Kegl cc pechat indd

Ishning bajarilishi: Shtativga labora-
toriya richag-chizg‘ichi 58-rasmda 
ko‘rsatil ganidek osiladi. Richagning 
chap tomoniga aylanish o‘qidan 10 sm 
uzoqlikda ikkita bir xil yuk osiladi. 
Richagning o‘ng tomoniga ayla-
nish o‘qidan 20 sm uzoqlikda chap 
tomondagidek bitta yuk osiladi. Bunda 
richagning muvoza 
natda qolishi kuzati-
ladi. Shunga o‘xshash chap va o‘ng 
tomonlarga birinchi tajribada ko‘rsatilganidek ularga karrali yuklar 
osilganda richagning muvozanatda qolishi namoyish qilinadi. Tajriba-
larga ko‘ra richagning muvozanatda bo‘lish sharti keltirib chiqariladi:

---

90
Tajribada chap tomonning yelkasini kichik qilib olinsa, natija 
qanday o‘zgaradi?
33-MAVZU
ODDIY MEXANIZMLAR: BLOK, QIYA 
TEKISLIK, VINT, PONA VA CHIG‘IRIQNING QO‘LLANILISHI
Inson mehnat qilish jarayonida ko‘proq kuchiga emas, balki 
aqliga tayanadi. Og‘ir yukni ko‘tarishda, o‘rnidan siljitishda oddiy 
mexanizmlardan foydalanishni insonlar qadimdan o‘zlashtirib 
olishgan. Qurilishlarda chig‘iriq, qiya tekislik, pona va bloklardan 
foydalanishgan.
Blok. Blok qirrasi ariqchadan iborat g‘ildirak bo‘lib, undan ip, sim 
arqon yoki zanjir o‘tkaziladi. Ipning bir uchiga yuk osib, ikkinchi 
uchi dan tortiladi. Yukni ko‘tarish davomida blok qo‘zg‘almasdan joyida 
qolsa, uni 
ko‘chmas blok deyiladi (59-rasmda 1). Yuk bilan birgalikda 
harakatlanadigan blokni 
ko‘char blok deyi ladi (59-rasm 
da 2). Ko‘chmas 
blokda yuk uchun kuch yelkasi AO masofa, F kuchning yelkasi OB 
masofa bo‘ladi (60-a rasm). Ular teng bo‘lganligidan F kuch yuk 
og‘irligiga teng bo‘ladi. Shu sababli ko‘chmas blok kuchdan yutuq 
bermaydi. Ko‘ch mas blok kuch yo‘nalishini o‘zgartirib beradi.
59-rasm.
 
a) 
b)
60-rasm.

---

91
Ko‘char blokda esa aylanish o‘qi O nuqtaga to‘g‘ri keladi (60-
b rasm). Shunga ko‘ra yuk uchun yelka OA masofani, F kuch uchun 
yelka OB masofani tashkil etadi. OA = R, OB = 2R bo‘lganligidan 
(R – g‘ildirak radiusi) F · 2R = mg · R bo‘ladi. Bundan