Kegl cc pechat indd

TOVUSH HODISALARI HAQIDA DASTLABKI MA’LUMOTLAR	VII BOB

Bu bobda Siz:
— tovush manbalari va qabul qil- gichlari;
— tovushning turli muhitlarda tar- qalishi;
— tovush kattaliklari;
— tovushning qaytishi, aks sado;
— tovushlardan texnikada foyda- lanish;
— musiqiy tovushlar va shovqinlar;
— tovush va salomatlik;
— me’morchilik akustikasi haqidagi bilimlar bilan tanishasiz.
KIRISH SUHBATI
Har kuni biz turli tovushlar ta’sirida bo^£lamiz: gaplashayotgan odamlar, mashinalarning ovozi, televizor va radiopriyomnikdan taraluvchi musiqalar, suvning shildirab oqishi va h.k. Ulardan ayrimlari bizga yoqadi, ayrim tovushlar esa yoqmaydi. Shunga ko^£ra, kayfiyatimiz yaxshi bo^£lib, unumli ishlaymiz, o^£qiymiz yoki aksincha bo^£ladi. Tovush orqali insonlar bir-biri bilan muloqotda bo^£ladi. Shu muloqot tufayli jamiyatda rivojlanish bo^£ladi. Inson tovushlardan foydalanishni allaqachon o^£rganib olgan. Tovushga tegishli qonuniyatlarni o^£rganib, turli xil musiqa asboblarini yaratgan. Tovushni sun’iy ravishda hosil qiladigan elektr musiqa asboblarini o^£ylab topgan. Buni siz to^£ylarda, konsert zallarida bir necha o^£n musiqachi o^£rniga, bittagina «ionik» deb nom qo^£yib olishgan elektr musiqa asbobidan foydalanib, xohlagan kuyni chiqarayotgan boshqaruvchi misolida ko^£rgansiz. «Ultratovush» deb ataluvchi tovush turidan tibbiyotda ayrim kasalliklarni aniqlashda va davolashda foydalaniladi. Tovushning shu turidan ilmiy-tadqiqot ishlarida, tayyor mahsulotlarning sifatini aniqlashda, dengiz va okeanlarda masofalarni o^£lchashda va hokazolarda foydalanilmoqda. Katta quvvatli tovushlar ba’zi kimyoviy jarayonlarni tezlashtirishda, mashina va mexanizmlarning mayda, nozik qismlarini tozalashda ham qo^£llanilmoqda.
TOVUSH MANBALARI VA UNI QABUL QILGICHLAR
Tovush qanday hosil qilinishini o^£r- ganish uchun quyidagi tajribani o^£tka- zaylik (123-rasm). Chizg^£ichni olib, parta chetiga uchini uzun qilib chiqargan holda qo^£yaylik. Qolgan qismini rasmda 123-rasm. ko^£rsatilganidek qo^£l bilan bosib ush-
laylik. Uzun uchidan pastga bosib qo^£yib yuborsak, chizg^£ich uchi tebrana boshlaganini ko^£ramiz. Bunda tovush chiqadimi? Chizg^£ich uchini parta ustiga surib tajribani takrorlaymiz. Bunda tovush eshitiladi. Chizg^£ichning tebranuvchi qismini kamaytirib borilsa, tovush aniqroq eshitila boshlaydi.
Demak, tovush chiqaruvchi barcha manbalarda nimadir tebranar ekan. Haqiqatan ham, radiokarnayni 124-rasmda ko^£rsatilganidek
156
qo^£yib, ustiga kichik yengil po^£kak parchalarini yoki o^£yinchoq to^£p- ponchaning plastmassa sharcha — o^£qlarini qo^£ysak, tovush chiqa- yotganda sharchalar sakrab turganligini ko^£ramiz.
Nima sababdan uzun chizg^£ich tebranib turganda biz uning tovu- shini eshitmadik? Buni tushuntirish uchun tebranishni xarakterlaydigan tushuncha va kattaliklarni kiritaylik.
1. Har qanday takrorlanuvchi harakatga tebranma harakat deyiladi.
2. 1 sekund davomidagi tebranishlar soniga tebranishlar chas- totasi deyiladi. Chastotani v harfi bilan belgilanadi. Agar jism 1
sekundda 1 marta tebransa, uning chastotasini lGers (Hz) deb qabul
qilingan. 1Hz=j.
Inson qulog^£i 16 Hz dan 20000 Hz gacha bo^£lgan tovushlarni eshita oladi. 16 Hz dan kichik tovushlarni infratovush va 20000 Hz dan kattalarini ultratovush deyiladi.
| Aniq bir chastotali tovush chiqaradigan asbobga kamerton deyiladi. Kamertonni 1711-yilda ingliz musiqachisi J. Shorom ixtiro qilgan bo^£lib, musiqa asboblarini sozlashda foydalangan. Kamerton ikki shoxli metall sterjendan iborat bo^£lib, o^£rtasida tutqichi bor (125-rasm). Rezina tayoqcha bilan kamertonning bir shoxchasiga urilsa, ma’lum bir tovush eshitiladi. Kamertonning tebranishiga ishonch hosil qilish uchun ipga birorta yengil sharchani osib, uni kamertonning ikkinchi shoxchasiga tegizib qo^£yamiz. Kamertondan ovoz chiqqanda sharcha ham tebranib turganligini ko^£rish mumkin. Kamertondan chiqadigan ovozni kuchaytirish uchun u yog^£ochdan yasalgan qutiga o^£rnatiladi. Bu qutini rezonator deyiladi. Shu maqsadda rubob, tor, dutor, tanbur kabi asboblarda tebranuvchi sim ostiga yupqa parda qo^£yiladi. Odamning ham tovush chiqaruvchi og^£zi kamertonga o^£xshaydi. Til tebranuvchi jism bo^£lsa, og^£iz bo^£shlig^£i va tomog^£i rezonator vazifasini bajaradi.
124-rasm.
157
Tovush qabul qilgichlarga birinchi navbatda inson qulog^£ini kiritamiz. Quloq ichida maxsus parda bo^£lib, unga tovush tushganda tebranadi va undan signallar miyaga uzatiladi. Odamlar quloqlarining sezgirligi turlicha bo^£ladi. O'quvchi yoshlar bilan qariyalarning qulog^£i birday eshitmaydi. Xuddi shunday, hayvonlarning ham tovushni eshitish chastota diapazoni boshqacha. Kapalaklar, kuchuk va mushuklar, ko^£rshapalaklar ultra tovushlarni ham qabul qila oladi. Delfin 200 kHz gacha bo^£lgan ultratovushlarni qabul qiladi.
Tovushni qabul qilish uchun maxsus mikrofonlar yaratilgan. «Mik- rofon» so^£zi yunoncha ikki so^£zdan: mikros—kichik va phone — tovush so^£zlaridan olingan. Mikrofonda tovush tebranishlari elektr tebra- nishlariga aylantiriladi, so^£ngra maxsus kuchaytirgichlarda kuchay- tiriladi.
Karnay va surnaylarda ovoz qanday hosil qilinishi haqida o'у lab ко'ring.