Kirish 3 kirish mavzuning dolzarbligi

1.6. rasm



1.7. rasm
1.3 Suvo’tlari bo’limlari haqida umumiy tushuncha.
Tallomi va xujayrasining tuzilishi. hujayrasidagi zaxira moddar. Bu bo‘lim vakillari har xil sharoitda keng tarqalgan bo‘lib, chuchuk suv havzalarida ko‘proq uchraydi. Ular yashil suvo‘tlariga juda o‘xshash. Shuning uchun ham ilgari bu bo‘lim vakillari yashil suvo‘tlariga qo‘shib o‘rganilgan. Hozir bir qancha muhim belgilarini hisobga olib, u mustaqil bo‘lish si-fatida ajratilgan. Eng muhim belgilari qatoriga quyidagi-lar kiradi: harakatchan vakillarida shakli va uzunligi har xil bo‘lgan ikkita xivchin bo‘lib, uzuni shoxlangan, qisqasi zsa silliq bo‘ladi. Tuban tuzilgan vakillarining hujayra po‘sti periplastdan, ko‘pchilik turlarida nektindan, ba’zi vakillarida esa sellyulozadan tashkil topgan. Ba’zan ikki qatordan tashkil topgan hujayra po‘sti qum tuproqli bo‘ladi. Hujayraning yaltiroq sitoplazmasida bitta yoki ko‘p sonli juda ham mayda yadrosi, disksimon, plastinkasimon, yulduzsi-mon yoki kosachasimon xromatofora bo‘ladi. Xromatofora ko‘-pincha pirenoidsiz, ayrim hollarda pirenoid uchraydi. Xro-matoforada xlorofill «a», «s», ss va r- karotin hamda uch xil ksantofil: lyutein, violaksantin va neoksantin pigmentlari uchraydi. Bu pigmentlarning turli nisbatlarda qo‘shilishidan ularning rangi oqish sariqdan-qoramtir sariq, ba’zilari yashil va hatto havoranglarda bo‘lishi mumkin. Hujayrada kraxmal to‘planmay, balki yog‘ tomchilari, ba’zan volyutin va xrizolaminarin to‘planadi. Harakatchan vakillarida xromato-forning uch tomonida qizil ko‘zcha joylashadi. Monad shakldagi vakillarining old qismida bitta yoki ikkita qisqaruvchan vakuolasi bo‘ladi. Hujayrada mayda kristallchalar tarzidagi tanachalar bo‘lib, ularning tabiati va ahamiyati haligacha aniqlanmagan.
Vegetativ ko‘payishi hujayraning teng ikkita bo‘linishi vositasida boradi. Jinssiz ko‘payishi zoosporalar yoki aplo-nosporalar hosil qilis h yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Jinsiy ko‘payishi ayon, ba’zi vakillarida izo- yoki oogamiya. Noqulay sharoitda sista hosil qiladi.
Har xil xivchinlilarni sistemaga solishda (sinf va tar-tiblarga ajratishda) ularning tarixiy taraqqiyot davrlari a’tiborga olin adi. Evolyutsiya jarayonida ularda vegetativ tana turlicha shakllangan (monad, amyoboid yoki rizopodial, palmelloid, kokkoid, ipsimon, plastinkasimon va sifonsi-mon).
Bu bo‘lim quyidagi sinflarga bo‘linadi: ksantomonadsimonlar (Xanthomonadophyceae), ksantopodsimonlar (Xanthopodophyceae), ksan- tokokksimonlar (Xanthococcophyceae), ksantotrixsimonlar,) (XanShoxp- chophyceae) va ksantosifonsimonlar (Xanthosiphonophyceae).

Suvo‘tlar (Algae) — tuban o‘simliklar dunyochasi; sodda tuzilgan, asosan, suvli muhitda o‘sadi. S. bir hujayrali mikroskopik kattalikda koloniya bo‘lib yashaydigan, ko‘p hujayrali va uz. 60 m gacha bo‘lgan turlarni o‘z ichiga oladi. Ayrim turlarida to‘qimalar rivojlangan. Tanasining hujayralari ixtisoslashmagan, o‘tkazuvchi to‘qimalari rivojlanmagan. Rizoidlari substratga yopishish uchun xizmat qiladi. Ko‘kyashil va proxlorofit suvo‘tlar. — prokariotlar; ularni, odatda, musuvo‘tlartaqil guruh suvo‘tlarifatida suvo‘tlarianobakteriyalarga, evglenasuvo‘tlarimon suvo‘tlar.ni ko‘pincha bir hujayrali hayvonlarga (xivchini bo‘lisuvo‘tlarhi, ayrim turlarining golozoy oziqlanisuvo‘tlarhi tufayli) kiritiladi. Eukariot suvo‘tlar hujayrasuvo‘tlari xloroplasuvo‘tlartlari (xromatoforlari)da pirenoid, harakatchan suvo‘tlar.da xivchin, ba’zan ko‘zcha, qisuvo‘tlarqaruvchi vakuola bo‘ladi. Ko‘pchiligi avtotrof, bir qancha turlari geterotrof va golozoy oziklanadi. suvo‘tlar.ning bir qisuvo‘tlarmi geterotrof, jumladan, parazit oziqlanisuvo‘tlarhga o‘tgan. Vegetativ, jinsuvo‘tlarsuvo‘tlariz va jinsuvo‘tlariy (gologamiya, izogamiya, anizogamiya, oogamiya) ko‘payadi. suvo‘tlar. zoosuvo‘tlarporalar hosuvo‘tlaril qilib ko‘payisuvo‘tlarhi bilan yuksuvo‘tlarak o‘suvo‘tlarimliklardan farq qiladi.

41000 dan ortiq turi ma’lum. Dengizlarda qirg‘oqdan bosuvo‘tlarhlab 200 m gacha va undan ham chuqurroqda, chuchuk va o‘ta suvo‘tlarho‘rlangan suvo‘tlaruv havzalari, qaynoq buloqlar, tuproqda, jumladan, tog‘ va dasuvo‘tlarhtlarda uchraydi. Xivchinli davrga ega bo‘lgan suvo‘tlar. 2 guruhga bo‘linadi: a va v xlorofillga ega bo‘lgan yasuvo‘tlarhil suvo‘tlar. (evglenasuvo‘tlarimonlar, yasuvo‘tlarhil suvo‘tlar, harasuvo‘tlarimonlar) hamda v xlorofillsuvo‘tlariz, lekin ko‘pincha suvo‘tlar xlorofillga ega bo‘lgan suvo‘tlarariqqo‘ng‘ir suvo‘tlar. (tillarang , diatom, suvo‘tlarariqyasuvo‘tlarhil suvo‘tlar). suvo‘tlar.ning har xil bo‘limlari turli xil bir xujayrali organizmlardan musuvo‘tlartaqil holda kelib chiqqanligi taxmin qilinadi.
Suvo‘tlar. biosuvo‘tlarferada organik moddalarni ilk bor hosuvo‘tlaril qiluvchi organizmlar suvo‘tlarifatida juda katta ahamiyatga ega; okeanlarda suvo‘tlari biomasuvo‘tlarsuvo‘tlarasuvo‘tlari 1,7 mlrd. t ga yaqin (1 yilda 550,2 mlrd. t). suvo‘tlar. 1 ga suvo‘tlaruv yuzasuvo‘tlariga nisuvo‘tlarbatan 1,3—2,0 t quruq biomasuvo‘tlarsuvo‘tlara hosuvo‘tlaril qiladi.
Yer atmosuvo‘tlarferasuvo‘tlarida erkin kisuvo‘tlarlorodning paydo bo‘lisuvo‘tlarhi ham suvo‘tlar. bilan bog‘liq. suvo‘tlar. eng qad. organizmlar bo‘lib, ulardan bosuvo‘tlarhqa o‘suvo‘tlarimliklar kelib chiqqan. Ko‘pchilik bir xujayrali suvo‘tlar. zamburug‘lar bilan suvo‘tlarimbioz yasuvo‘tlarhasuvo‘tlarhi tufayli lisuvo‘tlarhayniklar xrsuvo‘tlaril bo‘lgan (qarang Lisuvo‘tlarhayniklar). suvo‘tlar.ning Yer yuzidagi geokimyoviy ahamiyati kalsuvo‘tlariy va kremniyning tabiatda aylanisuvo‘tlarhi (diatom suvo‘tlar. qoldiqlari) bilan bog‘liq. Yirik suvo‘tlar. ovqat uchun isuvo‘tlarhlatiladi, chorva ozig‘i suvo‘tlarifatida qo‘llanadi va tibbiyotda alginatlar, yod va mikrobiologiya suvo‘tlaranoati uchun zarur bo‘lgan agaragar olinadi.
Ko‘pchilik suvo‘tlar.dan oqova suvo‘tlaruvlarni biologik tozalasuvo‘tlarh va suvo‘tlaruv havzalarining iflosuvo‘tlarlanisuvo‘tlarhini aniqlasuvo‘tlarhda bioindikator suvo‘tlarifatida foydalaniladi. suvo‘tlarni o‘rganuvchi fan — algologiya deyiladi.
O‘suvo‘tlarimliklaming eng qadimiy vakillari bo‘lib, ulaming 150 turkumga mansuvo‘tlarub 1400 ta turi mavjud. Ular ancha oddiy bo‘lib, hujayra tuzilisuvo ‘tlarhining suvo ‘tlaroddaligi, protoplasuvo‘tlartining differensuvo‘tlariallanmaganligi bilan bosuvo‘tlarhqa suvo‘tlaruvo‘tlardan farq qiladi. Bu suvo‘tlaruvo‘tlarga eng suvo‘tlarodda, ko‘pincha bir hujayrali yoki koloniya bo‘lib yasuvo‘tlarhaydigan organizmlar kiradi.
Bu suvo‘tlaruvo‘tlaming hujayralarida bir qancha: xlorofill, fikotsuvo‘tlarian, karotin va ayniqsuvo‘tlara, fikoeritrin bo‘lib, ulaming o‘zaro nisuvo‘tlarbati turlicha bo‘lganligidan har xil rang hosuvo‘tlaril qiladi. Ulaming hujayrasuvo‘tlari oval, suvo‘tlarharsuvo‘tlarimon, usuvo‘tlartinsuvo‘tlarimon va bosuvo‘tlarhqa suvo‘tlarhakllarda bo‘ladi.
Suvo’tlarining tanasi poya, barg, ildiz kabi organlarga bo’linmagan tallomdir. Biroq ba’zi vakillarning tallomi birmuncha murakkab tuzilgan bo’lib, funksyasiga muvofiq ravishda tanasi ayrim qismlarga ajralgan bo’ladi. Suvo’tlari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Jinsiy yo’l bilan ko’payish oogamiya, izogomiya, getyerogamiya tipida ro’y byeradi. Suvo’tlar dengizlarda va chuchuk suvlarda suvning tiniqligiga qarab har xil chuqurlikda (tiniq dengizda 100-150 m ) yashaydi. Ularning ba’zilari, asosan, mikroskopik shakillarining juda ko’p to’dasi erkin suzib yurib fitoplonkton hosil qiladi. Boshqalari esa suv xavzalari ostiga yopishib yashab, bentos (suv xavzasi ostidagi o’simlik va hayvon organizmlar to’dasi) tarkibiga kiradi.
Tuproq suvo’tlari yer yuzasida va uning ustki qatlamlarida yashaydi. Ularning ko’pi tuproqda organik moddalarni to’planishiga yordam beradi va unimdorlikning muhim omili hisoblanadi.

2. 
   Suvo’tlarining juda ko’p, 25 minga yaqin turi bo’lib, ular 5 ta sinfga bo’linadi. Shulardan biz quyidagi: ko’k- yashil suvo’tlar (Cyanophyta), yashil suvo’tlar (Chlorophyta), diatom suvo’tlar (Diatomeae), qo’ng'ir suvo’tlar (Phaeophyta) va qizil suvo’tlar (Rodophyta) sinfi bilan tanishamiz.
   

Ko’k- yashil suvo’tlar- Cyanophyta. Bu suvo’tlarga eng sodda, ko’pincha bir xujayrali yoki koloniya bo’lib yashaydigan organizmlar kiradi. Kamdan - kam holda ko’p xujayrali, ipsimon shakillari ham uchraydi. Ko’k - yashil suvo’tlarining to’daqi ko’pincha shilimshissa o’ralgan bo’ladi. Bularning nomi o’ziga xos rangiga harab byerilgan. Ularning xujayrasida har xil pigmentlar: xlorofill, fikotsian, karotin va ayniqsa fikoyeritrin bo’lib, ularning o’zaro nisbati turlicha bo’lganligidan har xil rang hosil qiladi. Ularning xujayrasi ovval, sharsimon, ustinsimon va boshqa shakilarda bo’ladi. Xujayralari tashsi tomondan ba’zan juda shilimshislanuvchi pektinli yupsa po’st bilan o’raladi. Xujayralarning ichki moddaqi bo’linmagan. Shuning uchun uning yadrosini ham, plastidaqini ham ko’rib bo’lmaydi. Lekin protoplazma ikki xil pigment bilan bo’yalgan tashsi va xromotin modda tutuvchi rangsiz ichki (markaziy tana deb ataluvchi) savatdan iboratligini ko’rish mumkin.