Kembrij maktabi

10-Bilet.Kembridj maktabi.A.Marshall ta’limoti
Kembrij maktabi - iqtisodiy nazariyada 19-asr oxirida paydo boʻlgan yoʻnalishlardan biri. Asoschisi Kembrij universiteti siyosiy iqtisod kafedrasiga 1885—1908 yillarda rahbarlik qilgan K.Marshall. K.m.ning asosiy qarashlari A.Marshallning "Ekonomiks prinsiplari" (1890) asarida bayon etilgan. K.m. gʻoyalari keyinchalik Marshallning izdoshlari A.S.Pigu va D.X.Robertson hamda neoklassik yoʻnalish namoyandalari tomonidan rivojlantirildi. K.m. siyosiy iqtisoddagi klassik maktab gʻoyalarini (erkin tadbirkorlik, xususiy mulk ustuvorligi, erkin narxlar, raqobat, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi va b.) rivojlantirdi va marjinalistik qarashlar bilan uygʻunlashtirdi. K.m. namoyandalari qarashlarida meʼyoriy naflilik nazariyasiga asoslanadigan narx nazariyasi, bozor muvozanati muhim oʻrinni egallaydi. Bozor munosabatlarining 3 asosiy negizi — narx, talab va taklif oʻzaro bogʻliklikda qarab chiqiladi. Klassik maktab vakillari asoslab bergan qiymatning mehnat nazariyasi qatʼiyan rad etiladi va mahsulotning nafliligi va noyobligi birinchi oʻringa qoʻyiladi. Narx eng yuqori naflilik asosida aniqlanadigan talab bahosi va chegaralangan harajatlar bilan aniqlanadigan taklif bahosi kesishgan nuqta tarzida sharhlanadi, A.Marshall oʻzining narx nazariyasiga asoslangan holda jamiyatda iqtisodiy tangliklar, inqirozlar, ishsizlik va qashshoqlik uchun obyektiv sabablari yoʻkligini isbotlashga harakat qiladi. A.Marshall asarlari iqtisodiy nazariyadagi mikroiqtisodiy yoʻnalishga asos soldi (qarang Mikroiqtisodiyot). Pigu iqtisodchilar orasida birinchi boʻlib, chegaralangan daromadlar nafi pasayib borishini asoslab, daromadlarni adolatli taqsimlash asosida "umumiy farogʻat davlati" konsepsiyasini olgʻa surdi. K.m. gʻoyalari 20-asrning 30-y.lariga qadar iqtisodiy nazariyada asosiy mavqeni egallab keldi. A.Marshall (1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yang’i klassik) yo’nalishning’ etakchi vakili, marjinalizmning’ «kembrij maktabi» lideri ҳisoblanadi. Kembrij universitetida o’qidi, uni tug’atdi va shu erda butun ҳayoti davomida o’qituvchilik qildi. U siyosiy iqtisod fanidan (1863 yildan to 1908 yilg’acha) dars berdi. 1902 yildan boshlab yang’i «Ekonomiks» fanini kiritdi va siyosiy iqtisod fani asta-sekin siqib chiqarildi. Marshall marjinalizm G’’oyasini musbat ravishda (Jevonsni bilmag’an ҳolda) aniqladi.
«Ekonomiks prinstiplari» (1890) A.Marshallning’ bosh asari bo’lib, olti jilddan iborat. Bu kitob doim to’ldirib borildi va olim ҳayoti davomida 8 marta qayta nashr etilg’an (ruschag’a - «Prinstipы ekonomiki» tarjima qiling’an). Kitob boshidayoq fanning’ predmeti to’G’’risida fikr yuritiladi. Bu fan inson jamiyatining’ normal ҳayot faoliyatini tadqiq qilish bilan shuG’’ullanadi.
Tadqiqot metodida klassik maktab G’’oyalarig’a vorislik mavjud bo’lib, ular yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning’ iqtisodiy faoliyatini «sof» iqtisodiy nazariya pozistiyasida turib, xo’jalikning’ ideal (benazir) modelini, «mukammal raqobat» tufayli bo’lishi mumkin bo’lg’an tadqiq etdi. Ammo birqancha iqtisodiyotning’ mo’tadillig’i (muvozanati) bilan boG’’liq marjinal G’’oyalar orqali u bu fanni «xususiy» ҳol, ya’ni firma, soҳa (mikroekonomika) darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratg’an «Kembrij maktabi» va X1X asr oxiri - XX asr boshidag’i ko’pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni aloXida ta’kidlash kerakki A. Marshall o’zidan oldin o’tg’an ortodoksal klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kateg’oriyalarni «Isbot» talab etuvchi u yoki bu asosiy cheg’aralanishi maqsadg’a muvofiq deb ҳisoblaydi.
Olim tadiqotlarida bozorda erkin baҳo shakllanish muammosi asosiy o’rinni eg’allaydi. Bunda bozor muvozanati yag’ona org’anizm sifatida, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar chaqqan va bir-biri to’G’’sida yaxshi ma’lumotg’a eg’a deb qaraladi.
Marshall tomonidan «iste’mol ortiqchalig’i» tushunchasini kiritadi, bu ҳaridor olishi zarur bo’lg’an ilojsiz narsa uchun to’lang’an va amalda to’layotg’an baҳolar o’rtasidag’i farqdir, ya’ni ҳaridorning’ qo’shimcha talabini qondirishning’ iqtisodiy o’lchovidir.
Ilk majinalistlarning’ baҳo, talab va taklif kabi omillarning’ funkstional boG’’lanish umumlashtiriladi. U xususan, baҳo pasayishi bilan talab ortishi (baҳo ortishi bilan talab pasayishi), baҳo pasayishi bilan taklif pasayishi (baҳo ortishi bilan taklif ortishi)ni ko’rsatib berdi. Mo’’tadil (muvozanat) baҳo talab va taklif nuqtalari kesishg’an erda o’rnatiladi (yuqori aytildi). Shularg’a mos ravishda bozorda baҳolarning’ o’zg’arishi ro’y beradi.
Daromadlar nazariyasida kapitalg’a foiz, ish ҳaqi marjinalistik ҳal etiladi. Avvalg’i klassiklarning’ tovar qiymati sarflang’an meҳnat bilan o’lchanishi qat’iyan rad etiladi.
Foiz stavkasi darajasi to’G’’risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan insonlar kam jamG’’aradilar (va aksincha) deg’an xulosa chiqariladi. Bu qoida keyinchalik uning’ shog’irdi J.M.Keyns tomonidan keng’ foydalanildi (yuqorida berilg’an).
«Talab baҳosi» rivojlantirilib «talabning’ elastiklig’i (qayishqoqlig’i)» konstepstiyasi ilg’ari suriladi, bu talab ҳajmining’ baҳo (narx) o’zg’arishig’a boG’’liqlig’i ko’rsatkichidir. Elastiklikning’ turli omillarg’a qanchalik boG’’liqlig’i taҳlil etiladi (iste’mol tarkibi, daromad darajasi va b. ). Eng’ kam elastiklik keng’ iste’mol mollarig’a teg’ishli (ammo xuddi shu ҳolatni zebi-ziynat mollarig’a nisbatan ko’rib chiqmag’an). Bu boG’’lanish vaqt davomida o’zg’arib turishi aytiladi.
O’rg’anilayotg’an davr qanchalik kichik bo’lsa, talabning’ baҳog’a ta’siri shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo’lsa, ishlab chiqarish ҳarajatlari (taklif) ning’ ta’siri asosiydir.
Raqobatsharoitidaishlabchiqarishyiriklashuvibilannisbiyҳarajatlaryopasayibboradi, yokiparalelo’sadi, ammomaҳsulotҳajmio’sishsur’atlaridanilg’arilabketmaydi. Keyinchalik mana shu fikrlar asosida mikroiqtisodiy nazariya ishlab chiqarish va korxona o’lchamlari (katta-kichiklig’i)ni optimallashtirish muammosini echish bo’yicha ancha aniq uslubiy echimlarni ilg’ari surdi. Ishlab chiqarish ҳarajatlarini doimiy va o’zg’aruvchi deb qarab, uzoq muddat davomida doimiy ҳarajatlar o’zg’aruvchan bo’lib qoladi. Firma bozorni tark etishining’ asosiy sababi - ҳarajatlarning’ bozor baҳosi darajasidan yuqorilab ketishidir.
2-Savol.Ma’muriy kapitalizm nima