlar bilan odamlar ishtirok etgani va h.z.
Xullas, hayvonlar haqidagi ertaklar mazkur janr shakllanishidagi dastlabki namunalarni tashkil etgan. Ularda qadimgi ajdodlarimizning mifik dunyoqarashi o‘z ifodasini topgan. Keyingi namunalarda odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy, maishiy munosabatlar majoziy usulda o‘z ifodasini topgan. Ularda, asosan, ko‘proq tarbiyaviy maqsadlar nazarda tutilgan. Va, nihoyat, bu turdagi ertaklarning nisbatan keyin yaratilgan namunalarida ma’rifiy ma’lumot berish maqsadi amalga oshirilgan.
Sehrli ertaklar. Jahon xalqlari ertaklaridagi umumiy o‘xshashlik haqida fikr borganida, ko‘proq sehrli ertaklar nazarda tutiladi. Inson qadim zamonlarda ham xayol surgan, o‘zicha turli-tuman g‘aroyib voqelarni o‘ylab topgan. Aslida, miflarning vujudga kelishida ham ajdodlarimizdagi aynan ana shu xususiyat yetakchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik fantastik voqealar totem, fetish obrazlardan uchar gilamlarga, sehrli dasturxonlarga, oltin qaynaydigan xumlarga, istagan odamni istagan paytda ko‘rish mumkin bo‘lgan jomlarga, oynalarga o‘tgan. Bunday voqealarni o‘ylab topish ajdodlarimiz orzulari, havaslari bilan asoslangan. Yo‘l azobidan aziyat chekkan inson uchar gilam, ot, manzilga ko‘z ochishda yetkazgan bo‘rini o‘ylab topgan. Oziq-ovqat topishga qiynalgan odam esa ochil dasturxonning ijodkoriga aylangan. Natijada, sehrli ertaklardagi voqea-hodisalar haqiqiy ma’noda ajdodlarimiz orzu-havaslarining majmuasiga aylangan. 
Ilm-fan taraqqiyotida katta kashfiyotlar, odatda, olim xayolida paydo bo‘lgan reja – gipotezadan boshlanadi. Gipoteza asta-sekin rivojlanadi va hayotga tatbiq etilishining loyihasi shakllanadi. Olim ana shu loyihaning ilmiy zaminini topganidan so‘ng kashfiyotning amalga oshishi uchun sharoit yaratilgan bo‘ladi. Sehrli ertaklar bir jihatdan inson ongida yaratiluvchi ana shu gipotezalar yo‘nalishini boshqargan, deb xulosa qilish uchun yetarli asos bor. Gap shundaki, bugungi kunda oddiy hayot haqiqatiga aylangan velosipeddan tortib avtoulov, poyezd, samolyotlar; telefon, telegraf, radio, televideniye, elektr chiroqlarning kashf etilishini bevosita ertaklarda aks etgan orzular bilan dalillaymiz. Uyali telefonni aytmaysizmi, to‘quv dastgohlari, har xil kimyoviy, fizikaviy kashfiyotlar bosqichma-bosqich tahlil etilsa, ularning hammasini biz bir oz oldinroq sehrli ertaklar voqealarida uchratganimizga amin bo‘lamiz. 
Sehrli ertaklar bosh qahramonga nimadir (ko‘pincha, farzand) yetishmasligi, qahramonning yetishmayotgan narsasiga ega bo‘lishi, unga nimadir qilishning (gapirish, alohida bir eshikni ochish, biror narsaga qarash va h.k) taqiqlanishi, taqiqning buzilishi, kuchli raqibga duch kelish, xavfli safarga chiqish, safar yakuni, raqib bilan olishuv, murod-maqsadga yetish kabi lavhalardan iborat bo‘ladi. Taniqli olim V.Y.Propp yuqoridagi tartibning jahon xalqlari ijodidagi sehrli ertaklar matni tarkibini tashkil qiluvchi asosiy unsurlar ekanini chuqur ilmiy asosda misollar bilan isbotlab berdi . Yuqorida qayd etilgan mulohazalardan g‘ayritabiiy mo‘jizalar ro‘y berishi, afsungarchilik, sehrli voqealar, bir narsaning ikkinchisiga aylanishi, bular hammasining muayyan tizim (V.Y.Propp tavsiyasi) tartibida hikoya qilinishi sehrli ertaklar xususiyatini hosil qiladi. Hamid Olimjon ifodalagan «O‘zi uchar gilamlar», «O‘t bog‘lagan qanotlar», «Beqanot uchgan otlar», «Qiz bo‘lib ochilgan gul», «So‘ylaguvchi devorlar», «Bola bo‘p qolgan chollar» kabi tasvirlar aynan sehrli ertaklar matnlari bilan bog‘liq ekani ma’lum bo‘ladi.
Aksariyat hollarda sehrli ertak voqeasi farzandsizlik motividan boshlanadi. Ammo tez orada asar qahramoni farzandga ega bo‘ladi. Bu hodisa olma, arpa yoki biror narsa yeyishdan, ba’zan o‘z-o‘zidan ro‘yobga chiqadi. Tug‘ilgan bola bilan dastlabki tanishishdanoq uning g‘ayrioddiy fazilatlari borligi ayon bo‘ladi. Bu fazilat, avvalo, uning o‘ta tez sur’atlar bilan katta bo‘lishida ko‘rinadi. Farzand voyaga yetgach esa o‘zi yashayotgan muhitga ta’sir etadi va hayotda keskin o‘zgarishlarga erishadi.
Sehrli ertak qahramonlari o‘lib qayta tirilish xususiyatiga ega ekanliklari bilan ham bizni o‘ziga jalb qiladi. To‘g‘ri, o‘lgan odamga jon ato etilishi qadimgi ajdodlarimiz dunyoqarashi ifodasi sifatida baholanadi. Ammo ayni paytda o‘lgan odam ruhining kun, oy, yillar davomida o‘zi yashagan xonadondan ajramasligi, turli shakl-holatlarda qarindoshlariga ko‘rinib turishi sehrli ertaklarda oddiy tasvir vositalariga aylanganini ham qayd etish maqsadga muvofiqdir. 
Xalq ongida insonning biron yaxshiligi, albatta, taqdirlanishi lozim. Asar qahramoni semurg‘ga, ayiqqa, laylakka ko‘rsatgan yordami evaziga mushkullari oson bo‘ladi. Uning yordamidan foydalangan hayvonlar keyinchalik sehrli imkoniyatlari bilan qahramon hamrohiga va biron olijanob maqsadni qo‘lga kiritish vositasiga aylanadilar. Ayrim ertaklarda esa adolat aynan ana shu yaxshilik evaziga g‘alaba qozonadi. Xususan, «Ur to‘qmoq» ertagidagi chol davolagan laylak unga bir martagina lutf ko‘rsatib qolmaydi. Balki o‘z sehri ta’sirini oxirigacha amalga oshirib, uning qo‘shnisi qilgan xiyonatni oxirigacha fosh etadi va jazolaydi. Bunday ertaklarda adolat tasodifiy emas, qonuniy ajrim ekani voqealar mohiyatiga singdirib yuboriladi.
Sehrli ertaklar jozibasi, ko‘pincha, asardan o‘rin olgan mo‘jizaviy safarlar, hayratomuz to‘kinlik aks etgan lavhalar, xayol bovar qilmaydigan jodu va afsonaviy uchrashuvlar tasvirida o‘z ifodasini topadi. Ertaklarda hayot shu qadar mazmunli va bebaho ehsonki, unda bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisalar tizimining o‘zi yo‘q, yechimi topilmas muammo uchramaydi, degan xalq falsafasi nafas oladi. «Mohistara» ertagida Odil ismli podshohning farzandi bo‘lmaydi. Oxiri Diloro ismli kichik xotini o‘g‘il tug‘adi va uning ismini Shavkat qo‘yishadi. E’tibor bering: shoh ismi Odil, kichik xotini – Diloro, kutib-kutib ko‘rgan farzandi – Shavkat. Ota o‘z farzandini aqlli, ilmli, harbiy san’atning mohir egasi, xulqli-axloqli qilib tarbiyalaydi. Yana e’tibor bering: podshoh o‘g‘lini o‘z davlatiga ishonib erka va ishyoqmas qilib o‘stirmadi. Podshohlik davlati o‘tkinchi ekanini ta’kidladi. Shavkat o‘n yetti-o‘n sakkiz yoshga yetganida ovga chiqadi. Ovda to‘rtala tuyog‘i sadafdan, har bir oyog‘ida to‘rttadan oltin halqasi bor, shoxiga oltindan, kumushdan, marvariddan, brilyantdan naqshlar ishlangan kiyik uchrabdi. Shundan keyin odamni hayratga solgan ov boshlanadi. Kiyik xuddi Shavkatning yonidan qochib o‘tib ketadi. Shavkat dunyoni unutib uni quvlaydi va jannatmakon boqqa boradi. Uni fayzli chol kutib oladi. Kiyik uning qizi Sayyora ekan. Ertak voqeasi aslida shu yerda yechimini topishi kerak edi. Ammo Shavkat cholning taqdiri bilan qiziqadi. Ota unga Mohistara ismli go‘zal haqida xabar beradi. Chol yigitlik paytida Mohistaraga oshiq bo‘lgan ekan. Mohistara ismli ma’shuqadan xabar topgan Shavkat uning ishqida ikkinchi safarga otlanadi. Yo‘lda sirli yoy, gilam, jom va qalpoqlarga ega bo‘ladi. Yoydan otilgan o‘q, albatta, nishonga tegar edi. Gilam uchadi. Qalpoq uni kiygan odamni g‘oyib qiladi. Jom istalgan tilakni bajaradi. Shavkat bu narsalar yordamida Mohistaraga ega bo‘lish rejasini tuzadi. Xalq og‘zaki ijodining xos xususiyatlari haqida to‘xtaganimizda shartlilikni tilga olgan edik. Chol yoshligida Mohistara qanchalar go‘zal bo‘lsa, Shavkat uning yurtini topib borganida ham o‘zgarmagan edi. Xullas, Shavkat o‘z aqli, topqirligi, mardligi, zehni bilan Mohistaraga uylanadi. Murod-maqsadiga yetadi . Ertakni o‘qigan, aslida, tinglagan odam yaqin bir kun davomida (ertakning hajmi katta) o‘zini sirli bir olamda yurgandek his qiladi. Qimmatbaho toshlar, serhosil mevali daraxtlar, to‘kin dasturxon, parichehra go‘zal qizlar, dabdabali saroylar, sirli yoy, gilam, qalpoq, jomlar uni o‘rab turadi. Ertakni eshitar ekanmiz, Shavkat Shavkat emas, biz o‘zimizni Shavkatdek his qilamiz. Sehrli ertak badiiyati, undagi so‘zlar magiyasi bizni ruhan o‘z og‘ushiga oladi. Ertakni tinglagan odam xalqning cheksiz xayoliy voqealar o‘ylab topishiga qoyil qoladi, ijrochisiga tahsinlar o‘qiydi. Eng muhimi, bezaklangan kiyik, bexato otadigan o‘q-yoy, odamni g‘oyib qiladigan telpak, uchadigan gilam, niyatni bajaradigan jom, boshqa ertaklardagi daryoga aylangan sochiq, changalzor bo‘lib qolgan taroq – hamma-hammasiga tinglovchi ham, kitobni o‘qigan o‘quvchi ham deyarli ishonadi. To‘g‘risini aytsak, ertak bilan muloqot qilayotgan paytda undagi voqealarga ishonmaslik uchun vaqt ham bo‘lmaydi.
Shunday qilib,sehrli ertaklarni mazkur janr shakllanayotgan davr mahsuli deb baholasak, xato bo‘lmaydi. Ulardagi hayratomuz go‘zal tasvirlar asarni ijro qilish davomida ertakchining mahorat darajasiga ko‘ra qo‘shilib borgan bo‘lishi mumkin. Tajribali va iste’dodli aytuvchi o‘zi eshitgan va endilikda aytmoqchi bo‘lgan ertagiga ijodiy yangiliklar qo‘shgani ehtimoldan xoli emas. Sehrli ertaklar inson fantaziyasi cheksiz ekanini isbotlaydi. Ular turmush tashvishlaridan mushkul holatga tushgan ota-bobolarimizning ovunish vositasi bo‘lgan. Ertakni aytish yoki maza qilib eshitish ajdodlarimizga iroda, kelajakka ishonch bag‘ishlagan. Ayni paytda xalq og‘zaki ijodi namunalarining tom ma’noda so‘z san’ati ekanini isbotlovchi dalil sifatida ham xizmat qilgan. Millatdagi katta avlodning keyingi farzandlar uchun pand-nasihat merosiga aylangan.
Maishiy ertaklar. Maishiy ertaklar mazmun jihatdan hayvonlar, sehrli ertaklardan bevosita hayotiy voqea-hodisalar haqida hikoya qilishi bilan farqlanadi. To‘g‘ri, bu turdagi ertaklarda sehrli-fantastik belgilarning mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ammo umumiy ifoda chegarasi maishiy ertaklarda ancha cheklangan. Chunki ularda xalq, avvalo, oddiy odamlar qo‘lidan keladigan ishlar yuzasidan fikr yuritadi. Bevosita real hayot, turmushda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqealar asos qilib olingani uchun ham bunday asarlar turkumiga maishiy ertaklar atamasi berilgan. Ularda haqiqiy hayotdagi inson – millat vakili (xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin), uning imkoniyati darajasidagi jismoniy kuchi, ilmi, aqliga voqealar zaminida tavsif beriladi. Aksariyat hollarda asar qahramonlarining ismlari ham qayd etilmaydi. Chol, kampir, bir odam, o‘g‘il, qiz, kambag‘al kabi nomli insonlar mazkur ertaklarning qahramonlari bo‘lib kelaveradi. Bu bilan dono xalq ertakda bevosita tinglovchi aholining har biri asar qahramoni ekanini ta’kidlagan bo‘lishi mumkin. Ba’zan esa shaxs haqidagi ma’lumotlar o‘ta aniq shaklda beriladi. Ertakchi bu usul bilan ham qahramon taqdiri to‘qima emasligini uqtirgandek bo‘ladi. Filologiya fanlari doktori Komil Imomov shunday deydi: «Hayotiy-maishiy ertaklarda qahramon obrazi folklorga xos individuallashtirilgan bo‘lib, uning ismi, avlod-ajdodi, elat, urug‘i hamda voqealar sodir bo‘ladigan o‘rin-joy nomlarigacha mukammal aniq beriladi. «O‘tgan zamonda, Bog‘dod tomonda, Mo‘majon kampir degan ayol yashar ekan. U qizidan qolgan nabirasi G‘aflatjonni bola qilib boqar ekan» . Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh avlodning barkamol inson bo‘lib yetishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir.
«Uch og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z farzandlarini baxt topish safariga bo’ling, bexavotir bo’lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘lmang, baxtsiz bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Xalqimizda «Och qornim, tinch qulog‘im» degan maqol bor. Maqolda odam ba’zan nochor turmush kechirishi mumkin, lekin bezovta kechgan soniyadan ko‘ra och qorin bilan yashash afzal ekani ko‘rsatilmoqda. Ota nasihatining birinchisi ana shu vaziyatni izohlaydi. YA’ni tinchlikdan ulug‘ ne’mat yo‘qligi qayd etilmoqda. Bu falsafaning aniqligini o‘zingiz hayotda sinagan bo‘lsangiz, ajab emas. Xalqimizda «Maqtanma g‘oz, hunaring oz» maqoli ham bor. Yo‘q va amalga oshmagan ishlar qancha maqtalgani bilan amalga oshib qolmaydi. Maqtangan odam yuzi shuvit bo‘ladi. Xalqimiz «Mehnat – mehnatning tagi rohat», deydi. YA’ni: «Qimirlagan qir oshar» deganlaridek har bir kimsa hayotga ishonishi, harakat qilishni kanda qilmasligi lozim. Quduqdan suv topa olmagan sahrodagi yo‘lovchi umidsizlikka uchrab to‘xtab qolmasligi kerak. Ma’lum bo‘ladiki, ertakni yaratishdan nazarda tutilgan bosh maqsad farzandga qiyinchiliksiz hayot kechirish kalitini tutqizishdan iborat ekan. Nasihatga amal qilish esa ertakda bayon etilgan voqealarda namoyon bo‘ladi. Og‘a-inilar ajdar, sher, qaroqchilar to‘sig‘idan o‘z tadbirkorliklari bilan oson o‘tadilar. Ammo kenja botir bog‘da uxlab yotgan podshohga zahar solmoqchi bo‘lgan ilonni qilich bilan chopib, qurolini qiniga solayotganida podishoh uyg‘onib qoladi va kuyovini qotillik qilmoqchi bo‘lishda ayblaydi. Ana shu voqeada ham haqiqat, adolat oxir pirovardi g‘alaba qiladi. Ertak mohiyati unda ifodalangan lavhalar davomida yechilib boradi.
Hayotiy ertaklarda to‘g‘rilik va egrilik, mehnatsevarlik va dangasalik, poklik va nopoklik, mardlik va xiyonat doimiy ravishda qarama-qarshi qo‘yiladi. Xalq ertak davomida kichik, e’tiborga arzimaydigan unsurlardan ustalik bilan foydalanadi, vaziyat yechimini ular orqali hal qiladi.
«Tuhmatga uchragan kishi» ertagida bir boy ko‘chada jiyanining xotinini ko‘rib, unga uylanmoqchi bo‘ladi. Insofga kelgan amakidek jiyanini savdoga jo‘natib yuboradi, ammo keliniga uylana olmaydi. Kelin karvonboshining qo‘liga tushadi. Bu yerda ham tuhmatga uchraydi. Zo‘rg‘a qochib qutuladi. Yo‘lda bir o‘g‘rini o‘limdan qutqaradi. Lekin o‘g‘ri unga tuhmat qilib karvonga sotib yuboradi. Taqdir kelinni qutqaradi. Ammo bu safar kelin o‘g‘rilar to‘dasiga duch keladi. Yana ozodlikka chiqadi va oxir pirovardida bir shaharga podishoh bo‘ladi. Ertak oxirida kelinga tuhmat qilgan odamlarning hammasi bir joyga to‘planadilar va haqiqat ro‘yobga chiqadi. Ertakning bosh g‘oyasi ma’naviy poklikni ulug‘lash. Xalq «Haqiqat bukiladi, ammo sinmaydi» maqolining izohini bu ertakda ifodalashga harakat qilgan. Har bir lavha muayyan maqsadni amalga oshiradi. Inson idroki chegarasiz quvvatga ega ekanligi isbotlanadi. Bir yoshgina kelinning boshidan o‘tgan mudhish hodisalar, uning turli tuhmatlarga bardosh berishi tinglovchiga «Sening peshonangdagi mushkulot kelinniki oldida arzimaydi-ku» degan fikrni ta’kidlagandek bo‘ladi. Ertak yakunida yana bir ibratli hikmat bor. Kelinning eri tuhmatchilarni jazolash haqida gapirganida, xotini:
- Yo‘q, ular bilan teng bo‘lish kerak emas, - deb javob beribdi» . Demak, xalq yomon va yovuz odam bilan muomalada bo‘lishni, hatto, uni jazolashni ham unga teng bo‘lish alomati deb baholaydi. Aynan shu bois o‘zbek xalqi, millat mentaliteti haqida gap borganda, oliy himmatlilik, bag‘rikenglik tilga olinadi. Binobarin, hayotiy ertaklar (ularni folklorshunoslikda «hayotiy-maishiy», «hayotiy-satirik», «maishiy» ertaklar deb ham yuritadilar) qahramonlari o‘zbek millatining ramziy vakili ekan. Ular xalqqa iymon, vijdon, erk, idrok, iroda, qanoat, aql, hunar, ilm haqida tarbiyaviy tushunchalar beradi.
Xalq ertaklari badiiy so‘z san’atining go‘zal namunasi sifatida alohida ahamiyatga ega. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan...» jumlasidan boshlanar ekan, ertak «murod-maqsadiga yetibdi» degan yakungacha tinglovchi diqqati voqealarga to‘liq ravishda jalb etadi. Undan keyin nima bo‘ladi, bu hodisa qanday tugaydi, degan savollar tinglovchi xayolini band etib turadi. Ertaklarning yashovchanligiga sabab ham ularning badiiy mukammalligi bilan belgilanadi. Mazmun jihatdan hayotning turli masalalari ertaklar tematik diapazonini ta’minlaydi. Ularning hajmi mazmunda ifodalangan voqealar tizimiga, muammolarning yechimiga bog‘liqdir. Shuning uchun ham o‘zbek xalqi ertaklari bir necha daqiqada aytib tugallanishi mumkin. Ayni choqda guvoh zamondoshlarimiz xotirasiga ishonsak, bir necha kechalar davomida aytiladigan namunalar ham bor. Folklorshunoslikda ertak janri bugungi kunda asta-sekin yo‘qolib bormoqda, degan mulohazalar yo‘q emas. Ammo 2006, 2009, 2010 yillarda Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand, Toshkent viloyatida o‘tkazilgan folklor ekspeditsiyalari bu fikrni bildirishga hali erta ekanini ham ko‘rsatdi. Talabalarimiz bir qator ertaklarni ham yozib olishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu ijobiy holatning bosh sababini ham ertaklar badiiyatidan axtarish maqsadga muvofiqdir. Avvalo, ertaklar syujeti puxta o‘ylab tuzilgan rejaga bo‘ysunadi. Har bir voqea ikkinchisi bilan uzviy bog‘lanadi, keyingi lavhalar avvalgilaridagi tushunchalarni rivojlantirib boradi. Ertaklarda xalq milliy tiliga mansub so‘zlardan o‘rnida foydalanish seziladi. Aytuvchi o‘z hikoyasini sodda gaplardan tuzilgan aniq fikrlar vositasida davom ettiradi. Bu janrga mansub asarlarda, albatta, qizlar o‘n to‘rt kunlik oydan go‘zal, yigitlar mard, qilichlar keskir, dasturxonlar ochiluvchan, xumlar qaynama xususiyatlarga ega bo‘ladilar. Ertaklarda juda boy va turli-turli o‘xshatish, sifatlash, mubolag‘alar majmuasiga duch kelamiz. Shuning uchun ham og‘zaki ijodimiz tarkibidagi bu asarlar haqiqiy ma’noda qadriyatlar namunasi, madaniy merosimizning noyob gavhar –injulari darajasida e’lon kilindi .
1.2. O‘zbek xalq ertaklarining falsafiy xususiyatlari va ularning axloqiy tushunchalarni shakllantirishga ta’siri.
Bola hayotining birinchi yillaridan boshlab muntazam ravishda madaniy va axloqiy tarbiyalanishi unda ijtimoiy jamiyatda rivojlanishi va shaxs sifatida uyg‘un shakllanishini ta’minlaydi. Bolalik - barcha insoniy kuchlarning aqliy va jismoniy rivojlanishi, atrofdagi dunyo haqida bilim olish, axloqiy ko‘nikmalar va odatlarni shakllantirish davridir. Maktabgacha yoshida, axloqiy tajriba yig‘ish madaniy hayotga nisbatan intiluvchanlik, o‘z taqdirini o‘zi belgilash va o‘z-o‘zini anglash boshlanadi. Bu davrda ota-onalar va maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilarining vazifasi bolani xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida aloqa madaniyatiga o‘rgatishdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar ma’naviy madaniyatining shakllanishi bevosita atrof-muhitga ko‘p darajada bog‘liqdir.Bolalarga shaxs xususiyatlarini o‘rgatishda bolalar folklorining imkoniyati katta ahamiyatga ega. Xalq og‘zaki ijodi bolalarning hissiy sohasiga kuchli ta’sir qiladi, haqiqatga nisbatan barqaror ijobiy yoki salbiy munosabatini shakllantiradi. Hayotga axloqli munosabat bolalar yoshiga muvofiq, yoshi katta insonlar tomonidan tushuntirilishi kerak. Bizning maqsadimiz bolalarga mehr, shafqat, mehnatsevarlik, kamtarinlik xislatlarini bolalar ongiga singdirishdan iboratdir.
Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishning aniq vazifalariga muvofiq har qanday davrda ma’naviy -axloqiy tarbiyani va xulq-atvor madaniyatini shakllantirish zarur. Ma’naviy-axloqiy tarbiya masalasi keng ma’noda inson taraqqiyotining barcha yo‘nalishlari orqali yuzaga keladigan jarayon hisoblanadi. Ahloq qoidasi xalq og‘zaki ijodi janrlari - ertaklarda jonli tarzda yoritib beriladi.
Xalq ertaklari bolalarning jamiyatdagi hayotini, odamlar orasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tarbiyalaydi. Ularda axloqiy xulqni shakllantiradi.
Ertak - xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; to‘qima va uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar. Asosan, nasr shaklida yaratilgan. Mamud. Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida etuk shaklida uchraydi va biror voqeani og‘zaki tarzda hikoya qilish ma’nosini bildiradi. Ertak Surxondaryo, Samarqand, Farg‘ona o‘zbeklari orasida matal, Buxoro atrofidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsaqi, Toshkent shahri va uning atrofida cho‘pchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining xayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib g‘aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g‘ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. Ertaklarda uydirma muhim mezon bo‘lib, syujet voqealarining asosini tashkil etadi, syujet chizig‘idagi dinamik harakatning konflikt yechimini ta’minlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari ta’limiy estetik funksiyani bajaradi, janr komponenti sifatida o‘ziga xos badiiy tasvir vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Uydirmalar voqea va hodisalarni hayotda bo‘lishi mumkin bo‘lmagan yoki mavjud bo‘lgan hodisalar tarzida tasvirlaydi. Xayoliy va hayotiy uydirmalarning ishtiroki, syujet chizig‘ida tutgan o‘rni va vazifasiga ko‘ra, ertaklarni 2 guruhga - xayoliy uydirmalar asos bo‘lgan ertaklar, hayotiy uydirmalar asos bo‘lgan ertaklarga bo‘lish mumkin. Xayoliy uydirmalar asosidagi ertaklar syujeti mo‘jizali, sehrli; hayotiy uydirmalarga asoslangan ertak syujeti esa hayotiy tarzda bo‘lib, unda real voqea-hodisalar tasvirlanadi. Ertaklarda asosan, uch maqsad hikoya qilinadi. Birinchisida ideal qahramonning jasorati, yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq manfaatini himoya qilishi, ikkinchisida, asosan, bosh qahramonning o‘zga yurt malikalariga yoki parizodlariga oshiq bo‘lib uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi, uchinchisida esa adolatsizlikka, zulmga qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol harakati va g‘ayritabiiy kuchqudrati bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad passiv qahramonga yordam beruvchi tilsim vositalari yordamida, uchinchi maqsad esa bosh qahramonning aql-idroki, tadbirkorligi bilan amalga oshadi. Ertak janri obrazlar talqini, g‘oyaviy mazmuni va konflikti, syujet va kompozitsiyasi, uydirmalarning o‘rni va vazifasi, tili va uslubiga ko‘ra, shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar, hajviy ertaklarga bo‘linadi.
Asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib kelgan va oila ma’naviyatining asosi hisoblangan hamda bola kamolotining shakllanishiga barakali ta’sir ko‘rsatib kelgan xalq og‘zaki ijodining eng ta’sirchan janri-ertakdir. Ruhshunos olimlar inson ruhining shakllanish jarayonini bosqichlarga bo‘lar ekanlar, shu bosqichlar davomida ona allasi bilan milliy ertaklarga, rivoyatu afsonalarga alohida e’tibor berib tinmay tadqiqotlar olib boradilar. Goh g‘amgin, goh quvnoq aytiladigan alla ohangida va mazmunida nafaqat beshik quchoqlab tebranayotgan onaning orzu-umidlari, quvonchva istaklari, balki butun millatning ham orzu-armonlari mujassam bo‘ladi, deb ta’kidlaydilar. Milliy ruhni shakllantirishda ona allasi bilan ertaklar-u rivoyatlarning ham o‘rni buyuk. Bu haqda yuzlab ertaklar, afsonalar to‘qilgan. Chaqaloqligida ona allasini eshitmasa, bolaligida ertak tinglamasa, ruhiyatida milliylik oz bo‘ladi, deb ta’kidlaydilar. Bolalar dastlab dunyoni ertak orqali anglaydilar. Ertak bolani o‘zi yashab turgan tor hovlidan keng dunyoga olib chiqadi. Devlarni yenggan qahramonlar, o‘n boshli ajdahoni o‘ldirgan pahlavonlar, sehrgarni mahv qilib, jodugarni bandi qilgan qo‘rqmas, botir yigitlar bilan tanishtiradi. Elu yurt ozodligi uchun jang qilgan To‘maris, Shiroqlar bolaning ko‘z o‘ngidan birma-bir o‘ta boshlaydi. Hunarmand kishining hech qachon dog‘da qolmasligi, rahmdil, shafqatli kishining hamisha murodi hosil bo‘lishligi bola ruhini charog‘on qilib yuboradi. Ertaklardagi «Yolg‘on gapirma - hijolat bo‘lmaysan» degan hikmatlar maktabgacha yoshdagi bolalarning ongi va qalbiga xuddi alla kabi asta-sekin muhrlanib boradi. Tabiatning saxiy va saxovatliligi, hayvonot olamining mehrga muhtojligi, qurt-qumursqalaru hasharotlar ham ona tabiatning bir bo‘lagi ekanligi ertaklarda shunday chiroyli tasvirlanganki, inson bilan tabiat birligi shunday ishonarli, qiziqarli ta’riflanganki, diqqat bilan tinglagan bola shu zahotiyoq o‘zini go‘zal tabiat olamida ko‘radi. Giyohni bosmoqlik, hasharotni ezmoqlik, hayvonni urmoqlik gunohi azim ekanligini chuqur his qila boshlaydi. Hayvonlar gapirganda, qushlar tilga kirib, hikmat so‘zlaganda, daraxtlar soyabon bo‘lay deb qahramonlar ortidan ergashib yurganini eshitganda kichkintoy ongida sirli olam sinoatini bilishga qiziqish uyg‘onadi. Voqealar goh yer ostida, goh qorli tog‘lar cho‘qqisida, goh keng osmon gumbazida rivojlanganda bolada asta-sekin xayolot – fantaziyaning dastlabki belgilari shakllana boshlaydi. Bugungi samolyotu tez yurar mashina-yu suv osti kemalarining «bobolari» uchar gilamlar, qulog‘ini burasa osmonga ko‘tariladigan yog‘och otlar, yarmi odam baliqlar ekanligiga endi hech birimizda shubha yo‘q.
Inson bolasida xayolotni rivojlantirishda ertag-u rivoyatlarning oldiga tushadigan biron vosita yo‘q desak lof bo‘lmas. Xalqimiz ming yillar davomida shunday ko‘p ertak aytganki, hayotning biron jabhasi chetda qolgan emas, axloq-odob normalarining biron qissasi ertakchilarning nazaridan chetda qolmagan.
Ertag-u rivoyatlarimiz ming yillar davomida muallimu, mudarris bo‘lib katta-yu kichikka bir xilda tarbiya berib kelgan. Ular ajdodlarimizning orzu-armonlarini, pandu nasihatlarini o‘zida jamlab, nodir qomusga aylangan. Ijodkorlarning ilhomiga manba bo‘lgan. Biron ijodkor yo‘qki, bolaligida ertak tinglamagan bo‘lsa, xayolotini charxlab olmagan bo‘lsa, biron ixtirochi yo‘qki, fantaziyasi bolaligidan boshlanmagan bo‘lsa. Hazrat Navoiyning buyuk ijodidan tortib, bugungi ijodkorlarimiz asarlarigacha hamma-hammasida u yoki bu ma’noda ertagu afsonalar ishtirok etganini bilamiz va shu ertakda xalqning dahosi jamlanganini ko‘rib zavqlanamiz. Qaysi adibki o‘z asarini yaratishda millat ruhiyatini o‘zida yaxshi aks ettirgan ertak va afsonadan unumli foydalangan bo‘lsa, uning muvaffaqiyati o‘sha asarni xalq qizg‘in kutib olganida va zo‘r ishtiyoq bilan o‘qib, keyingi avlod uchun hadya qilganidan bilishimiz mumkin.
Ertak shunday qiziqarli, ta’sirchan, hammabop janrki, u yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo‘lgan insonlarning barchasi uchun suyumlidir. Inson qancha ertakni eshitsa, tinglasa unda hayotga, yashashga bo‘lgan ishtiyoq yana oshaveradi.
Lekin ming afsuski, qatag‘on yillarida millatning ruhiyatini o‘zida mukammal aks ettirgan va chiroyli ifodalaydigan boshqa nodir qadriyatlarimiz qatorida ertakka ham e’tibor susaydi. Aytuvchilar va yig‘uvchilar esa yurak hovuchlab ishladilar. Hodi Zarif, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya singari fidoyilar imkoniyati darajasida o‘rgandilar, yig‘dilar. Xalq ijodi misli buloqdek qaynab turadi, ertak har yili emas, har kuni tug‘iladi. Har xonadonda, har mahallada tug‘iladi. Hozirgacha o‘rganilgan, yig‘ilib chop etilgan ertaklar daryodan tomchi ham emas. Har ertaklarimiz borki, Ovro‘pa yozma adabiyotidagi romanu qissalardan qolishmaydi. «Uch og‘ayni botirlar» qaysi sarguzasht asardan qolishadi.
Bu janrning asosiy xususiyatlaridan biri uning xalq hayoti, kurashi, tarixi, psixologiyasi, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan juda yaqin bog‘langan bo‘lishi va insonlarga axloqiy va ma’naviy yo‘ldosh bo‘lib kelishidadir. Ertak insonning ma’naviy va jismoniy kuchiga nisbatan porloq ishonch bilan to‘la. U insonga butun real va tabiatdan tashqari kuchlarning bo‘ysunganini ifodalaydi. Ertakda inson tabiat va ijtimoiy hayotda o‘ziga dushman bo‘lgan kuchlarga qarshi kurashda doimo g‘olib chiqadi. Xalq o‘z ertaklaridan badiiy obrazlar orqali o‘z dunyoqarashi, axloq normalari va boshqa ijtimoiy masalalarni qo‘ygan va o‘zicha hal etgan. Bu fikrlar, intilishlar, orzu-havaslar ommaning diliga, ruhiga yaqin obrazlar orqali ravon, jonli tilda ifodalangan. Ertaklar sodda va anglashilarli bo‘lgani uchun katta va kichikka, savodli va savodsiz kishiga tez yetib boradi. Ular orqali ham insonning ijtimoiy axloq normalari shakllanadi. Ba’zan bu axloqiy normalar masal tarzida, allegorik ravishda ifodalanib kelgan. Bu hol, ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertaklarda o‘z ifodasini topgan. Sinfiy jamiyatda yaratilgan ertaklarda sinfiy kurash u yoki bu holda, ma’lum darajada, ba’zan primitiv holda bo‘lsa ham ifodalangan. Xalqning kelajakka bo‘lgan ishonchi, adolatsizlik ustidan erishgan g‘alabasi, yorug‘likning zulmatni yengishi, ozod va baxtli hayotga erishish kabi g‘oya ertaklarda yorqin obrazlar orqali tasvirlangan. Xalq ertaklaridagi bu motivlar ularning g‘oyaviy-emotsional ta’sirini kuchaytiradi. Mehnatkash xalq ma’naviy hayotining ajralmas qismini tashkil etadi.
Ertak anri haqida folklorshunos olimlar G‘.Jahongirov
va M.Afzalovlar juda lo‘nda qilib javob berganlar. Ular ertak so‘zining folklor janri nomi sifatida qachondan beri foydalanilishini aniq ko‘rsatish qiyin bo‘lsa-da, bu atamaning juda qadimdan borligi, xalq og‘zaki ijodining ilk adabiy janrlaridan birini anglatishini ta’kidlaydilar. So‘zning lug‘aviy ma’nosi – «aytish», «aytmoq», «hikoya qilmoq» ma’nosini bildiradi. «Devonu lug‘otit turk»da ertak «etuk» formasida ishlatilgan. Shundan keyingi deyarli hamma lug‘atlarda asosan «ertak» so‘zi yozilib keladi. Shu sababdan o‘zbek adabiy tilida ham shu termin qabul qilingan. Ammo hozirgi kunlarda ham Samarqand, Surxondaryo, Farg‘ona viloyatlarining ayrim tumanlarida «matal» ham deyiladi. Buxoro viloyatining ba’zi qishloqlarida ertakni «shuk» yoki «ushuk» nomi bilan ataydilar. Ba’zan shu joylarda «matal»ni ham, «ushuk»ni ham topishmoq ma’nosida uchratish mumkin. Toshkent shevasida ertakni «cho‘pchak» ham deydilar. O‘zbeklar orasida ertak, cho‘pchak terminlaridan boshqa yana hikoya, afsona, o‘tirik, tutal kabi terminlar ham uchraydi. Bu yerda ham «cho‘pchak»ning topishmoq ma’nosi bor. Uni «topar cho‘pchak» deyiladi. Alisher Navoiy g‘azaliyotida ertakni «cho‘rchak» deb ataydi, uyg‘ur xalqida ertak-cho‘chek deyiladi. Bularning hammasi zamonlar osha xalq orasida tasdig‘ini topib keldi. Shu sababdan ham hozirda adabiy termin sifatida ertak va cho‘pchak so‘zlari turg‘un bo‘lib kelmoqda .
Zero, ertak deb biz mehnatkash omma tomonidan yaratilgan va ular xotirasida uzoq asrlardan beri saqlanib kelgan, xalq hayoti va urf-odatlari bilan chambarchas bog‘langan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotni fantastik yoki badiiy uydirmalar orqali ifodalagan, turli an’anaviy metodlarda aytilib kelingan, axloqiy va tarbiyaviy ahamiyati zo‘r bo‘lgan, folklorning epik janrlaridan biriga aytamiz. O‘zbek xalq ertaklarini biz shartli ravishda ikki qismga bo‘lishimiz mumkin.
1. Fantastik ertaklar. Bu guruhga hayvonlar haqidagi ertaklar
va sehrli-fantastik xarakterdagi ertaklar kiradi.
2. Realistik ertaklar. Bularga hayotiy va satirik tipdagi ertaklar kiradi. Xalq afsonalari va latifalari esa alohida-alohida janrni tashkil etadi.
O‘zbek xalq ertaklari folklor asarlari ichida fantaziya va badiiy uydirmalarga nihoyatda boy bo‘lishi bilan ajralib turadi Bu fantaziya va badiiy uydirmalar real borliq, turmush faktlari, tarix, sinfiy kurash, yaxshi hayot kechirish orzu-umidlari va mehnat, mehnat unumini oshirish kabi motivlar bilan chambarchas bog‘langan holda yuzaga kelgan va keng tarqalgan.
Ertak alla bilan hamohang yuradi. Lekin alla kichkintoyga onadan tug‘ilishi, beshikka bog‘lanishi bilan aytilsa, ertak esa bola 8-10 oyligida, ya’ni u sharpa, imo-ishorani sezadigan bo‘lishi bilan aytiladi. Bu davrda aytiladigan ertaklar hali chinakamiga ertak namunasi bo‘lmaydi. Asosan oila a’zolari xonadondagi hayvonlar, jonivorlar, dov-daraxtlar, buyumlarning ism-shariflari, tuzilishlari, yurish-turishlari, qadam tashlashlari, ovozlaridan tashkil topgan bo‘ladi. Bunday ertaklarda bola oldiga hech qanday mas’uliyat, vazifa yuklanmaydi, jo‘ngina ota-ona, buvi, bobo, opa-singillar, qo‘y-qo‘zi, mushuk, ot, suv, dov-daraxtlardan tashkil topgan bo‘ladi, xolos. Beshik ertaklarida ko‘proq xuddi alladagi singari qosh, ko‘z, lab, qo‘l imo-ishorasi asosiy ko‘rgazma vositasi hisoblanadi. Demak, ertak aytuvchining imo-ishorasi, tabassumi, tovushi kichkintoyni o‘ziga ko‘proq jalb qiladi. Murg‘ak ertak aytishuvchining harakatidan, imo-ishorasidan yaxshi-yomonning farqini qisman bo‘lsa-da, his qila boshlaydi. Bu xalq pedagogikasida, bola tarbiyasida katta ish, ertak aytuvchining qo‘lga kiritgan juda katta muvaffaqiyatlaridan biri hisoblanadi. Negaki, alla chaqaloqni tinchlantirishga, uxlatishga xizmat qilsa, ertaklar esa bolani biron narsaga o‘rgatishga, harakatga kelib qolishiga turtki bo‘ladi. 4-8 oylik bola o‘z atrofini qurshab turgan odamlar: ota-ona, buvi-bobo, aka-uka, opa-singillar bilan ozmi-ko‘pmi tanishib oladi.
Bolaning yoshi ulg‘aygani sari ularga aytib beriladigan ertaklarning ham ma’no-mazmuni, hajmi o‘zgarib boradi. 1-2 yoshli bolalarga aytib beriladigan ertaklarda bitta-ikkita personaj - qahramon ishtirok etadi. Avvalgi ertaklarda bitta personaj atrofida gap ketsa, bu yoshdagi bolalarga o‘qib, hikoya qilib, aytib beriladigan ertaklarda bittadan ortiqcha qahramonlar ishtirok etadigan ertaklar bolalar uchun juda jozibali bo‘ladi. Bu davr bolalariga ota-ona, buvi-bobolar ertak aytib berishgani uchun bu oilaviy ertak, deb yuritiladi.
Oilaviy ertaklar ko‘pincha kichkintoylarning atrofini qurshab olgan olam bilan bog‘liq bo‘ladi. Avvalgi yosh uchun aytiladigan ertaklarning katta-ko‘pchiligini ermak ertaklari tashkil qilsa, endilikda ijro etiladigan ertaklarning asosiy qismi tarbiya bilan bog‘liq bo‘ladi. Unda ko‘proq hovli, dala-qir, o‘rmonlardagi hayvon, parranda-darrandalarning nomi, sifatlari, odatlari, ovozlari, tuzilishlari ertaklarning asosini tashkil etgan bo‘ladi.
2-5 yoshdan bolalarga uy hayvonlari, jonivorlari, parranda-yu, darrandalari, tabiat haqidagi ertaklarni hikoya qilib berish mumkin. Bu yoshdagi bolalar yaxshi-yomonning, foyda-ziyonning qisman bo‘lsa-da farqiga boradigan bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalarga aytib beriladigan ertaklarning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo‘ladi. Oddiy, sodda ertaklarning ta’sir kuchi kichkintoy ong-tushunchasining rivojlanishiga turtki bo‘lishini hisobga olgan oila ertakchilari zo‘r hayajon bilan berilib aytgan asarlarining ma’no va mazmunlari bolaning kelajakda ma’naviyatli, odobli kishilar bo‘lib o‘sishlariga asoslarimiz bor.
Oila ertakchilari el orasida ma’lum va mashhur bo‘lishmaydi. Ammo ular hali aqli, xotirasi to‘liq bo‘lmagan kichik bolalarga ertak, cho‘pchak aytuvchi-tarbiyachi-oila a’zolaridir. Ularning repertuarlari hali uncha boy emas. Ammo oz cho‘pchaklarni, hajman kichik ertaklarni, bolaning yoshiga, pedagogik-psixologik hususiyatiga, didiga moslab aytishda, bola ongiga yetkazishda ancha usta bo‘lishgan. Odatda eng yaxshi ertakchilar - hayot tajribasiga boy kishilar-buvilar, bobolar bo‘lganlar. Bunday xol ko‘pincha san’atkorlar, yozuvchilar misolida ko‘zga tashlanib turadi.
Oilada qaysidir bir yozuvchining bobosi yoki buvisi ertakchi bo‘lgan. O‘sha katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan kishining maroq bilan aytib bergan ertaklari kelajakda nabirasini ulug‘ odam, mashhur yozuvchi yoki artist bo‘lishiga olib kelgan. Bunga misol qilib Oybekning bobosini, Hamid Olimjonning onasi-Komila opani, Mirtemirning onasi-To‘ti opani, Maqsud Shayxzodaning otasini, Uyg‘unning buvisi-Oyimqiz xolalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Bular oila ertakchilariga kirishadi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, oila ertakchilarining repertuar mavzui va ularni aytish maneralari shu oila a’zolariga va ularning estetik tarbiyasiga bog‘langan, asosan didaktik xarakterda bo‘ladi. Bu kichik ertaklar soddalikdan, murakkablikka tomon ko‘tarilib boradi. Tematik jihatdan ham xilma-xil bo‘ladi, ba’zilari hayvonlar haqida, yana birlari odamlar haqida, yoki jonsiz ashyolar haqida bo‘lishi mumkin. Nima bo‘lganda ham ertaklar bolalarga huzur bag‘ishlaydi. Kelajak taqdirlarini, kasb-korga ishtiyoq, havaslarini tarkib toptirishda yagona vosita ham hisoblanadi.
Masalan, Maqsud Shayxzodani olaylik. U XX asr o‘zbek adabiyoti bobida atoqli shoir, mashhur dramaturg, kichkintoylar adibi hisoblanadi. Ammo unda bunday ijodkorlik o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan. Xalq og‘zaki ijodi-folklor shaydosi bo‘lgan otasining mehnati, sa’y-harakati katta o‘rin tutganini shoir o‘z esdaligida zo‘r mamnuniyat bilan ta’kidlab o‘tadi.
Oila ertakchilaridan Oybekning kelajakda mashhur adib, shoir
va olim bo‘lib kamol topishida bobosining aytib beradigan qo‘shiq, ertaklarining ta’siri kuchli bo‘lganligini yaxshi bilamiz. Hayotga, ertakka ishtiyoqi baland Muso bobosi ertak, alla ayta-ayta toliqib qolganiga qaramay, uni yana va yana ertak, xalq qo‘shiqlaridan, alla aytib berishga majbur qilganligini «Bolalik»dan bilib olamiz.Bob yuzasidan xulosalar