Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XIII.5. Blokirovka qurilmalari 
 
Blokirovka 
qurilmalarining 
asosiy 
vazifalari 
mashina 
va
mexanizmlarning xavfli zonalariga odamning tushib qolib jarohat olishiga 
xalaqit beradigan qurilma hisoblanadi. Bu qurilmaning ishlash jarayoni 
birinchidan, odam tanasi qismlarini xavfli zonaga tushirmaslik yo'liga g'ov 
bo'Isa, ikkinchidan, agar mabodo odam shu zonada ish bajarishi zarur 
bo'Isa, unda shu xonadagi xavfli vaziyatni vujudga keltiruvchi 
harakatlanuvchi yoki aylanuvchi qismlar harakatini to ishchi shu xonadan 
chiqib ketgunga qadar to'xtatib turadi. Bunday qurilmalarning mohiyati 
to'siq vositalarini o'rnatganda juda qo'l keladi. Masalan, aylanuvchi 
baraban atrofi to'siq bilan to'silgan bo'lsin. Agar blokirovka qurilmasi 
o'rnatilmagan bo'lsa, bunday to'siq vositalarini olib tashlab xavfli zonaga 
kirib ish bajarish natijasida odam xavfli zonada jarohat olishi muqarrar 
bo'lib qoladi. Agar shu to'siq vositalarini ajraluvchi va ochiluvchi 
qismlariga blokirovka qurilmasini o'rnatsak, bu xavf o'z-o'zidan yo'qoladi. 
Chunki aylanuvchi yoki harakatlanuvchi qismni harakatga keltirayotgan 
elektr quwatini mana shu ajraluvchi qismlar orqali o'tadigan qilib qo'ysak, 
bu masala o’z-o'zidan yechiladi. Buning uchun ajraluvchi yoki ochiluvchi 
qism oralig'iga, ochilganda yoki ajralganda o'chib qolishni ta'minlaydigan 
knopka qo'yish kifoya. Agar biz biror ish bilan bu to'siqni olib ichkariga 
kirsak, baraban to'xtagan bo'ladi. To biz bu to'siqni yopib qo'ygunimizga 
qadar bu barabanni harakatga keltirish imkoniyati yo'q. 
Ishlash mohiyatiga asosan blokirovkalar mexanikaga asoslanib 

---

249 
ishlaydigan, elektr toki ta'sirida harakatga keladigan, fotoelektr tizimi, 
radiatsiyali, gidravlikaga va pnevmatikaga asoslangan va bulardan 
ikkitasining qocshilmasidan tashkil topgan turlari bor. 
Mexanik blokirovka bu mashinani ishga tushirish qurilmasi bilan 
uning muhofaza qopqog'i orasidagi uzviy bog'lanishga asoslangan bo'ladi, 
Elektr toki ta'sirida harakatga keladigan blokirovkalarni har qanday elektr 
sistemalarida va mashinasozlik texnologik jarayonlarida qo'llash 
imkoniyatlari mavjud. Masalan, har qanday to'siq qopqog'ini oxirgi 
o'chirish tizimi bilan birlashtirilgan holati, agar qopqoq ochilganda yoki 
olib qo'yilganda oxirgi o'chirish tizimi tomonidan elektr motoriga 
kelayotgan tokni o'chirib qo'yishga asoslangan. Agar qopqoq butunlay 
yopilmasa yoki noto'g'ri yopilsa, unda elektr motoriga tok o'tishi 
ta'minlanmaydi va faqat to'g'rilab yopilgandagina tok o'tishi ta'minlanadi. 
Fotoelektr xususiyatiga ko'ra ishlaydigan blokirovka tizimining 
ishlashi asosida yorug'lik nurining elektr yurituvchi kuch hosil qilishiga 
asoslangan. Masalan, ma'lum maydonda press qurilmasi ishlatilayapti deb 
faraz qilaylik. Albatta, press bosqoni ishlaydigan joy bu mashinaning eng 
xavfli joyi hisoblanadi. Aytaylik press bosqoni o'rnatilgan tayanchlardan 
biriga ma'lum bir quwat bilan nur oqimi hosil qiluvchi manba o'rnatilgan 
bo'lsin. Press bosqoni tayanchining ikkinchisiga xuddi shu nurni qabul 
qilib olish uchun fotoelement ma'lum miqdorda elektr yurituvchi kuchi 
hosil qiladi. 
Bu elektr yurituvchi kuch ma'lum kuchaytirgichlar orqali press 
bosqonini to'xtatish qurilmasiga ulab qo'yilgan bo'lsa, unda o'sha 
tayanchlar orasiga tushib qolgan odam yoki uning ma'lum bir qismi nur 
oqimini to'sib soya hosil qilsa, unda fotoelementda hosil bo'layotgan elektr 
yurituvchi kuch hosil bo'lmay qoladi va buning natijasida bosqon to'xtatish 
vositasi ishga tushadi va uni juda tez muddatda to'xtatib qo'yadi. Xuddi 
shunday fotoelektr tizimida ishlaydigan muhofaza qurilmasining chizmasi 
71-rasmda keltirilgan. 
Xavfli zona nur tarqatuvchi manba (1) bilan yoritilayapti va bu nur 
fotoelement (3) ga tushib turibdi. Hosil bo'layotgan elektr yurituvchi kuch 
rele (7) orqali elektr tarmog'iga ulangan. Elektr tarmog'iga doimiy tok 
manbasi (8) orqali ulash qurilmasi (10) va elektromagnit ulab qo'yilgan. 
Elektromagnit hosil qiluvchi g'altakning bir tomoni elektr tarmog'iga 
doimiy ulangan, ikkinchi tomoni elektr tormog'iga rele orqali ulanadi. 
Mabodo odamning qo'li xavfli zona (2) ga tushib qolsa va fotoelementga 
soya solsa, unda rele orqali elektr yurituvchi kuch o'tishi to'xtaydi va bu 
magnit g'altagining ikkinchi tomonini elektr tarmog'iga ulanishiga olib 

---

250 
keladi va (9) g'altakdan tok o'tib magnit maydoni hosil qiladi va bu 
maydon (4) prujina kuchini yengib (11) temir tayoqchani tortib oladi va 
uni (5) muftani ulanishiga xalaqit beradigan dastak (6) ning ostiga tirab, 
(12) dasta yordamida pressni harakatga keltirish imkoniyatini yo'qqa 
chiqaradi. 
71-rasm. Fotoelektr tizimida ishlaydigan muhofazalovchi qurilma. 
Izotoplardan foydalanib muhofaza qilish qurilmalari ham mavjud. 
Bunday vositalar yordamida stanoklarning qirqadigan qismlarini, qayishli 
va zanjirli uzatmalarni, tishli g'ildiraklami qopqoqlarini jihozlash mumkin. 
Qopqoqlar olinishi bilan bunday uzatmalarda harakat to'xtaydi va 
qopqoqni joyiga qo'ymaguncha uni harakatga keltirish imkoniyati yo'q.