Keksa inson shaxsining xususiyatlari mundarija: Kirish I. Bob keksalik-inson ontogenezida o’ziga xos davr sifatida
Tarjiba sinov ishlari natijalarini tahlil qilish
Download 45.6 Kb.
|
rajabova
|
3.2 Tarjiba sinov ishlari natijalarini tahlil qilish
1) agressiv, maxmadonalar; 2)o‘z hayotidan norozi, baxtsiz, muvaffaqiyatsiz keksalar. Keksalik davrida paydo bo‘lgan yangi psixologik tuzilma - bu hayotiy donishmandlik, hamda ruhning chuqur qatlamlari bilan yashash qobiliyatidir.Keksayish davrida bilish jarayonlari Kundalik hayotda ko‘pchilik qariyalaming aqli ham susayadi, deb hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo‘ygan narsasini eslay olmasa, hech kim bunda hech qanday qo‘rqinchli narsani ko‘rmaydi, lekin bunday e’tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday o‘zgarishlarni qarilik o‘zgarishlarining namoyon bo‘lishi deb, skleroz deb baholaydi. So‘nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda intellektual faoliyatning susayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlaming o‘zgarishi muammosini o'rgangan tadqiqotchilaming ta’kidlashicha, ko‘pchilik aqliy ko‘nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani keng doirada o‘rganish natijalariga ko‘ra (Perlmutter, Adams, Barry, Kaplan, Person Verdonik, 1987) xotiraning susayishi nafaqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faol faoliyatning to'xtatilishi va dorilarning salbiy ta’siri natijasidir. Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma’lum susayish ro‘y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma’lumotlami qayta ishlash, mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Lekin bunga mos ravishda kompensatsiyalar ham ro‘y beradi. Natijada ma’lum kognitiv xarakteristikalaming yo‘qotilishi kundalik hayotga ta’sir qilmaydi. (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985). Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o‘zgarishlardan biri - bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon bo‘ladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma’lumotlami qayta ishlash sekinlashadi, kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlaming susayishi muammosi xotira funksiyalarining o‘zgarishi doirasida ko‘proq o‘rganilgan. Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta’kidlaydi. Ulaming fikricha, sensor xotira - juda qisqa muddatli ko‘rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig‘ida xotirada saqlab turiladi. o‘tkaziIgan tadqiqotlardan ma’lum boMishicha, qariyalar yoshlarga qarganada kamroq ma’lumotni xotirada saqlab qoladi. Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangart ma’lumotlar hajmini saqlash sifatida tavsiflanadi. Masalan, sotib olinayotgan tovaming narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin. Tadqiotlarda yoshlar keksalaming birlamchi xotirasida farqlar aniqlanmagan. Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bo‘lib, unda yosh xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Yodlash va qayta esga tushirishni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan ro‘yxatdagi kam so‘zlami, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi aniqlandi. Uchlamchi xotira bu ilgari bo‘lib o‘tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda to‘liq eslab qolinadi. Keksalar ilgari bo‘lib o'gan tarixiy voqealami batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada o‘zi ishtirok etgan bomsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi. Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida individual farqlar kuzatiladi. Masalan, oliy ma’lumotli keksalar o‘rta ma’lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini yaxshiroq eslab qoladi. Intellektual faoliyat bilan faol shuhullanadiganlar bu testlarda yaxshi natija ko‘rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari o‘zgarishini kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o‘tishi bilan mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib qoladi. Obrazli xotira so‘z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy bog‘lanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas bogMangani uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish mumkin. Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bo‘lsalar-da donolik jihatidan ustun emas. Donolik - bu inson bilimlarining ekspert tizimi bo‘lib, hayotning amaliy jihatlariga yo‘naltirilgan, hayotiy muhim muammolar bo‘yicha foydali maslahatlar berishdir. Pol B. Bal hamkasblari bilan birga donolikni o‘rganib, uning bir necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan donolik, insonlaming hayot mazmuniga aloqador muhim va murakkab muammolami yechish bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar, flkrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi. Uchinchidan, donolik bilan bog‘liq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ulami maxsus vaziyatlarda qoMlash mumkin. To‘rtinchidan, donolik shunday aqlni o‘z ichiga oladiki, undan shaxsiy foydaga hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin. Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin ko‘pchilik insoniar uni osongina anginydi. intellektual funksiyalar pasayishining sabab lari. Keksalarda fiinksiyalaming pasayishiga turli sabablar: bevosita va bavosita sabablar bo‘ lishi mumkin. Intellektual funksiyalar pasayishining bevosita sabablariga miya kasalligi, masalan Altsgeymer kasalligi va miya qon-lomirlarining kasallanishini keltirish mumkin. Bavosita sabablariga esa bosh miya funksiyalari bilan bog‘liq emas, lekin intellektual funksiyalarni amalga oshirish uchun ta’sir ko‘rsatadigan sabablar kiradi. Ularga: inson sog‘Iig'ning umumiy yomonlashuvi, ma’lumot darajasining quyiligi, bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Demensiya - keksalik boshlanishi bilan bog‘liq shaxs o‘zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o‘z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir. Senil demensiya – inson tafakkurining adekvatligida namoyon boMadigan miyaning organik kasalligidir. Amerikalik olimlar tadqiqotlarida aniqlanishicha, qariyalar uyida yashovchi 75-84 yoshli keksalaming 20% demensiya kasalligining bir turi hisoblangan Alsgeymer kasalligiga chalinishgan. 85 yoshdan keyin qariyalar uyida yashovchi keksalaming 47 % ida senil demensiya kuzatilgan (Evans et al., 1989). 0 ‘z oilalarida va faol hayot tarzini olib borayotgan keksalarda demensiya kamroq kuzatilgan. Atsgeymer kasalligi. Ushbu kasallikda keksalarda bosh miya po4stlogli hujayralarining buzilishi kuzatiladi. Kasallikning dastlabki belgilari mayda-chuydalarni esdan chiqarib qo‘yishda namoyon bo‘ladi. Keyinchalik qaerda bo‘lganIigini, kundalik ishlami ham esdan chiqarib qo‘yadi, o‘ziga ovqat ham tayyorlay olmaydi, yaqin kishilarini ham tanimaydi. Demensiyaning boshqa bevosita sababi mikroinsul’tdir. Mikroinsult - miya qon bilan ta’minlanishining o‘tkir buzilishidir. Keksalarda intellektual funksiyalarning buzilishi barchada bir xil emas. Ayrim olimlar 70 yoshdan keyin ham ishchanlik qobiliyatlarini saqlab qolgan: P. La-mark, M. Eyler, K. Laplas, Im. Kant, I. P. Pavlov «Yigirma yillik tajriba» asarini73 yoshda yaratgan Uzoq umr ko‘ruvchilar Yirik jahon psixologlari S. Pako, G. Offre, L, Bin, U. Maynot, E. Medavir, A. Komfort, I. V. Dividoviskiy, B. G. Ananev, N. V. Nagorniy, E. D. Aleksandrova va boshqalar uzoq umr ko‘rish sirlarini ekologik omillar orqali tushuntirishga harakat qiladilar. Suhbat metodi asosida 10 nafar keksa yoshdagi insonlar bilan suhbat olib bordim, bunda 4 nafar keksa insonlar nafaqaga chiqishgan lekin òz ish faoliyatlarinini olib bormoqda. 2 nafar keksa shaxslar bilan suhbat òtkaza olmadim.Balki buning sababi nafaqaga chiqish yoshidagi " iste'fo shoki" bòlishi mumkin.3 nafar sinaluvchi iste'foga chiqqan lekin boshqa oziga maqul mashğulotlar bilan shuģullaniyotganligini aytishdi,1 nafar sinaluvchi esa fiziologik jihatdan ancha keksayib qolganligini, kòrish ótkirligi pastligi hamda eshtish qobiliyati ham susayib qolganligini kòrish mumkin. "Kuzatish" metodi yordamida atrofdagi keksa yoshga yetgan 12 nafar sinaluvchini kuzatdim.Bunda bazi sinaluvchilarning bir biri va boshqa insonlar bilan munosabati yaxwi ekanligini kòrish mumkin.2 nafar sinaluvchida esa qaysarlik,tajanglik hamda injiqlik kuzatildi. Ba'zilarda esa munisabat juda ham yaxshi. Xulosa
Keksa odamning ruhiy salomatligi uning muloqotdagi ishtiroki bilan belgilanadi. Ijtimoiy aloqalarning torayishi majburiy kasbiy faoliyatni to'xtatish, tengdoshlarning yosh guruhini bosqichma-bosqich "yuvish" bilan, kuchli ijtimoiy aloqalardan charchoqning kuchayishi bilan bog'liq. 60 yildan so'ng, keksalarning keyingi avlodlardan ijtimoiy ajratilishi asta-sekin yuzaga keladi, bu ayniqsa, keksalikni ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga muhtoj bo'lmagan jamiyatlarda og'riqli tarzda boshdan kechiriladi. Qoida tariqasida, keksa odamlar uzoq muddatli rejalar tuzmaydilar - bu vaqtinchalik hayot nuqtai nazarining umumiy o'zgarishi bilan bog'liq. Ular uchun kelajakdan ko'ra hozirgi kun bilan yashash va o'tmishni eslash muhimroqdir. Shunday qilib, keyingi yoshda shaxsiyat xususiyatlarida o'zgarishlar kuzatiladi. Hayotiy energiyaning pasayishi hissiy hayotning qashshoqlanishiga olib keladi. Qarish jarayoni bilan birga inson tanasida moslashish mexanizmlari rivojlanadi, buning natijasida to'laqonli faoliyat qarilikgacha davom etishi mumkin. Shunday qilib, jamiyatda keksalikning yangi, ijobiy imidjini shakllantirishga shoshilinch ehtiyoj bor. Zamonaviy jamiyatda keksalikka munosabatni rivojlantirishning faqat ikkita usuli bor: "omon qolish" ni ta'minlash yoki keksa odamlarni jamiyatga integratsiya qilish. "Yashash" yo'li - boshi berk ko'cha. Shu sababli, keksa odamlarning muammolarini hal qilishning yagona maqbul usuli - bu integratsiya. Biroq, zamonaviy jamiyatda keksalik qayta tiklanmaguncha va keksa avlodga nisbatan ijtimoiy mas'uliyat qayta tiklanmaguncha buni amalga oshirish mumkin emas. Shunday qilib, biz keksa odamlar yaqinlarining g'amxo'rligi va qo'llab-quvvatlashiga muhtoj bo'lib, ularning asosiy muammolari - yolg'izlik va kelajakka ishonchsizlik degan xulosaga keldik.Gipoteza tasdiqlandi, ish maqsadiga erishildi, vazifalar bajarildi. Albatta, bizning tadqiqotimiz "keksalarimiz" ni ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tuzilmasini aniqlashga qaratilgan urinishlardan biridir. Bizning fikrimizcha, ushbu muammo doirasida tadqiqotni davom ettirish zarur, bu bizga zamonaviy rus jamiyatining keksa yoshdagi odamlarga nisbatan madaniyat darajasini shakllantirish tendentsiyalarini aniqlash imkonini beradi. Kommunikativ faoliyatning ijtimoiy-psixologik jihatlari. Keksalarning muloqot muammolari va ularni hal qilishda uslubiy yondashuvlar. Pensiya yoshida muloqot ko'nikmalarini shakllantirish bo'yicha ijtimoiy ish texnologiyalari, muassasalar tajribasi. Sotsiologik kategoriya sifatida ijtimoiy faoliyatning mohiyatini o'rganish. Qarishning yosh chegaralarini aniqlash. Rossiya jamiyatining ijtimoiy tuzilishidagi keksa odamlarning mavqeini tahlil qilish. Pensiya yoshidagi odamlarning mehnat faoliyatining asosiy omillari. Qariyalarning ijtimoiy-psixologik va demografik xususiyatlari. Qarilik ijtimoiy muammo sifatida. Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va keksalarga ijtimoiy xizmat ko'rsatish modellari. Keksalarning bo'sh vaqtini o'tkazish tamoyillari va mexanizmlari. Keksalar uyda ijtimoiy xizmat ko'rsatish ob'ekti sifatida. Zamonaviy muammolar va keksalarni ijtimoiy himoya qilish. Ijtimoiy ish tizimida ijtimoiy tibbiyot. Keksalarga ijtimoiy va tibbiy yordam ko'rsatishning ahamiyati. Qariyalarning yolg'izlik muammosining mohiyatini o'rganish va bu yo'nalishda ijtimoiy ishning imkoniyatlarini aniqlash. Yolg'izlikning turlari va sabablari. Qariyalarning ijtimoiy holati. Ijtimoiy ish va keksalar uchun ijtimoiy siyosat. Asosiy adabiyotlar. 1 .G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi-Toshkent, Noshir., T 2010.
14. O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017—2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo’yicha harakat strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil. Internet saytlari 15.www. tdpu. uz www. pedagog. uz www. ziyonet. uz www. edu. uz Download 45.6 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|