Kegl cc pechat indd

133
1. Yorug‘likning у ana qanday manbalarini bilasiz?
2. Sovuq holda nur chiqaradigan manbalar bormi?
3. Yoruglik ta’sirida ishlaydigan yana qanday qurilmalarni bilasiz?
48-MAVZU|
YORUG‘LIKNING TO‘G‘RI CHIZIQ BO‘YLAB TARQALISHI. SOYA VA YARIM SOYA
Yorug^£likning tarqalishini o‘rganish uchun quyidagi tajribani ko^£- raylik. Yorug^£lik manbai (M) va ekran (E) oralig^£iga birorta to^£siq (T) qo^£yaylik (103-a rasm). Shunda ekranda to^£siq hosil qilgan soyani ko^£ramiz. Agar manba (M) bilan ekran oralig^£iga tirqishi bor to^£siqni (TT) qo^£ysak, ekranda tirqish shakliga mos yorug^£ dog^£ni ko^£ramiz (103-b rasm). Soya chetlaridan to^£siqqa tomon chiziqlar tushirsak, ular manbada uchrashadi. Shunday hoi yorug^£ dog^£ va tirqish orqali to^£g^£ri chiziq o^£tkazilsa ham kuzatiladi. Bundan yorug^£lik to^£g^£ri chiziq bo^£ylab tarqaladi, degan xulosaga kelamiz. Shunga ko^£ra yorug^£likni nur deb ham ataladi. Matematikada ba’zan to^£g^£ri chiziqni chizishda «nur o^£tkazaylik» degan iborani ham ishlatishadi.
134
104-rasmda buyum orqasida hosil bo^£lgan soyani qaraylik. Soyaning o^£rta qismi to^£la qorong^£i, chet qismi esa nimqorong^£i. Shunga ko^£ra to^£la qorong^£i qismini soya, nimqorong^£i qismini yarim soya deb ataladi. 104-a rasmda buyumga yorug^£lik ikkita manba (S_l va £₂)dan tushgan hoi ko^£rsatilgan. Buyum orqasida hosil bo^£lgan soya qismiga birorta manbadan yorug^£lik tushmaydi. Yarim soya qismiga manbaning bittasidan yorug^£lik tushadi. Yarim soyadan tashqariga har ikkala manbadan yorug^£lik tushadi. Agar shamlardan birini o^£chirsak, buyum orqasida faqat soya hosil bo^£ladi.
104-Л rasmdagi manzarani tushuntirishga harakat qiling! Unda shar o^£lchami yorug^£lik manbai elektr lampochkasidan ancha kichik.
Amaliy topshiriq
Tog^£orani suvga to^£ldiring. Qo^£lingizda qalamni ushlab uning soyasini tog^£ora suvining tubida kuzating. So^£ngra qalamning yarmini suvga tiqib, yana soyasini kuzating. Bunda soya ikki qismga ajralishiga e’tibor bering. Soyalar orasi ancha katta bo^£lib, yorug^£ bo^£ladi. Sababi haqida o^£ylab ko^£ring.
1.Nima uchun havo bulut bo‘lganda buyumlarning soyasi hosil bo‘lmaydi?
2. Agar devorga biror buyumning soyasi tushirilsa, bu soyaning o⁽lchami nimaga bog‘liq bo'ladi?
3.Yorug‘likning to⁽g⁽ri chiziq bo‘ylab tarqalishini yana qanday hodisalar tasdiqlaydi?
49-MAVZU
QUYOSH VA OY TUTILISHI
Tabiatda soya va yarim soya hosil bo^£lishini katta masshtabda Quyosh va Oy tutilishida kuzatish mumkin. Ma’lumki, Quyosh atrofida boshqa sayyoralar kabi Yer ham o^£zining tabiiy yo^£ldoshi Oy bilan birgalikda aylanib turadi. Yer Quyosh atrofida 365, 26 sutka mobaynida bir marta aylanib chiqadi. Oy esa Yer atrofida 29,5 sutkada bir marta aylanadi. Ularning harakati davomida qandaydir momentda Yer va Quyosh oralig^£iga Oy tushib qolsa, Oy Quyoshdan keluvchi nurlarni to^£sib qoladi. Shunda Quyosh tutilishi ro^£y beradi (105-rasm).
135