Kelgusi davr xarajatlari hisobining ilmiy-nazariy asoslari

Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash qaydnomasi № 2

Mahsulot turi	Tsex № 1				Tsex № 2				Umum ishlab chiqarish xarajatlari (ming so’m)
	Ishchilarning asosiy ish haqi		Umumtsex xarajati, (ming so’m)	Ishchilarning asosiy ish haqi			Umumtsex xarajati, (ming so’m)
	(ming so’m)	solishtirma og’irlik, %		(ming so’m)		solishtirma og’irlik, %
Televizorlar	49 800	55,56	62 419	51 200		54,16	61 496	123 915
Muzlatkichlar	27 040	30,16	33 883	25 400		26,87	30 510	64 393
Gaz plitalar	12 800	14,28	16 043	17 940		18,97	21 540	37 583
Jami	89 640	100	112 345	94 540		100	113 546	225 891

Davr xarajatlari hisobi
Davr xarajatlari hisobi (hisobvaraq № 9400):

№	Xo’jalik operatsiyalari mazmuni	Summa (so’m)	Hisobvaraqlarning bog’lanishi
			Debet	Kredit
1	Amortizatsiya hisoblandi	6 900 000	9420	0200
2	Materiallar hisobdan chiqarildi	112 360 000	9420	1000
3	Materiallar qiymatidagi og’ishlar hisobdan chiqarildi	15 730 000	9420	1610
4	Ma’muriy-boshqaruv xodimlariga ish haqi hisoblandi	151 400 000	9420	6710
5	Ijtimoiy to’lovga ajratma qilindi	18 168 000	9420	6520
6	Safar xizmati xarajatlari hisobdan chiqarildi	48 200 000	9420	4220
7	Orgtexnikani ta’mirlash bo’yicha bajarilgan ishlar uchun «Orgservis» MChJ hisobvarag’i to’lashga qabul qilindi	8 540 000	9420	6010
8	Elektr energiyasi uchun energota’minot tashkiloti hisobvarag’i to’lov uchun qabul qilindi	11 400 000	9420	6010
9	Kelgusi davr xarajatlari bir qismi hisobdan chiqarildi	15 000 000	9420	3100
10	Jami davr xarajatlari:	414 950 000
11	Hisobot davri oxirida davr xarajatlari yakuniy moliyaviy natija hisobvarag’i bilan yopildi	414 950 000	9910	9420

Hisobot davrida to’g’ri keladigan kelgusi davr xarajatlarini hisobdan chiqarish summasini aniqlash:

“Kelgusi davr xarajatlari hisobi” ma’lumotlari asosida

№	Xo’jalik operatsiyalar mazmuni	Summa (so’m)	Hisobvaraqlarning bog’lanishi
			Debet	Kredit
1	Hisoblash mashinalarni ishga tushirish bo’yicha taqdim etilgan hisobvaraq summasiga	45 000 000	3100	6010
2	QQS summasiga	8 100 000	4410	6010
3	Ishga tushirish bo’yicha hisobvaraq summasi to’landi	53 100 000	6010	5110
4	QQS summasi byudjet oldida hisobga olindi	8 100 000	6410	4410
5	Kelgusi davr xarajatlarini muayyan qismi hisobdan chiqarildi (45 000 000 /6 • 2)	15 000 000	9420	3100

Tuzatiladigan va tuzatib bo’lmaydigan (yakuniy) yaroqsiz mahsulotlardan yuqotishlarni hisoblash qaydnomasi

Kalkulyatsion xarajat moddalari	Tuzatiladigan yaroqsiz mahsulot (ming so’m)	Yakuniy yaroqsiz mahsulot (ming so’m)	Jami (ming so’m)
Ichki yaroqsiz mahsulot
Materiallar hisob narxi bilan	2 450	3 200	5 650
Hisob narxidan og’ishlar	343	448	791
Jami:	2 793	3 648	6 441
Mehnat haqi	1 450	1 500	2 950
Ijtimoiy to’lovga ajratmalar	174	180	354
Umumishlab chiqarish xarajatlari bir qismi hisobdan chiqarildi (aniqlang)	1 791	1 836	3 627
Jami xarajatlar:	6 469	7 434	13 903
Tashqi yaroqsiz mahsulot		6850	6850
Brakdan zarar so’ndirildi: - imkon foydalanish narxi bo’yicha materiallar qabul qilindi; - javobgar shaxslardan undirildi	- 1 550	420 1 754	420 3 304
Yaroqsiz mahsulotdan yuqotishlar	4 919	12 110	17 029

Yaroqsiz mahsulotlardan yuqotishlar hisobi qaydnomasi

№	Xo’jalik operatsiyalari mazmuni	Summa (so’m)	Hisobvaraqlarning bog’lanishi
			Debet	Kredit
1	Asosiy ishlab chiqarishdan yakuniy yaroqsiz mahsulot hisobdan chiqarildi	7 434 000	2610	2010
2	Materiallar hisob narxi bilan hisobdan chiqarildi	2 450 000	2610	1010
3	Materiallar qiymatidan og’ishlar hisobdan chiqarildi	343 000	2610	1610
4	Tuzatiladigan yaroqsiz mahsulotni tuzatish uchun ish haqi hisob qilindi	1 450 000	2610	6710
5	Ijtimoiy to’lovlar uchun ajratma qilindi	174 000	2610	6520
6	Umumishlab chiqarish xarajatlarini bir qismi hisobdan chiqarildi	1 791 000	2610	2510
7	Iste’molchilar tomonidan aniqlangan yaroqsiz mahsulot hisobdan chiqarildi	6 850 000	2610	4010
8	Foydalanish mumkin narx bilan materiallar qabul qilindi	420 000	1090	2610
9	Javobgar shaxs hisobidan yaroqsiz mahsulot uchun mablag’ undirib olindi	3 304 000	6710	2610
10	Tuzatiladigan yaroqsiz mahsulotdan yuqotishlar hisobdan chiqarildi	4 919 000	2010	2610
11	Yakuniy yaroqsiz mahsulotdan yuqotishlar hisobdan chiqarildi	11 849 000	2010	2610

Tekshirish: hisobvaraq № 2610ning debet va kredit aylanmasi farqi nolga teng bo’lish kerak:

(7434 + 2450 + 343 + 1450 + 174 + 1791 + 6850) – (420 + 3304 + 4919 + 11 849) = 0
Chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi quyidagi formula bilan hisoblanadi:
TM_h = TICh_b + X - HCh – TICh_o
bu erda:
TM_h – tayyor mahsulotni haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi;
TICh_b – tugallanmagan ishlab chiqarish hisobot davri boshida (2010 hisobvaraqning oy boshidagi qoldig’i);
X – hisobot davri xarajatlari (2010 hisobvaraqning debet aylanmai);
HCh – hisobot davri qaytarishlar va hisobdan chiqarish (2010 hisobvaraqning kredit aylanmai);
TICh_o – tugallanmagan ishlab chiqarish hisobot davri oxirida (2010 hisobvaraqning oy oxiridagi qoldig’i).
TM_h = 12 654 000 + (1 044 917 140 + 15 134 000 + 112 345 000 + 113 546 000 + 11 849 000) – 7 434 000 – 15 452 000 = 1 287 559 140 so’m.
“Tayyor mahsulot sotishi hisobi” bo’yicha buxgalteriya yozuvlari tuzamiz:

№	Xo’jalik operatsiyalari mazmuni	Summa (so’m)	Hisobvaraqlarning bog’lanishi
			Debet	Kredit
1	Mahsulot sotishdan olingan tushum	2 655 000 000	4010	9010
2	Mahsulot realizatsiyasidan hisoblangan QQS	405 000 000	4010	6410
3	Sotilgan mahsulot tannarxi hisobdan chiqarildi	1 672 730 000	9110	2810
4	Mahsulot sotish xarajatlari hisobdan chiqarildi (qara yordamchi ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash qaydnomasi)	6 758 000	9910	9410
5	Sotishdan yakuniy moliyaviy natija aniqlandi (foyda) (2 655 000 – 405 000 – 1 672 730 – 6758)	570 512 000	9910	8710

Xarajatlar – ishlab chiqarish – foyda tahlili
Korxonalar iqtisodiy faoliyatida boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni alohida o’rin tutadi, u yuqori malaka va amaliy tajribaga ega bo’lishni talab qiladi.
Boshqaruv qarorlari qabul qilish korxona oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarni aniqlashdan boshlanadi.
Boshqaruv qarorlari amal qilish davriga ko’ra strategik (uzoq muddatli) va qisqa muddatli qarorlarga bo’linadi.
Strategik boshqaruv qarorlari korxonaning oldiga qo’ygan maqsadiga erishishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Mazkur qarorlar korxona rahbariyati tomonidan istiqbolli rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish maqsadida qabul qilinadi.
Qisqa muddatli qarorlar qo’yilgan maqsadga erishishda qabul qilinadigan tezkor qarorlardir. Ular korxonaning joriy rejalarini tuzish, kadrlar masalasini hal qilishning muhim vositasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qabul qilinadigan boshqaruv qarorlariga bir qancha talablar qo’yiladi. Bu talablar boshqaruv qarorlarining ishonchliligini ta’minlash va iqtisodiy samaradorligini oshirish zarurati bilan izohlanadi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoniga quyidagi talablar qo’yiladi:
– aniq yo’nalishga ega bo’lishi va korxona manfaatlarini to’liq ifoda etishi. Bunda boshqaruv qarorlarining korxona oldida turgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga hamda yning foydasini oshirishga yo’naltirilishi nazarda tutiladi;
– ilmiy-amaliy jihatdan asoslanishi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati tahlili natijalari, uning iqtisodiy imkoniyatlari hamda zamonaviy fan-texnika yutuqlarini to’liq hisobga olish zarur;
– aniq muddatlarda qabul qilinishi va amalga oshirilishi. Boshqaruv qarorlarini amalga oshirish davri belgilab olinishi lozim. Bu holat uning o’z vaqtida va oqilona bajarilishini nazorat qilishga ko’maklashadi;
– tezkor bo’lishi. Boshqaruv qarorlari bozor talablari va korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’zgarishlardan kelib chiqib zapyr hollarda tezkor qabul qilinishi shart;
– yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo’lishi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda unumsiz va ortiqcha xarajatlarni rejalashtirilishiga yo’l qo’ymaslik lozim.
Shuningdek, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda xodimlar manfaatlari korxonaning umumiy manfaatiga mos bo’lishi, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan tejamli foydalanish, korxonaning iqtisodiy, texnikaviy salohiyatini tahlil etish kabi jihatlarga ham alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.
Boshqaruv hisobida oqilona boshqaruv qarorlari qabul qilishda mavjud muammolar echimiga ko’p variantlilik tamoyili asosida yondashish talab qilinadi. Bunda muhokama qilinayotgan masalaning ikki yoki undan ortiq variantdagi echimi mavjud bo’lsa, ular orasida eng maqbulini tanlab olish boshqaruv hisobidagi muhim vazifalardan hisoblanadi.
Tanlash jarayonida menejer uchun boshqaruv samaradorligini baholash muhim hisoblanadi.
Qo’yilgan muammoni echish uchun talab qilinadigan barcha axborotlar olingach, menejerlar qarorlar qabul qilishning samarali variantlarini tanlashlari mumkin.
Keyingi bosqichda korxona buxgalteri qabul qilingan qarorlar natijalarini tahlil qiladi va o’z xulosalarini rahbariyatga taqdim etadi.
Agar mavjud muammolarning echimlarini topish borasida boshqa choralar ko’rish zarurati bo’lmasa, boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni tugallangan hisoblanadi, aks holda barcha bosqichlar qaytadan amalga oshiriladi.