Kichik guruh bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish faoliyatini loyihalashtirish reja

I.BOB. BOLALARNI HAR TORNONLAMA BARKAMOL QILIB TARBIYALASHDA BADIIY ADABIYOTNING AHAMIYATI
1. Bolalarni har tornonlama barkamol qilib tarbiyalashda badiiy adabiyotning ahamiyati

Bolalar badiiy adabiyoti ularga aqliy, axloqiy va estetik tarbiya berishda, nutqini har taraflama rivojlantirishda va boyitishda kalta ta'sir etuvchi vosita hisoblanadi. Badiiy adabiyot bolalarga jamiyat hayotini va tabiatni, kishiiik dunyosining ichki his-tuygkularïni va o ‘zaro munosabatlarni poetik obrazlarda ochib bcradi. tushuntiradi. U bolaning his-tuyg‘ularini rivojlantiradi, xayolini tarbiyalaydi va o*zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari bilan

tanishtiradi. Bu namunalar o ‘zining ta’siri jihatidan xilma-xildir: hikoya orqali bolalar so'zlarning aniqligini, ma'nodorligini anglab oladilar; she'rlardan csa ularning musiqaviyligini. kuylanuvchanligini. ohangdorligini bilib oladilar, xalq ertakkiri bolalarçra tilning ifodaliligini,
mazmundorligini ochib bcradi, nutqning xilma-xilligini. hazil- mutoyibaga boyligini bolalarning k o ‘z oldida namoyon qiladi.Badiiy adabiyot bolalarga kishilarning hayoti va mchnatlari, ishlari va qahramonliklari, bolalikdagi eng qiziqarli voqealar,
ularning o ‘yinlari, mehnatlari haqida hikoya qilib bcradi. Badiiy adabiyot bolalarga hayotni tushuntiradi va shu orqali bola hayotiy tajribasining ortib borishiga ta’sir eradi. Badiiy adabiyot kishilarning ichki dunyosini, ularning his-tuyg‘ularini, xaraktcrlarini ochib bcrishi bilan bolalarni hayajonlanishga, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga va uni muhokama qilishga o ‘rgatadi. Badiiy asarning eng yaxshi namunalari bolalarda axloqiy
sifatlarni tarkib toptirishga: yaxshi — yomon, haq — nohaq, rost — yolg'on va h.k. so'zlarning ma'nosini tushunib olishlariga yordam bcradi.
2. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda b o lalar b o g ‘chasining tarbiyachisi oldida turgan vazifalar
Bolalar bog'chasi tarbiyachisining oldida har bir badiiy asarni san ’at asari sifatida bolalar ongiga yetkazish, uning mazmunini o chib berish, badiiy asarda qatnashuvchi personajlarga nisbatan emotsional munosabatda boyish, muallifning lirik keehinmalarini his etishga, ya'ni asarda qatnashuvchi qahramonlarga nisbatan o’z munosabatlarini ifodalashga o ‘rgatish kabi murakkab vazifalar turadi. Bu vazifalarni amaiga oshirish uchun tarbiyachining o ‘zi,
bolalarni badiiy asar bilan tanishtirishdan avval, uni his etishi va tushunishi, mazmunini tahlil eta olishi zarur. Shuningdek, pedagog o ‘qish va hikoya qilib berish texnikasini, y a ’ni aniq diksiyani, ifodali o ‘qish vositalarini (mantiqiy urg'uni to ‘g ‘ri qo'ya olish, pauza, ovoz toni va tem pi) egallagan bo’lishi kerak.Badiiy asarning har bir janrini ifodali tarzda bolalarga yetkaza olingandagina, uning g‘oyaviv mazmunini to ‘g’ri idrok ettira olish mumkin. Bolalarda badiiy asarni idrok etish qobiliyati o ‘z-o'zidan vujudga kelmaydi, uni bolaning ilk yoshidan boshlab rivojlantirish va tarbiyalash kerak. shundagina bolu keyinchalik badiiy asarlarni diqqat bilan tinglashga, badiiy nutqqa e’tibor berishga o‘rganadi. Bolalar ongiga badiiy asarlaming axloqiy, estetik mohiyatini yetkazish — bu murakkab vazifa hisoblanadi.Pedagogik rahbarlikning bir maqsadga qaratilishi b o lalar
to m o n id an badiiy asarlaming estetik jihatlarini va ularning mazmunini, badiiy ifoda vositalarini idrok etish imkonini yaratadi.
3 Turli yosh g u ru h larid a bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo'yicha „ Bolalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya dasturining mazmuni
„Bolalar bog‘chasida ta'lim-tarbiya dasturi“ bolalar adabiyoti bilan tanishtirishda quyidagi vazifalarni qo'yadi:
bolalarda badiiy so‘zga muhabbatni tarbiyalash;
kitobni sevishga o ‘rgatish.
Shuningdek, dasturda bolalarga qaysi asarni o ‘qib berish, hikoya qilib berish, yod olish ko‘rsatilgan.
Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo'yicha d astur vazifalari birinchi kichik guruh dan boshlab belgilab berilgan. „Bolalar bog'chasida ta’lim-tarbiya dasturi“ ning birinchi va
ikkinchi kichik guruhlarida badiiy adabiyot bilan tanishtirish bo'yicha quyidagi ish vazifalari belgilangan:
1. Bolalarda badiiy asarga nisbatan qiziqish uyg‘otish. Ularni yoshiga. qiziqishlariga mos keladigan asarlar bilan tanishtirish.
2. Bolalarda ertak, hikoya, s h e ’iiarni berilib tin g lash , tushunish, voqcalar rivojini diqqat bilan kuzatish ko‘nikmalarini hosil qilish.
3. Asar mazmuni b o ‘yicha beriladigan savollarga javob berish. qisqa sh e’rlarni, ertak va hikoyalarning m azm unini buzmay (tarbiyachi bilan birga, keyinchalik mustaqil) takrorlash kabi ko‘nikmalarni o ‘stirish. Bolalarda asarlar bo‘yicha ishlangan rasmlarga nisbatan qiziqishni rivojlantirish.
0 ‘rta guruhda esa bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishning quyidagi vazifalari belgilangan:
1. Bolalarda badiiy adabiyotga qiziqish va tabiiy muhabbatni tarbiyalash.Ularni turli mavzudagi ertak, shuningdek, topishmoqlar, sanamalar, hadislar, maqollarning mazmunini idrok etishga o ‘rgatish.
2. 0 ‘zbek xalq doston laridan olingan parchalar bilan tanishtirish. Sharqning buyuk allomalari haqida qisqacha ma'lumot berish orqali bolalar qalbida avlod-ajdodlarga nisbatan hurmat, iftixor tuyg‘usini uyg‘otish.
3. A sarlar m a z m u n i b o ‘yicha savollarga javob berish ko‘nikmasini mustahkamlash.
4. Asarda ishtirok etuvchi qahramonlarning xatti-harakatlarini baholashga, ayrim m a'naviy sifatlarini (yaxshi, yovuz, jasur), ruhiy kechinmalarini (xafa, xursand) ta'riflashga undash.
She’ï, ertak, topishmoq, hikoya, sanamalarni ifodali aytishga o'rgatish.
Katía va maktabga tayyorlov guruhida:
1. Bolalarda hayotga nisbatan qiziqish va muhabbatni yanada kuchaytirish, asardagi go’zallikni, nafosatni his etish kabi ko’nikmalarni mustahkamlash.
2. Ularning badiiy asarlardagi qahramonlar xatti-harnkatlari va xulq-atvorlarini to ‘g‘ri baholash, aks ettirilayotgan voqealar mohiyatini tushunish qobiliyatlarini o'stira borish lozim.
3. Bolalarning milliy, badiiy didlarini rivojlantirish, badiiy adabiyotning o’ziga xos xususiyatlari. ba'zi janrlari. asarning tili haqidagi boshlang‘ich tasavvurlarini shakllantirish.
4. Bolalarni asar g ‘oyasini tushunishga, tasviriy vositalarni his etishga, she’riy nutqdagi musiqiylik, ohangdoriik va ritmni payqay olishga o ‘rgatish.
5. Bolalarning o ‘zbek xalq og'zaki ijodiyoti, sharq allomalari, yozuvchilari, shoirlari haqidagi tushunchalarini boyitish. Ertak va hikoyalarni o ‘qib berganda va bolalar tomonidan badiiy asarlarni qayta hikoya qilish jarayonida badiiy asarlarda aks etgan voqea va obrazlarga nisbatan ularning shaxsiy munosabatlarini aniqlab, to ‘g‘ri y o l ko'rsatib borish.
Asarlardagi o b razlar h aq id a g ap irilay o tg an d a, u larn in g holatlarini im o-ishora, yuz ifodasi, h arakatlar orqali bay o n qilishga o'rgatiladi.
4 . Badiiy asarlarni o ‘qib berish mashg'ulotlariga tarbiyachining tayyorlanishi
Tarbiyachi badiiy asarlarni shunday o ‘qib yoki hikoya qilib bcrishi kerakki, u bolalarni o‘ziga jalb qila olsin, bolalar asardagi obrazlarning siymolarini ko‘z oldiga keltirib, tasaw ur qila olsinlar va hayajonlansinlar.Tarbiyachining badiiy asarlarni o ‘qib yoki hikoya qilib berishgatayyorgarligi muallifning nima dem oqchi ekanligini yoki xalq ertaklariningg‘oyaviy mazmunini, un d a ishtirok etuvchilarning xarakter va o kzaro niunosabatlarini aniqlashdan boshlanadi.M aktabgacha tarbiya yoshidagi b o lalar uch u n yozilgan asarlarda qahramon larn in g xarakteridagi xususiyatlardan biri ajratib ko'rsatiladi. Masalan: „Quyonning uychasi“ ertagida tulki ayyor, kuchsizlar ustidan hukmronlik qiluvchi, xo'roz esa botir,
topqir, kuchsizlarni hinioya qiluvchi sifatida tasvirlanadi.
Asar shunday tarzda m uhokam a etib olingach, uni ifodali bayon etish ustida ishlanadi. Bu uch y o ‘nalishda olib boriladi:
1) emotsional va obrazli ifodalilik, intonatsiyaning xilma-xilligi va boyligi ustida ishlash;
2) asarning ayrim qismlari o ‘rtasiga mantiqiy urg‘u qo'yish;
3) aniq va to ‘glri talaffuzni hosil qilish; har bir so'zni to‘g‘ri talaffuz elishga erishish kerak, shundagina bolalar uni to‘gkri idrok ctadiiar.
Tarbiyachi bunday tayyorgarlik jarayonida adabiy asarning g ‘oyaviy mazmuniga tushunib yetadi va m atnni esda saqlay oladi, o ‘zining kichik tinglovchilari bilan erkin muloqotda bo‘ladi va uning nutqi ravon, aniq b o iib , ishonchli chiqadi, aytilayotgan so‘z ishonarli, ta’sirchan, bolalar u ch u n tushunarli bo‘ladi.
Agar tarbiyachi bolalarga tanish b o lg a n asarni o'qib yoki hikoya qilib bermoqchi bolsa, ilgari uni bolalarga yetkazish ustida yetarli darajada ishlagan bolsa, u vaqtda mashg‘ulotga quyidagicha tayyorlanadi: asar matnini va ilgari hosil qilingan ifodali o*qish vositalarini yodiga tushirish maqsadida uni bir necha marta ovoz chiqarib o ‘qiydi, mashg‘ulot rejasini tuzadi. Mashg‘ulot rejasida asarni bolalarga qanday yetkazish — o ‘qib berish yoki hikoya qilib berish usuli ko‘rsatiladi.Dastur mazm unida tarbiyachi kitobdan foydalanishning ta'lim
va tarbiyaviy maqsadlarini belgilab oladi, bolalarni qanday yangi so'zlar bilan tanishtirishni ko'rsatadi.Tarbiyachi to m o n id an o ‘qib yoki hikoya qilib berish uchun tanlangan badiiy asarlarning g‘oyaviy m azm u n i bolalarga tushunarli b o lsa, ularning yuragiga yetib borsa, asar o ‘zining tarbiyaviy rolini bajargan bo'ladi.Bolalar bog‘chasining tarbiyachisi yozuvchi va bolalar o’rtasida vositachi bo‘lib hisoblanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar
o ‘quvchi emas, tinglovchidirlar. Bolalar tomonidan badiiy asarlarni qanday idrok qiiish tarbiyachiga bog‘!iq.Tarbiyachi asarni qanchalik ifodali, mazmunli o'qisa, bolalar shunchalik diqqat bilan tinglaydilar, uning mazmunini yaxshi tushunadilar. Badiiy asarlar tarbiyachi tom onidan kitobdan o ‘qib berilishi, kitobsiz yoddan aytib berilishi, hikoya qilib berilishi mumkin. Asar m azm unini bolalarga yetkazish asar janriga va tinglovchilarning yoshiga bogkliq.Xalq ertaklarini — xalq og'zaki ijodiyoti namunalarini bolalarga kitobdan o’qib bermasdan, hikoya qilib bergan m a’qul. Tarbiyachi dastur asosida o 'q ib berishi yoki hikoya qilib berishi uchun asar tanlagach, asarning g ‘oyaviy mazmuni va uning tili bolalarga tushunarümi yoki y o ‘qmi, shuni oldindan tasavvur etishi kcrak.
Agar tarb iy ach i ulardagi ayrim ifodalar, s o kzlar bolalarga tushunarli emasligini taxmin qilsa, u holda muallifning bayon etm o q ch i boMgan fikrlarini bolalar to m o n id an idrok etish qiyinlashadi. M an a shunday hollarni oldindan bilgan tarbiyachi bolalarga m a’nosi tushunarsiz b o ig an so'zlarni quyidagi usullar yordamida tushuntirishi lozim: asarni hikoya qilayotgan vaqtda to'xtalmasdan (uzoq pauza qilmasdan), yangi so‘zni sinonimi bilan yoki qisqa jum lalar bilan tushuntirishi kerak. Masalan, K. D. Ushinskiyning „Sabr qiiishni o 'r g an “ nomli asarini o kqib berishda „g‘o krak‘ so'zi uchraydi, bu so ‘z hammaga tushunarli b o ‘lavermaydi, shu sababli tarbiyachi bu so‘zni o kqiyotganda bolalarga tushunarli bo'lgan „xom“ so‘zini ishlatadi. Demak, tarbiyachi bolalarni badiiy asarlar bilan tanishtirishdan avvalasardagi ayrim so’zlarni, ya'ni bolalar tushunishi qiyin bo’lgan so’zlarni qaysi so ‘zlar bilan almashtirishni belgilab oladi. Agar ayrim notanish so ‘zlar va jumlalar bolalarga muallifning asosiy fikrini idrok qilishlariga xalaqit bermasa. u holda ushbu so’zlarning ma'nosini tushuntirish shart emas.
5. Turli yosh g u ru h larid a badiiy ad ab iy o t bilan tanishtirish uslubiyoti
Har bir yoshda bola nutqini rivojlantirishning o kziga xos vazifalari b o ‘ladi. Adabiy asarlarni idrok etish darajasi o ‘sib borgan sari bu vazifalar murakkablashib boradi.Biz hozir quyidagi guruhlar b o ‘yicha badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg'ulotini o ‘tkazish yo'llarini ko‘rib o ‘tamiz.
IK K IN CH I K ICH IK G U RU H
Mashg'ulot o ‘tkazishda tarbiyachi oldida quyidagi vazifalar turadi:
1) bolalarda badiiy adabiyotga nisbatan qiziqish uyg‘otish;
2) ertak, ermak, hikoya, she’rlarni berilib tinglash, tushunish, voqealar rivojini diqqat bilan kuzatish ko‘nikmalarini hosil qilish;
3) asar mazmuni bo'yicha beriladigan savollarga javob berish;
4) ertak va hikoyalarning m azm unini buzmay (tarbiyachi bilan birga, keyinchalik mustaqil takrorlash kabi ko‘nikmalarni o’stir¡sh;
5) bolalarda asarlarga ishlangan rasmlarga nisbatan qiziqishni rivojlantirish.
„Bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya dasturi“ga binoan, bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish deganda ertaklar, hikoyalar, she'rlar va kichik-kichik folklor asarlari: hazillar, ermaklar, ashulalar, tez aytishlar, maqol va matallarni o lqish tushuniladi.
Kichik guruhdan boshlab bolalarni adabiy asar janrlarini ajrata olishga o krgatish lozim.
Tarbiyachi bolalarga badiiy asarning janrini aytishi kerak. Masalan, „Bugun men sizlarga ertak aytib beram an“, „Hozir men hikoya o'qib beraman“ , „S h e’r o ‘qib beraman“ kabi.
Kichik guruh bolalari badiiy asar janri haqida eshitishi bilan „Masha va ayiq‘ „Qizg‘anchiq it, „M ushuk , xo'roz va tulki“ , ,,Bo’ri bilan echki“ ertak ekanligini, X. Ermatovning „ Non “ , „Shaftoli“ asarlari sh e'r ekanligini, X. T o ‘xtaboyevning „H assa“ , E. A ’zamning „M ay y o m g lri“ asarlari hikoya ekanligini esda olib qoladilar. Bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirishda ertaklar hikoya qilib beriladi, hikoya o ‘qib beriladi, she'r yoddan aytib
beriladi.Turli adabiy janrlar ularni bolalarga yetkazishning turli
xarakterini talab etadi. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalarga ertaklarni kitobdan o lqib bermasdan hikoya qilib bergan ma'qul. bu bolalarga em otsional ta'sir o'tkazishni kuchaytiradi, ertakning asosiy mazmunini tushunib olishga yordam bcradi. Agar tarbiyachi
kitobga qaramay, bolalarga qarab hikoya qilsa, u xuddi har bir bola bilan gaplashayotgandck bo‘lib, bu orqali monolog nutqni eshitish va uni tushunish malakasini tarbiyalashga erishadi. Agar ertak mazmun jih atd an uncha katta b o lm asa, uni ikki, hatto
uch martagacha hikoya qilib berishi yoki eng qiziqarli joylarini takrorlashi mumkin.
Asar (ertak) hikoya qilib berilgach, bolalardan ertakdagi eng qiziqarli joylarini esga tushirib takrorlash taklif etiladi.Kichik yoshdagi bolalar uchun hajmi uncha katta bo'lmagan
hikoya va ertak larn i, sh e’rlarni o’qib berish tavsiya etiladi.
O. Mahkamovning „M u sh u k “, X. Ermatovning „N o n “, „Shaftoli‘ „Anor“ kabi asarlari kichkintoylarda ijobiy his-tuyg‘ularni, nafosatni tarbiyalashga yordam beradi.
Kichik guruhda she’r yoki hikoyalar o ‘qib berilgach, bolalarga o ‘z hayotlaridagi shunga yaqin voqealarni eslab aytib berish taklif etiladi.
Masalan, M.Murodovning „T o 'p “ hikoyasi o ‘qib berilgach, bolalardan to ‘pni kirn bilan o ‘ynashini, u bilan qanday o ‘yinlar o ‘ynashlarini so ‘rash mumkin
Kichik yoshdagi bolalarga ko'plab savollar berish yaramaydi, biroq asar m azm u n in i qanday tushunib olganliklarini, qaysi so'zlar xotirasida qolganligini, asar mazmunida uning shaxsiy hayoti bilan bogMiq voqealar borligini aniqlash maqsadida ikkita- uchta savol berish kerak.
Yil davomida bolalarga tanish bo'lgan hikoyalar, crtaklar, she'rlar takroran o 'q ib beriladi, hikoya qilinadi. Bu ertak va hikoyalar, she’rlam ing bolalar xotirasida uzoq saqlanib qolishiga yordam beradi.
0 ‘RTA GURUH
0 ‘rta guruhda badiiy asarlarni idrok etish b o ‘yicha ishlar olib boriladi. Bu guruh bolalari endi asar mazmunini chuqur idrok eta boshlaydilar. Bolalar asardagi qahramonlarga nisbatan o 'z munosabatlarini aniqroq ifoda etishga harakat qiladilar. Bu guruhda ham xuddi kichik guruhdagidek, tarbiyachi tanishtirayotgan adabiy asar jan rin i aytadi: Hozir m en sizlarga o ‘zbek xalq ertaklaridan „O ltin tarvuz“ ertagini hikoya qilib beraman yoki L. N. Tolstoyning „Ikki o'rtoq “ hikoyasini o'qib beraman va h. k.
Bu guruhda adabiy asar mavzulari juda xilma-xildir. Tarbiyachi bolalar diqqatini asarning mazmunigagina emas, balki adabiy tilning ayrim xususiyatlariga (badiiy so ‘z va ifoda, o‘xshatish va taqqoslash ham yo'naltiradi. Tarbiyachi asarni o ‘qib bergach, bolalarga beriladigan savollarni puxta o ‘ylab, to ‘g‘ri berishi kerak.
Bolalarga beriladigan savol asardagi qahramonlarn in g xatti- harakatlarini baholashga, ular haqidagi o‘z fikrlarini to'g'ri bayon etishga yordam berishi lo zim .To ‘g‘ri berilgan savol bolalarni o ‘ylashga, fikr yuritishga, xulosa chiqarishga undaydi.
Masalan, „O ltin tarvuz“ ertagini hikoya qilib bergach, quyidagi savollarni berish mumkin: „Bu ertakda nima haqida hikoya qilinadi? Sizga bu ertakda kim nimasi bilan yoqdi? Laylakni davolagan chol haqida nim a deyish mumkin? Boy haqida-chi? Boy Laylakning oyogkini sindirib to ‘g‘ri ish qildimi? Nima uchun kambag‘al cholning polizida oltin tarvuz unib chiqdi? Boyning polizida-chi? Boyni Laylak qanday jazoladi? N im a uch u n Laylak boyni jazoladi?“Bunday savollar bolalar asar mazmunini q an d ay tushunib
olganliklarini va asar qahramonlariga nisbatan munosabatlari qanday ekanligini aniqlashga yordam beradi. Badiiy asarni to kg'ri tahlil qilish badiiy n u tq n in g qim m atini o sh irad i, bolalarni mustaqil hikoya qilishga tayyorlaydi. 0 ‘rta guru h d a ham xuddi kichik guruhdagidek bolalar lug'atini boyitish b o ‘yicha ishlar olib boriladi, m as h g 'u lo td a o'zlash tirilg an y an g i so ‘zlarni mustahkamlash ustida ish olib boriladi.
KATTA GURUH
„Bolalar bog‘chasida ta ’lim-tarbiya d astu ri“ katta guruh bolalarida badiiy-adabiy asarlarning mazmunini idrok etishda ifodali v o sitalarn in g ayrim x u su siy atlarin i an iq lay (seza) olishga o ‘rgatishni vazifa qilib qo‘yadi.
Katta guruh bolalari badiiy asarlar m azm u n in in g ayrim xususiyatlarini, mazm unining ifodaliiigini ch u q u rro q tushunib olish qobiliyatiga ega. Bu yoshdagi bolalar adabiy asar janrlarini farqlay oladilar. Ular poeziya bilan prozani bir-biridan yengil ajrata oladilar. Tarbiyachi mashg'ulotni m uqaddim a suhbatidan (asar mazmuniga yaqin mavzuda), asar mazmuniga taalluqli rasmni ko'rsatib, u haqda suhbat o'tkazish, bolalarning shaxsiy
tajribalariga tayanib suhbat o'tkazish bilan boshlashi mumkin.Ertakni o ‘qib bergandan sokng, u tahlil qilinadi.Tahlilni shunday o ‘tkazish kerakki, bolalar asarning gkoyaviy mazmunini chuqur tushunib olsinlar.
Bolalarni hikoya janrlari bilan tanishtirish jarayonida asarlarni bunday tahlil qilish tasvirlanayotgan voqealarning jamiyatdagi ahatniyatini, qah ram o n larn in g o ‘zaro munosabatlarini ochib berishga yordam beradi. Asar o ‘qib yoki hikoya qilib berilgach, bolalarga beriíadigan savollar asarning g loyaviy mazm unini aniqlashga, uni tushunishga yordani berishi, qahramonlarning xatti-harakatlarini baholay olishga 0 ‘rgatishi kerak. Masalan, o ‘zbek xalq ertaklaridan „Zumrad va Q im m at“ ertagi hikoya qilib berilgach, bolalarga quyidagi savollarni berish mumkin: „Bu ertakdagi qaysi qahramon sizga yoqdi? Zumrad haqida n im a deyish m um kin? Qimmatni qanday qiz deyish m umkin? N im a uchun kampir Zumradga qimmatbaho sovg‘alar beribdi? N im a uchun kampir Q im m atdan judavam xafa bolibdi? Q im m at va uning onasi qanday jazolanibdi?“
MAKTABGA TAYYORLOV GURUHI
„ B o la la r b o g 'c h asid a ta ’lim -tarb iy a d a s tu r i“ bu yosh guruhidagi bolalar oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:
1. Bolalarda kitobga, badiiy asarga bo'lgan muhabbatni tarbiyalash; badiiy obrazni his eta olish; poetik cshituv diqqatini rivojlantirish (jarangdorligini, ohangdorligini, shc’riy nutqning ritmikasini ilg'ab olish), o 'q ish n in g intonatsion ifodaíiligini rivojlantirish. Ertak, hikoya, she'rlarning badiiy tilini his qilish va tushunish. Bu guruhda ham tarbiyachi badiiy asarlarni tahlil qilishdan keng foydalanadi. Bolalar asami tahlil qilish orqali adabiy janrlarni, ularning xususiyatlarini tushunishga, ertak va hikoyalarni, sh e’rlarning ifodali tilini his etishga, badiiy shakl bilan m azm u n n in g o ‘zaro bogiiqligini bilib olishga o’rganadilar. Badiiy asarlar bilan tanishtirishga doir o'tkaziladigan har bir mashg'ulotda nutqni rivojlantirish bokyicha turli xildagi vazifalar q o ‘yüadi. H ar bir mashgkulot bolalarni, ya'ni she’r eshituvchini tarbiyachining bergan savollariga o ‘z fikrlarini bir-biriga b oglab gram m atik jihatdan to ‘g‘ri va obrazli, badiiy qilib javob bera
olishga, o n a tilidagi sinonimlardan foydalana olishga o'rgatishi kerak. T arb iy ach in in g asam i dastlabki o ‘qishdan maqsadi tinglovchilarga asami san’at asari sifatida yetkazishdir. Bolalarni badiiy asar bilan ikkinchi marta tanishtirishda esa asar chuqurroq tahlil qilinadi, bo- lalarning diqqati badiiy ifoda vositalariga yolnaltiriladi.Tarbiyachi bu g u ru h d a mashg‘ulotni b o sh lash d an avval bolalarni adabiy asarni idrok etishga tayyorlaydi: asar mazmuniga yaqinroq mavzuda kichik suhbat o ‘tkazadi,
Masalan aka-uka Grimmlarning „Q orqiz“ asarini hikoya qilib berishda, avval shunday savoilar beradi: Bolalar, qish faslida ob-havo q a n d a y b o ‘ladi? N im a y o g ‘adi? B o lalar q a n d a y o ‘y in lar o'ynashadi? Qordan nima yasashadi? Kun isishi bilan qordan yasalgan narsalar nima b o ‘ladi? va h.k.Bunday tarzda o ‘tkazilgan kirish suhbati asar mazmunini ch u q u r anglab olishga y o rd am beradi. B a'zan m ashg‘ulotni muallifning suratini ko‘rsatishdan, shu m uallifn in g qanday asarlarini bilishlarini so‘rashdan ham boshlash mumkin. Shundan so ‘ng tarbiyachi ertakni hikoya qilib beradi, hikoya bo'lsa, o‘qib beradi, asardagi notanish so ‘zlar m a’nosi tushimtiriladi, rasmlari ko‘rsatiladi va asar mazmuni bo'yicha savoilar beriladi, ya'ni o ‘qib berilgan asar yuzasidan suhbat 0 ‘tkaziladi. Asar o'qib berilgach (ertak hikoya qilib berilgach), bolalar bilan quyidagilar haqida suhbat o ‘tkazishimiz mumkin:
1. Muallif tomonidan q o ‘yilgan savolga javob berish bo'yicha suhbat. Agar muallif bu asarni o kquvchilarga savol berish bilan tugallasa, bu savolga javob berish uchun suhbat o‘tkaziladi.
2. O lqib berilgan asar bilan bog'liq suhbat. Agar o ‘qib berilgan asar mazmuni bolalarning shaxsiy hayotiy tajribasi bilan bog‘liq b o ‘lsa, tarbiyachi asarni o ‘qib bergach, o ‘z kuzatishlari, taassurotlari haqida gapirib berish ni taklif etadi.
Masalan, T. G 'o y ib o v n in g „H unarli yigit xor b o 'lm as“ asarini tinglagach, bolalar tarbiyachining taklifiga ko‘ra hunarlar haqida, lining ahamiyati haqida gapirib beradilar.
3. 0 ‘qib berilgan as a r m azm u n i b o ‘v ich a suhbat. Bu suhbatning asosiy maqsadi o'qib berilganni eslash va asar mazmuni bo'yicha o ‘z fikrini bildirishdan iboratdir. Masalan, V.V Mayakovskiyning „K im bo'lsam ek an ?“ asarini bir necha marta takroriy o‘qish natijasida uning mazm uni bolalar xotirasida uzoq saqlanadi, so‘ng bolalarga kasblar haqida, qaysi kasb ko'proq yoqishi haqida gapirib berish taklif etiladi.
4. 0 ‘qib berilgan asarni gapirib berish u ch u n o'tkaziladigan suhbat.Tarbiyachi bu suhbat turidan ertak yoki hikoya o ‘qibbcrilgach foydalanadi. Bolalarga hikoya voki hikoya qilib berilgan asar m azm u n i yuzasidan savollar beriladi. Bu boialarni hikoya qilib berishga va matnni esda saqlab qolishiga yordam bcradi. Tarbiyachi b u nday suhbat uchun oldindan savollar tuzib q o ‘yishi lozim.Quyida maktabga tayyorlov guruhida badiiy asarni hikoya qilib berish b o ‘yicha mashg‘ulot namunasini keltiramiz.H .H .N iy o ziy n in g „Toshbaqa bilan Chayon“ masalini o ‘qib berish.
D astu r mazmuni. Bu masal misolida bolalarga do‘stlik, d o ‘stga xiyonat qilishning salbiy oqibatlari haqida tushuncha berish.M a sh g ‘u lo tg a tayyorgarlik. „Toshbaqa bilan Chayon“ masali asosida ishlangan rasmlar (Rassom Habibullo Rahmatullayevning „Cho'pchagim cho‘pchak — oltin belanchak“ kitobi uchun (Tosh- kent, 1994- y.) ishlagan rasmlari), H. H. Niyoziyning portreti.
Mashg'ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga masal asosida ishlangan rasmni ko'rsatib, bolalardan unda nima tasvirlanganini so‘raydi. „ M a n a bu rasmda Toshbaqa va Chayon tasvirlangan. Toshbaqa d o ‘sti Chayonni ustiga mindirib, daryodan suzib o ‘tayapti. H o zir men sizlarga m ana shu Toshbaqa bilan Chayon haqidagi masalni o'qib beraman. Bu masalni H. H. Niyoziy yozgan (uning portretini ko'rsatadi)“ .
Tarbiyachi tomonidan asarning o ‘qib bcrilishi.Tarbiyachi masalni o'qib bergach, uning mazmuni yuzasidan quyidagi savollarni beradi:
I. H ozir m en sizlarga qaysi masalni o lqib berdim? Uni kim yozgan ekan?
2. Bu masal nima haqida ekan?
3. Bu masaldagi qaysi qahramon sizlarga yoqdi? Nimasi bilan yoqdi?
4. C h ay o n haqida nima deyish mumkin?
5. Chayon d o ‘stiga xiyonat qilib to'g'ri ish qildimi? Chayonni Toshbaqaning haqiqiy do’sti desa bo’ladimi?
6. To sh b aq a d o ‘sti Chayonni nima uchun oqizib yubordi? U to ‘g‘ri ish qildimi?
7. Sizningcha d o ‘st qanday b o ‘lishi kerak?
Masalga chizilgan illustratsiyalar ko4rsatiladi.
Tarbiyachi: Rassom H ab ib u llo R ah m atu llay ev bumasalga rasm lar chizgan. Biz hozir ularni birgalikda ko'rib chiqamiz.
Rasm larni ko'rib b o ‘lgach, tarbiyachi b o lalard an kim toshbaqa va chayon haqida topishmoq, d o ‘st!ik haqida maqol bilishini so‘raydi: „H ar kim ekkanini o ‘radi“ maqolini masaldagi qaysi q ah ram o n g a nisbatan ishlatish m umkin? N im a u ch u n shunday deb o ‘ylaysiz?