Кичик кесим юзаси ва катта узунликка эга бўлган цилиндрик шаклдаги тоғ иншооти «қудуқ» деб аталади

8.2. Қудуқларни бурғилаш техникаси ва технологияси

мундарижа
Нефть ва газ қудуқларини бурғилаш ва муваффақиятли тугатиб, ишлатувчи ташкилотга топшириш, нефть ва газ саноатидаги энг қийин кечадиган жараёнлардан бири бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун, бу жараённинг ўтишини енгиллаштириш мақсадида кўплаб илмий - текшириш институтиларида йирик тадқиқотлар ўтказилмоқда. Бу тадқиқотлар натижасида бурғилаш учун янгидан - янги асбоб - ускуналар яратилмоқда, бажариладиган ишларни автоматлаштириш ва компьютерлаштириш юқори даражага кўтарилмоқда. Шунга кўра деярли ҳар 8 - 10 йилда қудуқларни бурғилашдаги асбоб - ускуналар 40 - 50 % янги турдагилари билан алмашинилмоқда.
Бурғилаш техникасига кичик - кичик асбоб - ускуналардан тортиб то жуда катта массага эга бўлган механизмлар киради. Бурғилаш ускунаси кўтара олиш массаси ва қазиш чуқурлиги бўйича қуйидаги 11 синфга бўлинади:(8.1-жадвал).
8.1 - параграфда санаб ўтилган бурғилаш ускуналаридан ташқари бурғилаш техникаси қаторига кирадиган яна қуйидаги механизмлар билан танишиб чиқамиз.
Пўлат арқонли чиғир тал тизими билан биргаликда бурғилаш қувурлари бирикмасини кўтариш ва тушириш учун хизмат қилади. Чиғирга кўтариш ва туширишда ҳар хил катталикдаги куч таъсир этади, шунинг учун чиғир махсус тормоз билан таъминланган бўлади. Шунингдек бир неча босқичдаги катталикда айланиш тезлигига эга.
Бурғилаш ускунаси мажмуасига кирадиган яна бир асосий механизм ротор бўлиб, у бурғилаш қувурлари бирикмасини айлантиришда ва уни кўтариб - туширишда хизмат қилади.
Бурғилаш жараёнида доимо ҳаракатда бўладиган ва майдаланган тоғ жинсидан тозаланиб туриладиган лойли эритма махсус насос станцияси билан ҳаракатга келтирилади. Лойли эритмани тозалаш жараёни махсус тебранма ғалвир, шламажратгич, сепаратор, центрифуга каби механизмлар, шунингдек металлдан ишланган тўсиқли ариқлар тизимида амалга оширилади. Тозаланган лойли эритма бурғилаш жараёнида яна қайтадан насослар билан қудуққа юборилади ва бу жараён узлуксиз давом этади.
Булардан ташқари бурғилаш жараёнида жуда кўплаб турли – туман асбоблар, мсханизмллр ишлатилади. Бу асбоблар, механизмлар бурғилаш жараёнини бир хил маромда олиб бориш учун ҳар турдаги вазифаларни бажаради.
Қудуқларни бурғилаш жараёни технологияси ҳам жуда мураккаб бўлиб, бурғилаш бригадаси ишчи ва хизматчиларидан ўта катта масьулиятни талаб қилади. Қудуқ бурғиланишидан олдин одатда ҳамма ускуналар, асбоблар ва механизмлар ишга тайёр қилингандан сўнг, бурғилаш жараёнини доимо назорат қилиб борадиган ташкилот ходимлари, бурғилаш ташкилоти рахбарияти билан биргаликда қудуқни бурғилашни бошлаш конференциясини ўтказади. Бу конференциядан мақсад-бурғилаш бригадаси қазилиши керак бўлган қудуқнинг вазифалари, қудуқ кесимининг геологик тузилиши, бурғилаш даврида бўлиши мумкин бўлган қийинчиликлар, қудуқни бурғилашга тайёрланган геолого – техникавий наряд билан таништирилади, шундан сўнг қудуқни бурғилашга руҳсат берилади.
Қудуқни бурғилашнинг тўрт хил усули: роторли, турбобурли, электробур ёрдамида ва аралаш (яъни роторли + турбобурли, роторли + электробурли) усуллари мавжуд.
Роторли бурғилаш усулида бурғилаш қувурлари бирикмасини ротор айлантириши натижасида бурғи тоғ жинсларини майдалайди. Роторнинг айланма ҳаракати бурғилаш қувурлари бирикмасига квадрат штанга орқали узатилади.
Турбобурли бурғилаш усулида бурғининг устига ўрнатилган (албатта ўзгартма орқали) турбобурни юқоридан катта тезликда келаётган лойли эритма айлантиради.
Электробур усули билан бурғилашда қудуқ тубида электроюритгич ишлатилади. Унинг юритгичи юқоридан туширилган махсус симлар орқали электр токи кучи билан юритилади. Бу симлар бурғилаш қувурларига маҳкамланган бўлиб, қувурлар бир-бирларига уланганда симлар юқоридаги галтакдан узатирилади.
Аралаш усули билан бурғилаш икки усулни биргаликда қўллашдан иборат бўлиб, роторли + турбобурли усул айниқса кенг қўлланилади.
Қудуқни бурғилаш технологияси қуйидаги босқичлардан иборат.
Қудуқ устини мустаҳкамлаш ва қудуқ йўналишини тўғри олиш учун ўрнатиладиган йўналтирувчи қувур катта - катта тошлар ташлаб, цемент қоришмаси билан мустаҳкамланади. Шундан кейин иккинчи мустаҳкамловчи - ажратувчи қувурлар бирикмаси (кондуктор) учун қудуқни чуқурлаштириш бошланади. Лойли эритма насос станциясидан узатувчи қувурлар тизими орқали бурғилаш шлангидан вертлюгга узатилади. Вертлюгдан бошқарувчи штанга орқали бурғилаш қувурлари бирикмасига ўтган лойли эритма турбобурни (агар у бўлса) ва бурғини айлантиради. Бурғи майдалаган тоғ жинси бўлакчалари лойли эритмага аралашиб бурғилаш қувурлари бирикмаси ташқарисидан юқорига кўтарилади. Қудуқдан чиққан лойли эритма тоғ жинси бўлакчаларидан махсус тозалаш тизимида халос бўлади ва маълум бир қисми йўқотилганлиги туфайли лойли эритма тайёрловчи лой қориштиргичдан янги лойли эритма қўшилади. Кондуктор лойиҳадаги чуқурликка етгандан кейин у цементли қоришма билан мустаҳкамланади. Цементли эритма билан мустаҳкамлаш учун у қудуққа катта босим остида тезлик билан ҳайдовчи махсус механизмлар (катта кувватли автомобиллар асосида тайерланган ҳайдовчи агрегатлар) орқали ҳайдалади. Цементли эритма кондукторни ташқари томонидан тоғ жинси билан мустаҳкам боғлаши учун унинг бир кеча-кундуз қотиши кутилади. Қотиш вақти ўтгандан кейин қудуқда геофизик тадқиқотлар (ҚГТ) олиб борилади.
ҚГТ тугагандан кейин навбатдаги мустаҳкамловчи - ажратувчи қувурлар бирикмаси (техник ёки оралиқ қувурлар бирикмаси) учун бурғилаш ишлари давом эттирилади.
Техник қувурлар бирикмаси учун бургилаш жараёни тегишли лойиҳа чуқурлигига етгандан сўнг яна цементлаш ишлари бажарилади. Техник қувурлар бирикмаси семонланиб бўлинганидан ва тўлиқ қотиб бўлганидан сўнг ҚГТ олиб борилади. ҚГТ тугаллангандан сўнг кейинги, яъни охирги ишлатувчи қувурлар бирикмаси учун бурғилаш ишлари давом эттирилади.
Қудуқ лойиҳада кўрсатилган чуқурликка етгандан сўнг, очиқ ҳолдаги қудуқда ҚГТ ўтказилади. ҚГТдан кейин эса ишлатувчи қувурлар бирикмасини цементлаш жараёни утказилиб, цемент қотгандан сўнг қайта ҚГТ қилинади, ҚГТ ишлари тугаллангандан кейин қудуқни қатлам билан бевосита боғлаш ишлари бажярилади. Бунинг учун қудуққа махсус ўқ ёки торпеда отувчи асбоб - перфораторлар туширилади.
Одатда тешиш оралиқларининг ҳар бир метрига 4 тадан 20 тагача тешик ҳосил қилиш мумкин. Туширилган перфораторларнинг узунлиги, ўқларининг сони ва отиш қувватига қараб перфораторлар турли - туман бўлади. Перфоратор орқали ўқлар отилгандан кейин бу ўқлар аввало ишлатувчи қувурлар бирикмасини, ундан кейин цемент ҳалқани тешиб ўтади ва сўнгра қатлам ичига 15-20 см чуқурликкача кириб боради. Шундай қилиб қатлам билан ишлатувчи қувурлар (қудуқ) орасида бевосита боғланиш ҳосил қилинади. ўқлар тешиб ўтиб ҳосил қилган каналчалардан нефть ва газ ишлатувчи қувурлар бирикмаси ичига оқиб кела бошлайди.
ўқли ва торпедали перфораторлардан ташқари қудуқ билан қатламни ўзаро боғлаш учун қум - сувли оқимдан ҳам кенг фойдаланилмоқда.
Бунда майда қум заррачалари аралаштирилган сув катта босим остида қудуқ остига ҳайдалади. Катта тезлик ва босим билан ҳайдалаётган қум – сувли қоришма перфоратордан махсус йўналтиргич орқали ишлатувчи қувурлар бирикмасига урилади ва уни тешиб ўтиб, цемент ҳалқани ва қатлам тоғ жинсларини ҳам тешади. ўқли перфораторларга нисбатан қум – сувли қоришма билан ишлатувчи қувурларни тешганда ҳосил бўладиган қаналчаларнинг узунлиги 30 - 40 см дан 100 см гача ва ундан ҳам ошиқ бўлиши мумкин.
Баьзи ҳолларда ишлатувчи қувурлар бирикмасини қудуққа туширилаётган биринчи қувурда олдиндан махсус тешикчалар ёки узунчоқ тирқишлар тешиб ўзига хос сузгичлар ҳосил қилиниб, ана шу қувур қудуққа туширилади. Бундай ҳолларда перфоратор туширишга ҳожат қолмайди.