Kiberxafvsizlik shaxs va ma’lumot xafvsizligi Hududiy bo‘limlar / 2022-10-03

kamaytirish — zaifliklarni bartaraf etish va tahdidlarning oldini olish uchun xavfsizlik va qarshi choralarni amalga oshirish;

uzatish — tahdidlarni amalga oshirish bilan bogʻliq xarajatlarni uchinchi shaxslar: sugʻurta yoki autsorsing kompaniyalariga oʻtkazish;

qabul qilish — xavfsizlik choralarini amalga oshirish xarajatlari tahdidni amalga oshirishdan mumkin boʻlgan zarardan oshib ketgan taqdirda moliyaviy zaxiralarni shakllantirish;

voz kechish — haddan tashqari xavfli faoliyatdan voz kechish^[21].

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk aloqa vositalarining paydo boʻlishi bilan diplomatlar va harbiy rahbarlar maxfiy yozishmalarni himoya qilish mexanizmlarini va uni soxtalashtirishga urinishlarni aniqlash usullarini ishlab chiqish zarurligini anglaganlar. Masalan, eramizdan avvalgi 50-yillarda Yuliy Tsezar tomonidan ixtiro qilingan shifrlash usuli uning maxfiy xabarlarini begonalar tomonidan oʻqilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun ishlab chiqilgan^[22]. Maxfiy xabarlar shunday belgilanganki, ular himoyalangan va faqat ishonchli shaxslar tomonidan qoʻriqlanadigan, xavfsiz xonalarda maxsus qutilarda saqlangan^[23].
Pochta xizmatining rivojlanishi natijasida xatlarni qabul qilish, parolini ochish, oʻqish va qayta muhrlash ishlarini bajarish uchun davlat tashkilotlari paydo boʻla boshlagan. Shu tariqa, Angliyada bu kabi maqsadlar uchun 1653-yilda „Maxfiy idora“ (inglizcha: Secret Office) tashkil etilgan^[24]. Rossiyada xatlarni nazorat qilish Pyotr I davrida yoʻlga qoʻyilib, 1690-yildan boshlab chet elga yuboriladigan barcha xatlar Smolenskda nazorat qilingan. XVIII asr oʻrtalarida qabul qiluvchida hech qanday shubha uygʻotmasligi uchun deyarli barcha xorijiy diplomatlarning yozishmalarini yashirin ravishda „qora kabinetlar“da nusxalash amaliyoti tizimli xususiyatga ega boʻlgan^[25]. Ochilgandan soʻng, xabarning kriptotahlilini oʻtkazish talab qilingan va buning uchun oʻz davrining taniqli matematiklari „qora kabinetlar“ faoliyatiga jalb qilingan. Bu borada eng ajoyib natijalarga Kristian Goldbax erishgan. U olti oylik faoliyati davomida Prussiya va Fransiya vazirlarining 61 ta xatini ochishga muvaffaq boʻlgan. Hatto baʼzi holatlarda, xat muvaffaqiyatli shifrlangandan soʻng, uning mazmuni oʻrtadagi odamning hujumi natijasida almashtirilgan^[26].
19-asr boshlarida Rossiyada Aleksandr I hokimiyatga kelishi bilan barcha kriptografik faoliyat Tashqi ishlar vazirligi idorasiga oʻtkazilgan. 1803-yildan boshlab taniqli rus olimi Pavel Lvovich Shilling ushbu boʻlim xizmatiga jalb qilingan. Kanslerning eng muhim yutuqlaridan biri 1812-yilgi Vatan urushi paytida Napoleon I ning buyruqlari va yozishmalarini dekodlash boʻlgan^[27][28]. XIX asrning oʻrtalarida maxfiy maʼlumotlarning yanada murakkab tasniflash tizimlari paydo boʻladi, bu esa hukumatlarga axborotni sezgirligiga qarab boshqarish imkonini beradi. Masalan, Britaniya hukumati 1889-yilda „Davlat sirlari toʻgʻrisida“gi qonunni chop etishi bilan bunday tasnifni maʼlum darajada qonuniylashtirgan^[29].
Birinchi jahon urushi davrida barcha urushayotgan davlatlar tomonidan maʼlumotlarni uzatishda koʻp darajali tasniflash va shifrlash tizimlari qoʻllanilgan. Bu esa oʻz navbatida shifrlash va kriptoanaliz boʻlimlarining paydo boʻlishi va intensiv ishlatilishiga yordam bergan. Shunday qilib, 1914-yil oxiriga kelib, Britaniya Admiralligi boʻlimlaridan biri — „40-xona“ tashkil topgan va u Buyuk Britaniyada yetakchi kriptografiya organiga aylantirilgan. 1914-yil 26-avgustda nemis yengil kreyseri „Magdeburg“ Finlyandiya koʻrfazining ogʻzida Odensholm oroli yaqinidagi qoyalarga qoʻndirilgan. Ushbu orol oʻsha davrda Rossiya imperiyasiga tegishli boʻlgan. Nemislar barcha maxfiy hujjatlarni yoʻq qilib, ushbu kemani portlatishadi. Biroq rossiyalik gʻavvoslar suv ostini tekshirib, signallar kitobining ikki nusxasini topadilar va ulardan biri inglizlarga topshiriladi. Tez orada yordamchi kemalar, shuningdek, tashqi dengiz kemalari va unga hamroh boʻlgan dushman kemalari oʻrtasidagi aloqa kodlari kitobini olgan inglizlar nemis dengiz kodlarini ochishga muvaffaq boʻladi. Kodni buzish dushmanning ushlangan radio xabarlarini oʻqish imkonini beradi. 1914-yil noyabr oyining oxiridan boshlab „40-xona“ deyarli barcha buyruq va buyruqlarni uzatuvchi nemis flotining radiogrammalarini muntazam ravishda shifrlashni boshlaydi. Ular birinchi marta 1914-yil 16-dekabrda nemis flotining Britaniya qirgʻoqlariga borishi paytida ushbu shifrni ochishdan foydalanishgan^[30].
Urushlararo davrda shifrlash tizimlari tobora murakkablashgan. Shu bois, maxfiy xabarlarni shifrlash uchun maxsus mashinalar qoʻllanila boshlangan. Ularning eng mashhuri 1920-yillarda nemis muhandislari tomonidan yaratilgan „Enigma“dir. 1932-yilda Polsha razvedka shifrlash byurosi „Enigma“ shifrini teskari muhandislik orqali buzishga muvaffaq boʻlgan^[23].
Ikkinchi Jahon urushi davrida Gitlerga qarshi koalitsiya mamlakatlari oʻrtasida almashilgan maʼlumotlar hajmi milliy tasniflash tizimlari va nazorat qilish hamda boshqarish tartiblarini rasmiy muvofiqlashtirishni talab qilgan. Murakkab seyflar va omborlarning paydo boʻlishini inobatga olgan holda, hujjatlarni kim boshqarishi mumkinligini (odatda askarlar emas, balki ofitserlar) va ular qayerda saqlanishi kerakligini belgilab beruvchi maxfiylik yorliqlari toʻplami ishlab chiqilgan boʻlib, ular faqat hujjatlarni boshqaruvchilar uchun ochiq boʻlgan. Urushayotgan tomonlar maxfiy hujjatlarni kafolatli yoʻq qilish tartiblarini ishlab chiqganlar. Baʼzan bunday tartiblarning buzilishi butun urush davomida muhim razvedka yutuqlariga olib kelgan. Masalan, Germaniyaning U-570 suv osti kemasi ekipaji inglizlar tomonidan qoʻlga kiritilgan koʻplab maxfiy hujjatlarni yoʻq qila olmagan^[31]. Axborot xavfsizligi vositalaridan foydalanishning yorqin misoli yuqorida aytib oʻtilgan „Enigma“ boʻlib, uning murakkab versiyasi 1938-yilda paydo boʻlgan va Vermaxt va fashistlar Germaniyasining boshqa xizmatlari tomonidan keng qoʻllanilgan. Buyuk Britaniyada „Enigma“ yordamida shifrlangan raqib xabarlarining kriptotahlili Alan Turing boshchiligidagi guruh tomonidan muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. Ular tomonidan ishlab chiqilgan „Turing Bombe“ (ing.dan — „Tyuring bombasi“) Gitlerga qarshi koalitsiyaga katta yordam koʻrsatgan va baʼzida Ittifoqchilarning gʻalabasida hal qiluvchi rolni bajargan^[23]. Amerika Qoʻshma Shtatlarida Tinch okeani operatsiyalari teatrida radio aloqalarini shifrlash uchun signalchilarni Qoʻshma Shtatlardan tashqarida hech kim bilmaydigan navaxo hindu qabilasidan yollashadi^[32]. Yaponlar hech qachon maʼlumotni himoya qilishning bu ekzotik usulining kalitini topa olmaganlar^[23]. 1930-yillardan boshlab SSSRda mamlakatning yuqori hokimiyat organlari(shu jumladan Oliy qoʻmondonlik shtab-kvartirasi)ning telefon suhbatlarini tinglanishidan himoya qilish maqsadida yuqori chastotali signallarning ovozli modulyatsiyasi va ularning keyingi skrablanishiga asoslangan maxsus aloqa qoʻllanilgan. Biroq, kriptografik himoyaning yoʻqligi spektrometr yordamida tutilgan signaldagi xabarlarni qayta tiklashga imkon bergan^[33].
XXI asrning 2-yarmi va XX asr boshlari telekommunikatsiya, kompyuter texnikasi va dasturiy taʼminot hamda maʼlumotlarni shifrlashning jadal rivojlanganligi bilan ajralib turgan. Ixcham, kuchli va arzon hisoblash uskunalarining paydo boʻlishi elektron maʼlumotlarni qayta ishlashni kichik biznes va uy foydalanuvchilari uchun qulay qildi. Kompyuterlarning Internetga ulanishi osonlashdi, bu esa electron biznesning jadal rivojlanishiga olib keldi. Bularning barchasi kiberjinoyatlarning kuchayishi va xalqaro terrorizmning koʻplab holatlari bilan birgalikda kompyuterlar va ular saqlaydigan, qayta ishlanadigan va uzatadigan maʼlumotlarni himoya qilishning yaxshiroq usullariga ehtiyoj tugʻdirdi. Buning natijasida „Kompyuter xavfsizligi“ va „Axborot xavfsizligi texnikasi“ kabi ilmiy fanlar hamda axborot tizimlarining xavfsizligi va ishonchliligini taʼminlashning umumiy maqsadlarini koʻzlagan koʻplab professional tashkilotlar^[34] paydo boʻldi.

Asosiy taʼriflar[tahrir | manbasini tahrirlash]