Kichik Osiyo va Kavkazorti qadimgi davrda. Reja Xett davlati va jamiyati. Mitanni Qadimgi Osuriya

2. Qadimgi Osuriya

Mesopotamiyadagi arxeologik qazishmalar XIX asr o’rtalarida shimolda: dastlab qadimgi topilmalar bilan qiziqadigan ishqiboz kishilar tomonidan, keyinchalik mutaxassis-arxeologlar amalga oshirdilar. Ikki daryo oralig`idagi birinchi shaharlar qachonlardir Osuriya davlati mavjud bo’lgan shimolda paydo bo’lgan edi. 1842 yil fransuz diplomati E.P.Botta mahalliy afsonalarda Osuriyaning qadimgi poytaxti bilan bog`liq bo’lgan Kunjik tepaligini (Turkiya) qazishdan boshladi. 1846-1847-yilda ingliz diplomati G. A. Leyyard Nimrud tepaligini qazib, qadimiy Osuriyaning Kalxu shahri qoldiqlarini ochdi. Tepalikdan podsho saroylari, odam-ho`kiz, odam-sher haykallari va badiiy rel'yeflar topildi. 184-yil Kunjik tepaligida Leyyard Nineviya xarobalarini, jumladan podsho Sinaxxerib (er. avv. VII asr) saroyi, uning nevarasi Ashshurbanipalning kutubxonasini topdi.

Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligidagi qazishmalarni davom ettirib podsho Ashshurbanipalning va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib rel'yeflar bilan bezatilgan saroyi va podshoning boy kutubxonasini ochdi. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavat nomli joyda eramizdan avvalgi IX asrga oid yodgorliklar, jumladan harbiy yurish va xiroj to’lash manzarasi tasvirlangan Balavat darvozalari deb atalgan 4 ta jez taxtani topdi.

Fransuz arxeologi V. Andre 1803-1914 yillarda Osuriyaning qadimiy poytaxti Nineviyada podsho Ashshurbanipalning saroylari, ibodatxonalar qoldiqlarini, jumladan oliy xudo Ashshur ibodatxonasi, podsho qabrlari turar joy binolari va ko’chalarini qazib ochdi. XX asrning 50-60 yillarida arxeologlar Nineviya shahri xarobalaridan saroy, xo`jalik inshootlari, ko’pgina hujjatlarini topdilar. Osuriyashunoslikning yuz yillik tarixi davomida davomida siyosiy tarix va davlat qurilishi muammolari o’rganildi.

Bu yo`nalishda Sharq davlatchiligini ideallashtirish, uning mavjudligi, statik holati va abadiyligi tasavvur qilinadi. Urushlarning sabablari, u yoki bu xalqning xarakteri va temperamenti, tor siyosiy motivlar bilan izohlanadi. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati ham o’rganildi. Madaniyatning yo`nalishlari, kelib chiqishi, mifologiya, adabiy yodgorliklar, san'atning xarakterli xususiyatlari, ilmiy bilimlar to’g`risidagi qator tadqiqotlar mavjud. Tadqiqotlarda ikki daryo oralig`i jamiyatlari ijtimoiy-iqtsodiy munosabatlariga e'tibor berilmadi.

Tarix falsafasida XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Edvard Meyerning silk nazariyasi yetakchi o’rin egalladi. Edvard Meyer xar qanday sivilizasiya feodal tuzumdan boshlanadi, kapitalizm darajasiga yetib keyin ichki qarama-qarshiliklar tufayli halokatga uchraydi., shundan so’ng, sikl yana qaytariladidegan g`oyani ilgari suradi. Shu sababli XX asr boshlarida taniqli nemis osurshunoslari B.Maysner, P.Koshaker va boshqalar qadimgi Mesopotamiya tarixini feodal jamiyati deb baho berdilar.

Siklizm nazariyasi bilan bir qatorda tarixiy jarayonning tartibsizligi va uni bilish mumkin emasligi nazariyasi keng tarqalgan. Faqat keyingi yillarda ijtimoiy tabaqalanish, xo’jalikni tashkil qilish, shaharlar, savdo-hunarmandchilikning o’rni, ibodatxonalar xo’jaligi bo’yicha muhim ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar (A. Falkenshteyn, A. L. Oppenxeym, I. Gelba va V. Leman asarlari) paydo bo’ldi.

Osurshunoslik markazlari dastlab Angliya va Fransiyada, XX asr boshlaridan Germaniya bo’ldi. Fashistik tuzum sharoitida ko’pgina osurshunos olimlar AQShga kuchib ketdilar. Hozir AQShda mashhur osurshunoslik markazlari faoliyat ko`rsatmoqda. Angliya, Fransiya va Germaniyada ham osurshunoslik maktablari ilmiy tadqiqotlarni olib bormoqdalar.

Qadimgi Osuriya markazi Ashshur bo’lgan kichik hududni o’z ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya jamiyatida savdo yetakchi o’rin egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo’ylab o’rta va Janubiy Ikki daryo oralig`i va Elamga, Sharqiyo’rtayer dengizidan muhim savdo yo`llari o’tgan edi.

Ashshur shahri asosiy savdo yo`llarida o’rnashib qolish uchun o’z koloniyalarini barpo qilishga o’ringan. Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis, qo`rg`oshin, kumush, chorva mollari teri va yog`och tashib ketilgan.

Qadimgi Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo’lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan. Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Qulchilikning asosiy manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul qilish va chetdan qul sotib olish bo’lgan.

Er. avv. XVI asrgacha Osuriya podsholari Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa, Ashshur deb atalgan. «Kichik va ulug`lar» xalq yig`ini o’z ahamiyatini yo`qota borgan, hokimiyatning oliy organi «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs, «limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug`ullanadigan mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi «Ishshiakkum» lavozimi ham mavjud bo’lib, u diniy vazifalarni bajarib, ibodatxonalar qurilishiga raxbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo’lgan. Er. avv.XX asrda xalqaro vaziyat Osuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida Mari davlati yuksalib, Ashshurning g`arb savdosiga jiddiy to`siq bo’lgan. Xett davlati Osuriya savdosini Kichik Osiyoda to’xtatib qo`ygan. Amoriy qabilalarini Ikki daryo oralig`iga yurishlari ham vaziyatni bekaror qilib Osuriya savdosiga zarar yetkazgan.

Faqat er. avv. 1781 yillar atrofida amoriylardan bo’lgan yo’boshchi Shamshi –Adad Ashshur shahrini o’zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig’ining shimolidagi shaharlarni bosib oladi, Marini bo’ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari ham bosib olinadi. Ashshur g’arb savdosida vositachilikni o’z qo’liga oladi. Davlat boshqaruvida podshoning mavqei kuchayadi. Shamshi-Adad davlat boshqaruvini bevosita o’z qo’liga olib, mutlaq hukmdor sifatida davlat boshlig’i, oliy harbiy boshliq va sudya vazifasini o`taydi. Boshqaruvni takomillashtirishga zaruriyat tug`iladi. Mamlakat hududi, aholisi okruglarga bo’linib, ularni boshqarish uchun noiblar yuboriladi. Er. avv. 1757-yilda Shamshi Adadning o’g’li Ishme-Dagan davrida Ashshurni Hammurappi bosib oladi.

Er. avv. 1740-yillar atrofida kassitlarning Mesopotamiyaga hujumi davrida Shamshi-Adadning avlodlari hokimiyatni yana o’z qo’llariga oldilar. Ammo bu sulola tez orada hokimiyatni boshqalarga topshirishga majbur bo’ladi, lekin Shamshi-Adad sulolasining boshqaruvi Ashshur tarixining eng yorqin davri deb tan olingan, keyinchalik Osuriya podsholari ro’yxatida Shamshi-Adad va uning ajdodlari ham kiritiladi.