Kimyoviy tushuncha va qonunlar bo'yicha mashq va masalalar yechish

^1-Amaliy mashg`ulot

Kimyoviy tushuncha va qonunlar bo'yicha mashq va masalalar yechish

Kimyo fanining asosiy qonunlaridan moddalar massasining saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, karrali nisbatlar qonuni va ekvivalentlar qonuni bilan tanishib chiqaramiz.

Moddalar massasining saqlanish qonuni – reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning og`irligi (massasi) reaktsiyadan keyin hosil bo`ladigan moddalarning og`irligi (massasi)ga tengdir.

Kimyoning asosiy qonunlaridan bo`lgan bu qonunni 1756 yilda rus olimi M.V.Lomonosov kashf etgan. Lomonosov kimyo praktikasiga tarozi va o`lchash metodini kiritdi. Kimyoviy jarayonlarning miqdoriy jihatiga katta ahamiyat berdi.

Boyl metallni og`zi suyuqlantirib berkitilgan shisha retortalarda qizdirib, metall sirtida ozroq kuyindi hosil bo`lgach, retortalarni ochar va ularga havo kirishini shu retortalar germetik berkitilganligining isboti sifatida qayd qilar, shundan so`ng retortalarni tortib ko`rar edi.

M.V.Lomonosov o`am shunday tajribalar qildi, ammo retorlarni og`zini ochmasdan tortib ko`rdi va moddalar massasining saqlanish qonunini topdi.

Tarkibning doimiylik qonuni – har qanday kimyoviy toza modda qaysi yerda va qanday usulda olinishidan qat`iy nazar, uning tarkibi doimiydir.

Kimyoviy tekshirishlarga M.V.Lomonosov kiritgan miqdoriy analiz metodiga XIX asr boshlarida olimlar qiziqib qoldilar. Moddalar muayyan miqdorda qzaro birikadimi yoki har qanday moddalarda ham birikaveradimi, moddaning tabiati birikuvchi miqdorlarga bog`liqmi degan masalalar ustida frantsuz olimlari Prust va Bertolle kqpgina tadqiqotlar o`tkazdilar.

Prust o`z tekshirishlariga asoslanib, moddalar ma`lum miqdorlardagina o`zaro birikadi. Shuning uchun elementlar o`zaro birikkkanda faqat bir xil birikmagina hosil bo`lishi mumkin, moddaning tarkibi hamisha bir xil bo`ladi degan xulosaga keldi. Murakkab modda hosil bo`lishida elementlar bir-biri bilan hamma vaqt ma`lum bir og`irlik nisbatida birikadi. Masalan:H₂O–89% O₂ va 11% H₂dan iborat 0⁰S muzlaydi, 100⁰S qaynaydi.

Ekvivalentlar qonuni –elementlar o`z ekvivalentlariga proportsional miqdorlarda o`zaro birikadi va almashinadi.

Elementning 8 og`irlik qism kislorod va 1 og`irlik qism vodorod bilan birikadigan yoki birikmalarda shuncha kislorod yoki vodorod o`rnini oladigan modda miqdori shu elementning ekvivalenti deb ataladi.

Murakkab moddaning bir ekvivalent (8 og`irlik qism) kislorod va bir ekvivalent (1 og`irlik qism) vodorod bilan birikadigan yoki boshqa har qanday moddaning bir ekvivalenti bilan reaktsiyaga qoldiqsiz kirishadigan og`irlik miqdori shu murakkab moddaning ekvivalenti deb ataladi. Reaktsiyaga kirishuvchi moddalar massasi shu moddaning kimyoviy ekvivalentiga proportsionaldir.

 Kimyoviy elementlar bir-biri bilan o‘z ekvivalentlariga proposional

bo‘lgan og‘irlik miqdorlarda birikadi yoki almashinadi.

 Elementning ekvivalentligi deb 1 mol vodorod atomi (1 g) bilan

birikadigan yoki shuncha miqdor vodorodning o‘rnini oladigan miqdoriga

aytiladi.

Ekvivalentlik qonuni quyidagi formula bilan ifodalanadi.

formuladan foydalaniladi.

Oddiy moddalarda valentligi o`zgarmaydigan elementlarning ekvivalentlari doimiydir. Valentligi o`zgaruvchan elementlarning ekvi-valenti o`zgaruvchan kattalikdir.

Masalan:

N₂ + 3 H₂ = 2NH₃ bu reaktsiya mahsulotida azot 3 valentli;

N₂ + O₂ = 2NO bu reaktsiyada mahsulotida azot 2 valentli.

Element atom massasining valentliligi nisbati uning ekvivalenligidir:

Masalan, Aluminiyning ekvivalenti

 Oksidlarning ekvivalenti:

Mr - oksidning molekular massasi .

V - oksid hosil qiluvchi elementning valentligi.

n - oksid hosil qiluvchi elementning shu oksiddagi atom soni.

Masalan, Al2O3 ni ekvivalenti

 Asoslarning ekvivalenti:

Mr - asosning molekular massasi.

n(OH) - asosdagi gidroksid gurux soni.

Masalan, Al(OH)3 ning ekvivalenti

 Kislotalarning ekvivalenti:

Mr - kislota molekular massasi .

n(N) - kislota tarkibidagi metalga o‘rnini bera oladigan

vodorod atomlari soni

Masalan, H2SO4 ning ekvivalenti

 Tuzlarning ekvivalentligi

Mr - tuz molekular massasi .

V - tuz hosil qiluvchi metalning valentligi

n - tuz hosil qiluvchi metalning shu tuzdagi atom soni.

Masalan, Al₂(SO4)₃ ning ekvivalenti
Karrali nisbatlar qonuni – agar ikki element o`zaro birikib, bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, bu birikmalarda bir elementning teng miqdorlariga to`g`ri keladigan ikkinchi elementning miqdorlari o`zaro karrali butun sonlar nisbatida bo`ladi.Bu qonunniingliz olimi Jon Dalton 1803 yilda kashf etgan.

Masalan: H : O C : O C : O

H₂O 1,008 :8,00 CO₂ 12 : 32 yoki 8 : 4

H₂O₂ 1,008 : 16,00

Hajmiy nisbatlar qonuni – o`zgarmas sharoitda reaktsiyaga kirishgan gazlarning hajmlari bir-biri bilan ham,hosil bo`lgan gazlarning hajmlari bir-biri bilan ham o`zaro butun va oddiy sonlar nisbatida bo`ladi. Bu qonunni frantsuz olimi Gey-Lyussak 1808 yilda topgan. 1 hajm H₂ 1 hajm C1₂ = 2 hajm HC1

2 hajm H₂ 1 hajmO₂= 2 hajm H₂O bug`i.

Avagadro qonuni – bir xil sharoitda (bir xil bosim, bir xil tempuraturada) baravarhajmdagi gazlarda molekulalar soni bir xil bo`ladi.Bu qonunni 1811 yilda kashf qilindi. Italyan olimi Avagadro hajmiy nisbatlar qonunini tushuntirish maqsadida izlanishlar olib borib, oddiy gazlarning molekulalari 2 atomli ekanligi haqidagi fikrni olg`a surdi.