«K,i-n sasi Rabgulp!» kitobidagi kazal na kasilalar knt'a S

«K,i-n

sasi Rabgulp!» kitobidagi kazal na kasilalar. knt'a S

va masnaviylar. «Mu.\abbatnoma» dostoin, «Xisrav va Ya

Shirin», «Guliston» tarjimalari kabi ulmas asar- ?|

larni bitishda mo\irona foydalanilgan 30 dan or-

tik, vazn aruz ulchovining adabiyotimizga tobora chu- 1

kurrok kirib borganini, shoirlarimiz ushbu murak-

kab ulchov tizimi nazariyasini tobora puxtarok; egal-

lab, xilma-xil vaznlar asosida guzal she'riy badia-

lar ya rati sh ma.\oratini ^am izchillik bilan urganib

borganlarini kursatib turibdi.

XV asr uzbek aruzi rivojida alo\ida bosk,ich sa-

naladi. Chunki bu davrning birinchi yarmida Xoraz- ;

mni, Atoiy, Sakkokiy, Durbek, Sayfi Saroyi, Lug-

f n 11 singari turkiguy ijodkorlar uz asarlarini ;

aruzning eng jozibali ulchovlari asosida yaratib

kuplab vaznlarni she'riyatimizga olib kirgan bulsa- »

lar, buyuk Alisher Navoiy uzining lirik she'rlari. '

dostonlarini yaratish jarayonida aruz ulchovining

barcha nmkoniyatlarini sinovdan utkazib. yuzga ya kii

vaznni kullab. bu so,\ada eng yaxshi muvaffakiyatlarga

prishli.

Alisher Navoiyning mazkur so\adagi an'analari-

ip davom ettirgan Za\iriddin Muxammad Bobur uz­

bek aruzini yangi tarakdiyot boskichiga kutardi.

Alisher Navoiy va Za\iriddin Bobur izidan bor-

gan u zb yek i yu i r lar i x i l m a - x i l v a z n l a r n i uz

she'riyatlarida san'atkorlik bilan kullab borib uz­

bek aruzini ka mol toptirdilar, k;yator-k,ator yangi ul-

chovlarni kashf etib, uni yanada takomillashtirdnlar.

Bu so\ada Mashrab va Nodira. Munis va O ga\iy. Mu-

k,imiy va Fur kat. Xam za va Avloniy kabi so\ibn

kalomlarning xizmati katga buldi.

Aruz i n ki lo b d an key i n gi davrda \a m u zb yek |

she'riyatining asosiy she'riy mezonlaridan biri

bulib xizmat knldi. Chulpon. X- Olimjon, R. Gulom.

O'ibek, Upgup kabi shoirlarimiz asosan barmok vaz-

nn asosida ijod kil ga n bulsalar \am . eng yaxshi l i ­

rik she'rlarini yaratishda aruzga \am murojaat k,il-

dilar. Xabibiy. Sobir Abdulla, Chustiy kabi ijod-

korlarning aksar asarlari mana shu she'riy mezon

asosida yozilgan edi.

60-yillari iklidorli yosh shoir Erkin Voxidov

uzining «Yoshlik devoni» bilan she'ri.yatimizda aruz­

ning kdyta jonlanish iga kuchli ta'sir kursatdi.

Uning kadnmiy. lekin goyat musik,iy, zamondoshimiz-

|ts xos lirik kechinmalarni ni\oyatda latif ifoda-

lashga imkon beruvchi mazkur kddimiy ulchovdagi

shsьrlari aruz imkoniyatdarini yana bir bor na-

moyish k,ildi, uning x,ali uz umrini tugatmaganini,

Ou ulchov zaminida rang-barang tuygular mavjini eng

dilrabo misralarda jilolantirish mumkinligini

msbotlab berdi. 60—80 yillardagi yoshlar she'riyatida

aruz mezonidagi kuplab lirik asarlar bevosita mana

t u devonning ta'siri ostida yaratildi, desak xato

Pul maye. Abdulla Oripov, Jamol Kamol, Oydin \ o -

jiyeva, E'tibor Oxunova kabi kuplab shoirlar uz

shsьrlari bilan uzbek aruzining guzalligini, jozi-

Pali o\anglarga bbyligini yana bir bor dalilladi-

lar.

Xozirgi adabiyotimizda, 90-yillar she'riyatida

\am aruz mustak^il Uzbekistonimizning dilrabo ta-

ronalarini, zamondoshimiz k^albidagi nozik va mu-

rakkab tuykullrii shaffof misralarda aks ettirish

ishiga munosib xizmat k,ilib kelmokda.

Aruz (II). Aruz ulchov tizimi asosida yaratilgan

she'riy asar baytlaridagi birinchi miyeraning oxir-

gi rukni urni nomi. Misradagi shu rukn u^ilgandan

sunggina she'rning kaysi b a\r \amda vazn asosida

yaratilganligi, miyeraning tanlangan ulchovga muvo-

fikdigi, shoirning vazn tanlash, o \an g yaratish ma\o-

ratini anik^ash mumkin buladi.

Aruzshunoslik. Aruz tizimi ayerlar davomida arab,

fors-tojik va turkiy she'riyatlarda amaliy jixdt-

dan kullanib kelishi bilan bir vak^gda ushbu adabiyot-

shunosliklarda nazariy jixdgdai \am takomillashib

bordi, aruz maxsus ilm sifatida maktab va madrasa-

larda muttasil urgatildi, mazkur she'riy mezon na-

zariyasi va amaliyotiga doyr kuplab ilmiy tad^ikrt-

lar yaratildi, risolalar bitildi. Xalil ibn Axmad-

ning «Al aruz» risolasidan sung Ibn Usmon Mazi-

niy, Imom A\mad ibn Abdurabbix,, Ibn al-Xatib at-

Tabriziy, Ziyovuddin Abul Jaysh al-Xazrajiy kabi

arab olimlari ushbu ilmga doyr asarlar yaratib, aruz

tarak^iyotiga munosib x,issa sushdilar.

Aruz ilmi na^ida aynitsea fors-tojik adabiyotshu-

nosligida kuplab asarlar bitildi. Mavlono Yusuf

Nishoburiy (X asr) forsiy tilda aruzga oid ilmiy

asar yaratgan olimlarning birinchisi edi. Rashidid-

din Vat vot (XIII asr)ning «Xadoyik, us-se>f», Shame

Kdys (XIII asr)ning «Ach-mu'jam fi meyor ash'or al-1?

ajam». Nasriddpn Tusiy (XIV ayer)nish «Ma.yorul

ashьor». Salmon Saiojiy (XIV psrNshig <• K,;1 si;1 atun

masnuot al-aruz». Abdura\mon Jomiy (XV asr)ning

«Risolap a r u » asarlari fors-tojik irunishpg I sh a ­

rim va amaliy rivojida alo\ida a \a m i ya p a ->ga buldi.

Aruz ilmi rivojmga turkiy xaltslar orasidam yeti-

shib chikkan adabiyotshunos olimlar \am munosib \i s-

sa kushdilar. Mash.\ur faylasu f Abu Nasr Foro-

biy (X asr), Abu Ali ibn Sino (X—XI asrlar). Abul

Kosim Z am a\sh ar i y (X I—XII asrlar), Abu Ya'kub

Yusuf ibn Abubakr Sakkokiy (XII—XIII asrlar) uzla-

rmning arab va fors i y tilda bitgan ilmiy asarlari

bilan fak;at arab va forsiy aruzlargina emas, ayni

vakdda turkiy aruz tarak,kiyotiga \am sezilarli ta'-

sir kursatdilar.

Turkiy aruzning nazariy va amaliy jixdtdan

shakllanishi va izchil rivojlanib borishpda, Alisher

Navoipning il k bor turkiy gilda yaratilgai «Mezo-

mul avzon» («Vaznlar ulchovi») asarm alo\ida a\a -

miyatga ega buldi. U lug mutafakkir shoir aruz koida-

larpni, xilma-xil ba\rlari \amda vaznlarini tur-

kiy tilda mufassal bayon k;ilish bilan cheklanmb ko. I-

maG|. turkiy xalk^parning ogzaki she'riyati mezoni

bilan aruz vaznlari \amo\angligini atroflicha da-

lilladi ,\amda turkiy til xususiyatlarini nazarda

tutgai ,\olda aruzning turkiy adabiyotlarda, xususai.

uzbek she'riyagida keng kullanishp mumkin bulgan

kuplab ulchovlarini ,\am belgilab berdi.

Uzining lirik she'rlari va dostonlarini yara-

gishda aruzning rangorang vaznlarini sinchkovlik

bilan sinovdan utka n an Navoiy turkiy tillarda

\am aruz ulchovlari asosida turli-tuman janr va

shakllarda goyat latif lirik asarlar yaratish va yi-

rik dostoilarni bi pip mumkinligini amalai isbot

,\am kilib bsrgan edi. Bu bilan shoir turkiy tilning

be^iyos boyligi va betakror guzalligini she'riy ul-

chov jixdgidan \am namoyish k,ildi.

Uzbek aruzining nazariy va amaliy ji\atdan yana-

da kamol topishida Za\iriddin Muxammad Boburning

«Muxtasar» deb nomlangan yirik ilmiy asarining

a\amiyati bskiyosdir, Olim va shoir Bobur aruzning

nazariy asoslarini mukammal yoritadi, aruz ulchovla-

rining forsiy va turkiy she'riyatlardagi mavkeini,

kulamini \ar ikki adabiyotning ulmas namunalari

bilan dalillaydi. ayni vatstda uzbek aruzi ulchovlar

14

doirasining ni\oyatda kengligini ta'kidlash mak,sa-

dida she'riyatimizda kullanilishi mumkin bulgan

537 ulchovni (ulardan 400 ga yakini mutlakr yangi, Bo­

bur tomonidan kashf kdlingan vaznlar) sanab utib,

ulardan \a r biriga bir baytdan misollar keltiradi.

Binobarin, «Muxtasar» uzbek aruzi tarakdiyotida

alox,ida urin tutadi.

XIX asr oxirlarida Zokirjon Furk,at x,am aruz

ilmiga doyr risola bitgan edi. Xaligacha nashr kilin-

magan bu asarni professor Gulom Karimov Ostroumov

fondidan toptan edi. 16 betlik bu kichik risolada

shoir aruzning she'riyatimizda keng kullangan 55 vaz-

ni xasida ma'lumot bergan, \ar k,aysi ulchovga forsiy

va turkiy adabiyotlardan misollar keltirgan1.

Ynkilobdan keyingi davrda x1am uzbek aruzining

nazariy va amaliy masalalarini ilmiy tadjik, etish

davom etdi. 1936 yili Fitrat kdlamiga mansub «Aruz

\a^ida» risolasi nashr etildi. Olim unda aruz k,o-

nunlarini soddalashtirib bayon keladi, she'riyati­

mizda kullangan eng musi^iy ulchovlarning o \an g xu-

susiyatlarini ta'kidlab, ularga uzbek adabiyotidan

misollar keltiradi.

1948 yili adabiyotshunos olim Sodik, Mirzayev

«Navoiy aruzi» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiya-

sini yozib tugalladi. Tadkikrtda aruzning nazariy

masalalari Navoiy «Mezonul-avzon»i asosida bayon

kilingan, Navoiy she'riyatida kullangan baxrlar

ga'kidlab kursatilgan edi. Olimning ulkan xizmati

shunda buldiki, u Navoiyning «Xazoyin-ul-maoniy»

asaridagi 3132 she'rning vazn xususiyatlarini ilk

bor aniKeLab chikdi, ularning ruknlarini, chizmala-

rini belgilab berdi. Bu jadvallardan adabiyotshunos-

larimiz \anuz foydaaanib kelmokdalar.

Uzbek aruzining nazariy va amaliy masalalari

taniьush olim Alibek Rustamovning «Aruz xasida

su,\batlar»2 risolasida x,am uz ifodasini topgan.

Tadk;ik;otchi uz asarida Fitrat risolasidagi an'ana-

larni yanada rivojlantirib, aruz krnunlari, xilma-

xil baxrlar, vaznlarning o>;ang xususiyatlarini oson-

lashtirib ifodalash usulini kulladi