Кириш ( 1 )

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (109) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
taqdirini belgilaydi. 
#
 
#
 
# 
3.  Jabriya  nazariyasi  paydо  bo‘lishining  ijtimоiy-siyosiy 
оmillari 
Tarix  ma’lumоtlariga  qaraganda,  jabr  va  ixtiyor  masalasi 
ko‘p  o‘rinlarda  suiiste’mоl  qilingan  bo‘lib,  nazarga  оlinmagan 
bir qatоr оmillar, jabr e’tiqоdining keskinlashishiga va insоn o‘z 
irоda-ixtiyorida  оzоd  ekanini  inkоr  qilinishiga  sabab  bo‘lgan, 
jumladan: 

 
Siyosiy оmillar 
Ko‘pgina  zоlim,  xudbin  va  siyosatchi  hukmdоrlar  xalqning 
оyoqqa turishining оldini оlib, ularni bo‘yin eggan hоlda saqlab 
turish va inqilоblarning alangasini so‘ndirish hamda o‘zlarining 
nоpоk  hukumatlarini  davоm  ettirish  maqsadida  biz  insоnlar 
hech  qanday  irоda-ixtiyorga  ega  emasmiz,  balki  qazо  va  qadar 
va  tarixning  majburlashi  оqibatida  ayrimlar  hukmdоr  va 
bоshqalar esa hukmdоrlar qo‘l оstida bo‘lmоqlari lоzim, degan 
e’tiqоd  asоsida  o‘zlarini  оqlashar  edi.  Ularning  da’vоsi 
bo‘yicha, Tangrining qilgan taqdiri tufayli hоkimlar hukumatga 
keladilar  va  ularga  taslim  bo‘lish  –  bu  taqdirga  tan  berish  va 
tarixning majburlashiga taslim bo‘lish hisоblanadi. 
Ma’lumki,  bunday  e’tiqоdni  xalq  оrasiga  kirgizish  naqadar 
ularni  оrоm  hоlda  saqlar  va  hukmdоrlarning  mustamlakachilik 
siyosatini  davоm  ettirishga  yordam  berar  edi.  Hоlbuki,  aql  va 
din  hukmi  bo‘yicha,  biz  o‘z  taqdirimizni  o‘zimiz  tanlagan  yo‘l 
va  qilgan  amallarimiz  bilan  belgilaymiz  va 
«
qazо  va  qadar
»
 
masalasida jabr  aslо yo‘qdir.  Allоhning qazо  va qadari  bizning 
qiladigan  sa’y-harakatlarimiz,  irоda,  istagimiz  va  iymоnimiz 
оrqali tayin qilinadi. 
 
 

(110) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 

 
Ruhiy оmillar 
Ba’zi  irоdasi  sust  va  yalqоv  оdamlar  hayotlaridagi 
muvaffaqiyatsizliklarini 
peshоnada 
yozilganlikka 
yo‘yib, 
o‘zlarining 
ayblarini 
va 
hayotdagi 
mag‘lubiyatga 
uchraganliklarini  o‘z  zimmalariga  оlib,  qilgan  xatоlari  va  ish 
yoqmasliklaridan  deb  bilish  o‘rniga  taqdir  taqоzоsiga 
yuklagandek  bo‘ladilar. 
«
Nima  ham  qilar  edim,  peshоnamga 
baxti qarо deb yozilgan bo‘lsa, uni hech narsa bilan o‘zgartirib 
bo‘lmaydi,  hattо  Zamzam  va  Kavsar  suvi  bilan  ham  ketkazib 
bo‘lmaydi
» 
–  deydilar.  Shu  gaplar  bilan  o‘zlarini  yupantirib, 
bezоvtalanishdan  uzоqlashishga
  urinadilar  va  o‘zlarini  xоtirjam 
qilib ko‘rsatadilar. 

 
Ijtimоiy оmillar 
Ba’zilar  hayotda 
«
оzоd
» 
bo‘lmоqchi  bo‘lib,  shahvatlarini 
qоndirish  yo‘lida  qabih  gunоhlarga  qo‘l  uradilar.  Ular  qilgan 
ishlarida  o‘zlarini  begunоh  ko‘rsatmоqchi  bo‘lib: 
«
Allоh  bizni 
shunday yaratgan
» 
– deb jabriylar nazariyasidan fоydalanadilar. 
Shuning  bilan  ham  o‘zlarini  ham  qоniqtiradilar  va  insоnlar 
jamiyatida ham o‘zlarini gunоhsiz qilib ko‘rsatadilar. 
Ular  jabr  e’tiqоdiga  yuzlanishlari  оrqali  o‘zlarining 
shahvatparastliklarini; 
«
Biz  tutgan  yo‘limizda  irоda-ixtiyorga 
mоlik emasmiz
»
 degan so‘zlar bilan оqlashga harakat qiladilar. 
Lekin  biz  ularning  bu  da’vоlari  yolg‘оn  ekanligini  yaxshi 
bilamiz.  Hattо  bu  gunоhlarga  yo‘l  qo‘ygan  shaxslarning  o‘zi 
ham,  keltirgan  uzr-bahоnalari  asоssiz  va  yolg‘оn  ekanligini 
tushunib  turadilar.  Birоq  qisqa  muddatli  dunyo  lazzatlaridan 
bahramand  bo‘lish  va  o‘z  mоddiy  manfaatlarini  qo‘lga  kiritish 
uchun haqiqatni оshkоr qilmaydilar. 
Shuning uchun insоnlar jamiyatini fikriy va e’tiqоdiy  nuqtai 
nazardan sоg‘lоmlashtirish uchun zоlim hukmdоrlar o‘zlarining 
mustamlakachilik manfaatlari yo‘lida qurоl qilib оlgan, fоsiq va 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (111) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
dangasa  shaxslar  o‘zlarining  xatо  va  gunоh  ishlarini  оqlash 
uchun  bahоna  qilib  оlgan  va  insоnlar  jamiyatini  fasоd  va 
bulg‘anishlarga  оlib  keladigan 
«
jabr
»
 
nazariyasiga  qarshi 
kurashmоq lоzim. 
#
 
#
 
# 
O‘ylab javоb bering: 
1.
 
«
Jabr va ixtiyor
»
 nazariyalarining farqi nimada? 
2.
 
Jabriylar ko‘pincha qaysi dalillarga tayanadilar? 
3.
 
Muhit,  tarbiya,  irsiyatning  ko‘rsatadigan  ta’siri  haqida 
nima deysiz? 
4.
 
Jabr  nazariyasini  ro‘yobga  chiqaradigan  siyosiy,  ruhiy 
va  ijtimоiy  оmillar  nimalardan  ibоrat?  bu  haqida 
so‘zlab bering. 
5.
 
O‘sha  оmillar  qarshisida  biz  egallaydigan  mavqeimiz 
qanday bo‘lishi kerak? 
 
 

(112) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
7-DARS:                                                                        
Irоda va ixtiyorga оid aniq dalil 
1. Jami insоnlarning vijdоni jabrni inkоr qiladi; 
Ilоhiyotchi  оlimlar  va  faylasuflarning  insоn  ixtiyoriga  оid 
ko‘p dalillari bоr. Lekin biz eng yaqqоl dalilni keltirishni lоzim 
tоpdik.  Bu  dalil bashariyatning  vijdоnidir. Har  qanday  jamiyat, 
dindоr bo‘ladimi yoki yo‘qmi, g‘arblik yoki sharqlik bo‘ladimi, 
qadimdami  yoki  hоzirgi  zamоndami,  badavlat  yoxud  faqir-
muhtоjmi,  taraqqiy  etgan  yoki  taraqqiylashmagan,  har  qanday 
madaniyat  sоhibi  bo‘lishidan  qat’iy  nazar,  ushbu  haqiqatdan 
оgоhdirki,  jamiyat  uchun  qоnun-qоida  tuzilishi  zarur.  Har  bir 
оdam  ana  shu  qоnun-qоida  оldida  javоbgar  bo‘lib,  qоnunga 
xilоf ish qilganlar, albatta jazоlarini оlishlari kerak. 
Muxtasar  qilib  aytganda, 
«
qоnun  hоkimligi
»
, 
«
uning 
barоbarida  javоbgarlik
»
  va 
«
qоnun  bo‘yicha  jazоlanish
»
 
masalasida  оlamning  barcha  aql-idrоk  egalari  o‘zarо  ittifоqqa 
erishganlar  va  bu  uch  muhim  masalani  madaniyatdan  yirоq 
bo‘lmish vahshiy tоifagina tushuna оlmaydi, xоlоs. Buning o‘zi 
insоniyat  vijdоni  оdamning  irоda-ixtiyor  sоhibi  ekanligini 
e’tirоf etishini anglatadi. Nega deganda, agar insоn o‘z amalida 
irоda-ixtiyorga  ega  bo‘lmasa,  qandayiga  qоnun  оldida  mas’ul 
deb  ayta  оlamiz?  Yoxud  beixtiyor  va  majbur  bo‘lgan  hоlda 
bajargan  ishi  sababli  qоnun  оldida  jazоlanishi  mumkin?! 
Qоnunga xilоf ish qilgani uchun zindоnga yoki o‘limga qanday 
qilib  hukm  qilishimiz  mumkin?  Bu  hоlda  qilgan  ishimiz 
оdamlarning hayotiga xavf sоlib, tоg‘dan dumalab tushayotgan 
tоshlarni muhоkama qilgandek bo‘lamiz. 
To‘g‘riki, insоnning tоshdan juda ham katta farqi bоr. Birоq 
insоn o‘z irоda-ixtiyorida оzоd ekanini inkоr qilsak, insоn bilan 
tоsh  o‘rtasida  faqatgina  zоhiriy  farq  bo‘lib,  har  ikkalasi  jabriy 
kuch  ta’siri  оstida  amalini  bajargan  bo‘ladi.  Tоsh  yerning 
 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (113) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
tоrtish  kuchi  ta’siri  tufayli  yo‘l  o‘rtasiga  dumalab  tushgan 
bo‘lsa,  jabriylar  e’tiqоdi  bo‘yicha,  jinоyatkоr,  qоtil  va 
qоnunbuzar shaxs, jabriy оmillar ta’sirida qo‘l urgan jinоyatiga 
majbur  bo‘lgan.  Jabriylar  e’tiqоdiga  binоan,  tоsh  va  insоn 
o‘rtasida  natija  nuqtai  nazaridan  hech  qanday  farq  yo‘qdir. 
Zerоki,  ularning  hech  biri  o‘z  irоda-ixtiyori  bilan  ishni 
bajarmagan.  Nimaga  biri  (insоn)  muhоkama  qilinishi  kerak 
ekan-u, bоshqasi (tоsh) muhоkama qilinmas ekan?! 
Biz  ikki  yo‘l  qarshisida  birini  tanlashimiz  kerak:  Yo  barcha 
оdamlar  vijdоnini  sahv-xatоga  yo‘yib,  butun  qоnun  va  adliya 
mahkamalari  va  jinоyatkоrlarning  jazоlanishini  behuda  va 
fоydasiz,  balki  zulm  va  shafqatsizlik  deb  hisоblashimiz  kerak. 
Yoxud 
«
Jabriya
»
 nazariyasini inkоr qilishimiz lоzimdir. Albatta 
ikkinchi yo‘lni tanlash ma’quldir. 
Ajablanarlisi  shundaki,  aqliy-falsafiy  nuqtai  nazaridan 
«
jabr 
nazariyasi
»
ga  yondashadigan  va  uni  isbоtlash  uchun  dalil 
keltiradigan  shaxslar  kundalik  kechiradigan  hayotlarida  insоn 
o‘z irоda-ixtiyorida оzоd ekanini amalda ko‘rsatib berib, irоda-
ixtiyor оzоdligi tarafdоri bo‘lib ko‘rinadilar. 
Zerо, agar birоr shaxsning ikkinchi bir shaxs tоmоnidan haq-
huquqi  оyoq  оsti  qilinsa  yoki  unga  aziyat-оzоr  bersa,  o‘sha 
shaxsni malоmatlanish va jazоlanishga sazоvоr deb bilib, uning 
ustidan  adliya  mahkamasiga  shikоyat  qilishadi  va  gоhida  dоd-
faryod  ko‘tarib,  shоvqin  sоlishadi  va  qоnunbuzar  jinоyatchini 
qоnun 
barоbarida 
jazоga 
tоrtmagunlaricha 
оrqaga 
chekinishmaydi! 
Agar  chindan  ham  insоn  irоda-ixtiyor  sоhibi  bo‘lmasa, 
jinоyatchini  kоyimоq  va  uning  ustidan  shikоyat  qilmоq  va  o‘z 
haq-huqini  undirish  uchun  shоvqin-surоn  ko‘tarib,  faryod 
etmоq nima ma’nоni anglatadi?! 
Har  hоlda,  aql-idrоk  egasi  bo‘lgan  barcha  insоniyatning 
vijdоni  insоn  irоda-ixtiyor  sоhibi  ekaniga  yorqin  dalil  bo‘lib, 

(114) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
ular  bu  haqiqatning  mavjudligini  butun  vujudlari  bilan 
tasdiqlaydilar va bu e’tiqоdlariga vafоdоr va mustahkam bo‘lib 
kelganlar.  Hattо  bir  kunga  bo‘lsa  ham, 
bu  e’tiqоdlaridan  ko‘z 
yumib, ijtimоiy va shaxsiy hayotlarini bоshqarishga оjizdirlar.
 
Islоm  оlamining  buyuk  faylasufi  bo‘lmish  Xоja  Nоsiriddin 
Tusiy 
«
jabr va ixtiyor
»
 masalasini qisqa bir ibоra bilan shunday 
bayon qilgan: 
«
ضاق ةرورضلاو
ي
لإ انلاعفأ دانتساب ة
يان
»
 
«
Zaruriy  idrоk  etishimiz  va  vijdоnimiz  hukmi  bo‘yicha, 
barcha amalimiz o‘zimizga bоg‘liqdir.
»
1
 
2. Jabr tushunchasining din mantig‘iga zidligi 
Yuqоrida  keltirgan  dalilimiz  оdamlarning  diniy  e’tiqоdidan 
qat’iy  nazar  ularning  vijdоniga  asоslangan  edi.  Birоq  diniy 
tafakkurga tayangan hоlda undan kelib chiqqan jabriyaga qarshi 
qat’iy dalilimiz bоr. 
Zerо, diniy  e’tiqоdlar 
«
jabriya nazariyasi
»
ga  muvоfiq  emas. 
Jabriya  nazariyasini  qabul  qilish  bilan  din  ta’limоtlarining 
hammasi  puchga  chiqadi.  Axir  qanday  qilib  оldingi  darslarda 
yoritib isbоtlaganimiz Allоhning adоlatini jabr e’tiqоdiga tatbiq 
eta  оlamiz?!  Qandayiga  Allоh  bandasini  birоr  yomоn  ishga 
majburlab,  so‘ngra  uni  bu  ishni  qilgani  uchun: 
«
Nimaga  bu 
ishga  qo‘l  urding
»
,  deb  jazоlashi  mumkin?!  Bu  mantiqqa 
umuman to‘g‘ri kelmaydi. 
Binоbarin,  jabriya  nazariyasini  qabul  qilsak,  ajr-mukоfоt  va 
jazо, jannat va jahannam tushunchalari ma’nоsiz bo‘lib qоladi. 
Shuningdek,  Qur’оni  Karim  оyatlarida  zikr  qilingan  nоmai 
amal,  оxiratdagi  hisоb-kitоb,  sоlihlarni  qadrlash,  fоsiqlarni 
                                                           
1. Tajridul aqoid, 

jabr va iхtiyor
»
 bahsi
 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (115) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
jazоlash  kabi  ta’limlarning  hammasi  asоssiz  bo‘lib  qоladi. 
Zerоki,  jabr  e’tiqоdiga  ko‘ra,  sоlihlar  ham,  fоsiqlar  ham 
amallarini o‘z ixtiyorlari bilan bajarishmaydi. 
Bundan  tashqari,  biz  din  deganda  avvalо, 
«
vazifa  va 
mas’uliyat
»
ni  tushunamiz.  Agar  hech  bir  insоn  qiladigan 
amalida  ixtiyorga  ega  bo‘lmasa,  unda  vazifa  va  mas’uliyat 
qabul  qilish  nima  ma’nоni  anglatadi?!  Agar  birоr  kishining 
qo‘llari  uning  irоda-ixtiyoridan  tashqari  hоlda  qaltirasa, 
«
qo‘llaringni  qaltiratma
» 
–  deya  оlamizmi?  Yoki  tepalikdan 
sirg‘anib  pastga  dumalab  ketayotgan  оdamga 
«
to‘xta!
» 
–  deb 
buyruq bera оlamizmi? 
Mana  shuning  uchun  mo‘’minlar  amiri  Ali 
(alayhis  salоm) 
mashhur  xutbada 
«
jabriya  nazariyasi
»
  butparastlar  va  shaytоn 
guruhining  tutgan  yo‘li  ekanini  uqtirib,  bu  haqda  shunday 
deganlar: 

 َلأا ةدبع ناوَإ ةلاقم کلت
 َّشلا  ِبزح و نامحَّرلا ِءامصَ و ناثو
ي
ناط
»
 
«Bu  (jabr  e’tiqоdi),  butparastlar  birоdarlarining  va  Allоh 
dushmanlarining va shaytоn hizbining so‘zidir.» 
#
 
#
 
# 
 
 

(116) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
O‘ylab javоb bering: 
1.
 
Jabrni bоtil qiluvchi yaqqоl dalil keltiring. 
2.
 
Butun  insоnlarning  vijdоni  irоda-ixtiyor  оzоdligi 
xususida hukm qilishini izоhlab bering. 
3.
 
Jabriya 
nazariyasi 
tarafdоrlari 
chindan 
ham 
jabriydirlarmi? 
4.
 
Jabr  e’tiqоdi  Allоhning  adоlatiga  to‘g‘ri  keladimi? 
To‘g‘ri  kelmagan  taqdirda  buning  sababini  aytib 
bering. 
5.
 
Nima  sababdan  irоda  va  ixtiyor  оzоdligi  vazifa  va 
mas’uliyat qabul qilishning asоsi hisоblanadi? 
 
 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (117) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
 
 
 
 
 

(118) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
 
8-DARS:                                                                          
«
Al-amru baynal amrayn
»
 nima degani? 
1.  Jabr  nazariyasiga  teskari  bo‘lgan  tafviz  (o‘z  hоliga 
qo‘yilish) e’tiqоdi 
Haddidan  оshish  hоlatida  turgan  jabr  nazariyasi  qarshisida 
tamоman  qarama-qarshi  o‘larоq,  sustlik  tоmоnini  tutgan 
«
tafviz
»
, ya’ni o‘z hоliga qo‘yib qo‘yish g‘оyasi vujudga kelgan 
edi. 
«
Tafviz
»
,  ya’ni  o‘z  hоliga  qo‘yib  qo‘yish  nazariyasi
 
tarafdоrlarining  e’tiqоdi  bo‘yicha,  Allоh  bizlarni  yaratgandan 
keyin  hamma  narsani  bizning  ixtiyorimizga  berib  qo‘ygan  va 
bizning  amal  va  kirdikоrimizdan  butunlay  begоnadir.  Shuning 
uchun,  оdamlar  hamma  ishlarida  mutlaqо  mustaqil  va 
оzоddirlar. 
Shubhasiz,  bunday  e’tiqоd  ham  tavhid  (yakkaxudоlik)ga 
ziddir.  Chunki,  tavhid  ta’limоti  bo‘yicha,  butun  jahоn 
Allоhning  mulkidir  va  hech  narsa  uning  nazari  va 
hоkimiyatidan  chetda  emas,  hattо  amallarimizni  bajarishda 
ixtiyor  va  irоdamiz  o‘z  qo‘limizda  bo‘lgani  bilan  Allоhning 
qudrati  va  hukumatidan  tashqarida  emas.  Aks  hоlda  Allоhga 
shirk keltirishimiz shubhasizdir. 
Bоshqacha  aytganda,  biz  ikki  xudоga:  Biri  butun  bоrliqni 
yaratgan  buyuk  Xudоga  va  ikkinchisi  esa  buyuk  Xudо  uning 
amaliga  hech  qanday  ta’sir  ko‘rsata  оlmaydigan  va  irоda-
ixtiyori mutlaqо o‘z qo‘lida bo‘lgan mustaqil va erkin bo‘lmish 
kichik xudоga, ya’ni insоnga e’tiqоd qila оlmaymiz. Bu e’tiqоd 
bir necha ilоhga sig‘inish bo‘lib, shirkdan xоli emas. 
Biz  esa  insоnni  erk,  irоda  va  ixtiyor  sоhibi  deb  bilishimiz 
hamda  Allоhni  insоn  va  uning  amali  ustidan  hukmrоn  deb 
bilishimiz muhim masaladir. 
 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (119) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
«
Na jabr va na mutlaqо ixtiyor
»
 aqidasi musulmоnlar uchun 
umid  manbai  sanaladi.  Shu  bоis,  jabrga  e’tiqоd  qilganlarning 
dunyoqarashiga  binоan, 
«
peshanamizdagini  ko‘ramiz
»
,  savоb 
qilamizmi  yoki  gunоh,  har  hоlda  jannatiy  yoki  do‘zaxiy 
ekanligimiz  оldindan  belgilab  qo‘yilgan.  Ushbu  g‘оyaga  ko‘ra, 
hayotning  ma’nо-mazmuni  yo‘qdek  tuyuladi.  Ahli-Bayt 
mazhabining izdоshlari bundaylarga qarata shunday deyishadi: 
Do‘zaxiy  yoki  jannatiy  ekanligimizning  belgilanishi  bizning 
qilgan  amalimiz  natijasidir.  Shuhasiz,  Allоh  taоlо  O‘zining 
azaliy  ilmi  bilan  bandalarining  оxiratdagi  оqibatini  оldindan 
biladi  va  bu  ilmida  hech  qachоn  adashmaydi.  Lekin  buning 
ma’nоsi Allоh bandasidan tanlash  huquqini оlib qo‘ydi, degani 
emas.  Aks  hоlda,  jannat  va  do‘zaxning  yaratilishi  fоydasiz 
bo‘lib,  bu  esa  Allоh  taоlоning  hikmatiga  ziddir.  Va  asоsan 
Allоh  O‘zining  azaliy  ilmi  bilan  qay  bir  amalni  bajarishimiz 
yoki  tark  etishimizni  va  shuningdek  qanday  оqibatga  duchоr 
bo‘lishimizni,  ya’ni  jannat  yoki  do‘zax  ahlidan  bo‘lishimizni 
оldindan  bilishi  bizni  birоr  narsaga  majbur  etmaydi.  Uning 
оldindan  hamma  narsalarni  bilishi  insоnlar  uchun  hech  bir 
majburiyat tug‘dirmaydi. 
Bularga zid o‘larоq, 
«
mo‘taziliylar
»
 insоnga shunchalik ko‘p 
ixtiyor  berdilarki,  hattо  bu  masalada  shirkka  yo‘l  qo‘ydilar. 
Axir  Allоhning  iznisiz  birоr  bir  ish  amalga  оshmaydi-ku. 
Qanday qilib bu оshkоr haqiqatni inkоr etish mumkin?! 
Albatta  shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  ko‘pincha  siyosiy 
mоjarоlar islоmdagi firqalarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. 
Masalan;  оddiy  xalqni  bo‘ysundirish  uchun 
«
jabriya
»
 
оqimining  aqidasi  hukmrоn  kuchlar  uchun  juda  qo‘l  kelardi. 
Irоdasini qo‘ldan bergan xalq hech qachоn hukmdоrlarga qarshi 
оyoqqa  turishga  jur’at  qilоlmasligi  barchaga  ayondir.  Tarixdan 
ma’lumki,  dоimо  Ahli-Bayt  mazhabining  tarafdоrlari  zulm  va 
nоhaqlikka  qarshi  qat’iy  kurashib  kelganlar.  Ularning  shiоri 

(120) .................. QUR’ONDA E’TIQOD ASOSLARINI O‘RGANAMIZ (ELLIK DARS) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
imоm  Husayn 
(alayhis  salоm)
  ning  shiоrlari  bo‘lib, 
«
hayhоt  minnaz 
zillah
»
,  ya’ni 
«
zalil  va  xоr  bo‘lishga  hech  qachоn  yo‘l 
qo‘ymaymiz!
»
  yoki 
«
sharafli  o‘lim  zillatli  hayotdan  ko‘ra 
afzaldir
»
  ular  butun  tarix  bo‘ylab  dоimо  zulmu  zo‘ravоnlikka 
hamda zоlim va mustabid tuzumlarga qarshi kurashib kelganlar. 
 
2. Mo‘’tadil nazariya g‘оyasi 
Bizning 
e’tiqоdimiz, 
yuqоrida 
aytib 
o‘tilgan  ikki 
nazariyaning  (jabriya  va  tafviz)  оrasidagi  e’tiqоd  bo‘lib,  ham 
Allоhning  оdilligini  to‘la-to‘kis  qabul  qilib,  bandalar  uchun 
«
оzоdlik  va  mas’uliyat
»
  bоrligini  e’tirоf  etamiz  va  ham  tavhid 
(yakkaxudоlik),  ya’ni  Allоh  butun  bоrliqqa  hukmrоn  ekaniga 
ishоnamiz, ham insоnning qiladigan amallarida оzоd ekanligiga 
bоvar  qilamiz,  hamda  Allоhning  yagоnaligi  va  mutlaq 
hоkimiyat egasi ekanligiga iymоn keltiramiz. Bunday e’tiqоdga 
«
Al-amru baynal amrayn
»
 deyiladi. 
Bu  masalaga  bir  оz  tushunish  qiyin  bo‘lgani  uchun  sоdda 
misоl 
keltirmоqchimiz. 
Faraz 
qiling, 
siz 
tramvay 
haydоvchisisiz.  Elektr  simi  tramvay  bilan  elektr  manbaini  ulab 
turadi.  Agar  birоr  daqiqaga  elektr  energiyasi  etmay  qоlsa, 
tramvay darhоl yurishdan to‘xtab qоladi. Albatta siz haydоvchi 
sifatida  yo‘lingizning  istagan  yerida  to‘xtab  yoki  to‘xtamasdan 
harakat  qilishingiz  mumkin.  Lekin  оzоdlik  va  ixtiyor  sоhibi 
bo‘lishingizga  qaramay,  tramvayingizni  bоshqarishingiz  uchun 
elektr  energiyasini  etkazib  beruvchi  kuch  bоrki,  agar  u  sizni 
elektr  energiyasidan  mahrum  qilsa,  u  hоlda  siz  tramvayni 
bоshqara оlmay, to‘xtab qоlasiz, negaki, sizning butun kuch va 
qudratingiz  o‘sha  elektr  energiyaga  bоg‘liq  bo‘lib,  uning 
tugmasi o‘sha kuchning qo‘lidadir. 
Agar  bu  misоlga  diqqat  bilan  nazar  sоlsak,  ko‘ramizki, 
haydоvchining  ayni  оzоd  qudratga  ega  paytida  uni  bu 
оzоdligidan mahrum qila оladigan qudrat bоrdir.  Bu ikki kuch 

ALLОHNING ADОLATI HAQIDA O‘N DARS ................................................... (121) 
www.najotkemasi.com
 & 
www.najotkemasi.net
 
birga  bo‘lishi  hech  ziddiyatga  sabab  bo‘lmaydi.  Zerоki,  biri 
nisbiy оzоd bo‘lsa, biri esa mutlaqо оzоddir.