Kirish asosiy qism aristotelning hayoti va ijodi

1.4.Forobiy va Arastu “Poetika”si
Ustozi avval Arastudan so’ng Ustozi Soniy deb tanilgan Abu Nasr Muhammad Forobiyning adabiy-estetik qarashlari uning “Ixso-ul-ulum” (“Ilmlarning xosiyatlari”), “Xitoba” (“Ritorika”), “Musiqada ohangdoshlik”, “She’r san’ati”, “Shoirlar san’ati qonunlari haqida”, “Fozil odamlar shahri aholisining fikrlari”, “Aflotun falsafasi”, “Arastu falsafasi” kabi asarlarida bayon etilgan.
Forobiy “Ixso-ul-ulum” asarida (bu asarni “Ilmlarning kelib chiqishi” — “Hudusu-l-ulum”ga adashtirmaylik) she’riyat haqidagi qisqa mulohazalarini kitobning tilshunoslik va mantiq qismlarida keltiradi. Alloma bu risolada she’riy tafakkur qoidalarini tilshunoslik nuqtai nazaridan tushuntiradi. Forobiy fikricha, shoir ona tilining leksik-semantik boyligini, Alisher Navoiy iborasi bilan aytsak, ma’nolar xazinasini yaxshi bilishi zarur.
Forobiy fikricha, inson fikr-mulohazalari besh turlidir. 1. Dalil, burhonli (mug’olata – g’alat, xato qiluvchi, yanglishtiruvchi). 2. Jadaliy (dialektik). 3. Sufastoiy (Sofistik).4. Xitobiy (ritorik). 5. She’riy (poetik) fikr-mulohazalar farqlanadi.
“Insonlarning ma’quloti (aqliy tushunchalari), ilmlari va san’atlari (kasb-hunarlari) shu quvvat ila qo’lga kiritilur. Ashyoning (narsaning) jiddiy (diqqat ila) tadqiqi shu quvvat bilan, go’zal va chirkin ishlar shu quvvat ila farqlanur.(” Muhammad Forobiy. Ilmlarning soyimi. Milliy egetim basimevi. Istanbul). 1986, B.75.
Shundan so’ng Forobiy dalil-burxonli fikr, jadaliy (dialektik) fikr, sufastoiy (mug’olata, g’alat, xato qiluvchi, yanglishtiruvchi) fikr, xitobiy (ritorik) fikrlar va she’riy tushunchalar haqida alohida ta’riflar, izohlar tushuncha beradi.
“She’riy so’zlarga kelsak, — deydi mutafakkir, — ular suhbat vaqtida tilga olingan narsani va yo holatni, afzallik yoki kamlikni yanada aniqroq, ravshanroq tasvirlash, kuchaytirish uchun qo’llaniladi. Bu ham (she’riy tafakkur ham) go’zallik va chirkinlik, yuksaklik va tubanlik (olchoqlik)ni yoki shu kabi (hayot hodisalarini) tasvirlashdir”.
Forobiyning “She’r kitobi”dagi mana bu so’zlar ham “mimesis” — taqlid haqida aytilgan:
“Baytlardagi so’zlardan tushuniladigan ma’nolar o’sha so’z borayotgan (hind poetikasi “Dxanvyaloka”da ifodalanishi kerak ma’no va ifodalangan ma’no deyilgan) narsa va hodisalarga o’xshaydigan — taqlidiy bo’lmog’i kerak”. (Forobiy. “She’r san’ati”,) T. 1979, 13-bet).
Muhammad Forobiy bu yerda Arastu “Poetika”sini sharhlamayotgan bo’lsa-da (mazkur fikrlar “Poetika” sharhida yanada chuqurlashadi), “Ilmlarning xosiyatlari”da she’riyatning asosiy qonuniyati, tamoyili — “mimesis” (hayotga o’xshatish-taqlid san’ati) ekanligini tasdiqlamoqda.
“She’riy so’zlarni his etgan vaqtimizda, — deydi Muhammad Forobiy “Ilmlarning xosiyatlari” asarida, — ruhimizda hosil bo’lgan xayol (tasavvur) ning o’xshashi tasvirlangan bo’lsa, go’yo o’sha (she’rdagi) o’xshash narsaning o’zini ko’rganday his qilamiz o’zimizni”.
“
Muhammad Forobiyning yuqoridagi mulohazalari Arastu “Poetika” asarida she’riyat haqida aytgan fikrlariga hamohangdir: “Poetik san’atning kelib chiqishiga ochiq-oydin ikkita sabab bo’lib, ikkalasi ham tabiiydir. Birinchidan, taqlid, o’xshatish insonga bolalikdan xos bo’lgan xususiyat. Inson boshqa mavjudotlardan o’xshatish qobiliyatiga egaligi bilan ham farqlanadi. Hatto dastlabki bilimlarni u o’xshatishdan oladi va bu jarayon samaralari barchaga huzur bag’ishlaydi”. (Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T. Yangi asr avlodi. 2004. S.23,24).
Demak, Arastu fikricha, poeziya san’atining kelib chiqishiga birinchi sabab — odamlar bolalik chog’laridan taqlid, o’xshatishga, voqyea, ish, harakatlarni qaytadan jonlantirishga, tasvirlashga moyilligidadir. Bu fikrni yanada aniqlash uchun aytish kerakki, bunday qobiliyat birovda zaif, birovda (rassomlar, shoirlarda) kuchli bo’ladi va u tug’ma iste’dod deb ataladi. Ikkinchi sabab, Arastu fikricha, odamlarning tasavvur quvvatidir. U ham iste’dod bo’lib, turli odamlarda turlichadir.
,.
Forobiy “She’r san’ati” asarida yana poetik g’oya, ijodkor maqsadi va badiiy adabiyotning hayotga ko’rsatadigan ta’siri haqida, N.G.Chernishevskiy ta’biricha, san’atning voqyelikka estetik munosabatlari haqida fikr yuritadi: “Bas, shunday ekan, xayolga kelgan so’zlardan foydalanib yozilgan asardan kuzatilgan maqsad ham eshituvchini (bu yerda baxshi, rapsoddan doston eshituvchini nazarda tutadi, biz kitob o’quvchi desak ham bo’ladi) asardagi xayoliy narsa (obraz, xarakter) ta’sirida uning xayoliga kelgan narsani (qahramonlik ishlarini, doston bo’lsa) qilishga undashdan iborat bo’ladi. (Tinglovchi, o’quvchida) uning qahramon xayoliga kelgan narsaga (masalan, chin muhabbatga yo istagan narsalardan biriga (masalan, doston qahramoni kamon o’qini uzoqdagi nishonga — uzuk ko’ziga bexato urishiga) intilish, yo bo’lmasa (agar yomon, tuban qilmishlar tasvirlangan bo’lsa) undan qochishdan, (agar yaxshi, ezgu ishlar tasvirlangan bo’lsa) unga berilish, va yo bo’lmasa uni (tuban, salbiy qahramonni) yomon ko’rish, yo (xarakteri noma’lum, sirli qahramon bo’lsa) undan yomonlik yo yaxshilik kutish kabi ishlardan iborat hislar paydo bo’ladi”. (Forobiy. She’r san’ati. 19-20-bet). Forobiyning mana bu fikrlari dramatik aktyorning hayotdagi yaxshi yoki yomon odamlarni taqlid qilib ko’rsatishi tomoshabinlarda qanday taassurot qoldirishi haqida: “Agar kishi biror.
* * *
Muhammad Forobiy o’zining – “Shoirlar san’ati qonunlari haqida” risolasi Arastu “Poetika”siga sharh ekanligini aytadi. Forobiyning ilk mulohazalaridan ko’rinadiki, u Arastu “Poetika”sining faqat bir qismini, boshqa o’rinlarda esa uning “Sofistlarga raddiya va “Sinoat al-mug’olatayn” (“Sofistlarning sirlari”) asarlaridagi she’riyatga doir ayrim o’rinlarni sharhlaydi.
Bizningcha, Forobiyning qo’lida Arastu “Poetika”sining chalaroq nusxasi bo’lgan. Buning uchun Forobiy risolaning boshlanishida o’quvchisidan uzr so’raganday: “Hakim Arastu o’zining shunday fazilati va dahosi bilan tugatib qo’yishga jazm qilmagan bir ishni biz nihoyasiga yetkazishga intilishimizdan ko’ra, bu san’atda foyda beradigan va hozirgi zamonda (Forobiy davridagi she’riyatga doir asarlarda) uchraydigan qonun-qoidalar, misol va mulohazalar bilan cheklansak yaxshiroq bo’lur edi”, deydi.
Arastuchi va mantiqchi olim sifatida Forobiy she’r san’atini ham mantiq ilmi nuqtai nazaridan tadqiq etadi. U barcha fikr-mulohazalarni turlarga ajratib, tasniflar ekan, tasniflarning ham turli xillarini keltiradi. “Biz deymizki, lafz – so’zlar yo biror ma’noni bildiradi yo bildirmasligi ham mumkin”. Forobiy ma’no bildirmaydigan yoki ma’nosiz so’zlar qaysi so’zlar ekanligini aytmaydi. Ehtimol, u ma’no bildirmaydigan so’zlar deb, narsalarning faqat ismlarini, morfologik (so’z turkumlari) bo’limiga doir bulut, suv, non, bug’doy so’zlarini yoki “bilan”, “va”, “lekin”, “biroq” kabi bog’lovchi yoki yordamchi so’zlarni aytmoqchimi? Lekin, Forobiyni ham, bizni ham ma’no bildiruvchi so’zlar qiziqtiradi. Forobiy yozadi: “Ma’noni bildiruvchi so’zlar sodda va murakkab bo’ladi”. Bu tushunarli. Murakkab so’zlar biror mulohazani anglatadi yo anglatmaydi. Yana savol tug’iladi: Mulohazani – fikr-ni anglatmaydigan murakkab so’zlar qaysi so’zlar ekan? Ehtimol, bu so’zlar fikrni emas, narsaning bor-yo’qligini yoki qandaydir sifatini yoki nimaligini anglatar?
Arastu “Poetika”sida aytilgan, poeziya san’atining asosiy tamoyili – hayotga o’xshatish ma’nosidagi taqlid-mimesis hodisasini Forobiy shunday tushuntiradi. U, poeziya san’atini hayotni aks ettirish deb biladiki, bu hozirgi poetika nazariyasiga hamohangdir. Lekin, she’riyat – poeziyada hayotni aks ettirishning turlicha darajalari borligini Forobiy bunday tushuntiradi: “Mana shu aks-o’xshashliklarning ba’zilari eng mukammal bo’ladi, boshqalari nuqsonli bo’ladi”.
Muhammad Forobiy fikricha, she’riyatda hayotning tasviri, aks – o’xshashliklarda ham mubolag’a, tashbeh, favqulodda o’xshatish (loflar) bo’lsa ham (“boshi osmonga yetdi”, “to’qson qo’yning terisidan kovushi”, “fuqaroga shoh erur ajdaho” – Firdavsiyda va Navoiyda) ularni mug’olata – sofistika deyilmaydi: “Lekin, bundan hyech kim mug’olata-sofistika bilan aks-taqlid ikkovini bir so’z deb o’ylamasin. Bular ikkovi ba’zi sabablarga ko’ra bir-biridan butunlay farq qiladi”.
“Sufastoiy (sofist) eshituvchini (suhbatdoshini) g’alatga undab (yanglishtirib), haqiqatga to’g’ri kelmaydigan, nuqsonli narsalarni ko’z oldiga keltirib qo’yadi. U hatto mavjud narsani nomavjud deb, nomavjud narsalarni esa, mavjud deb tasavvur qildiradi.
Forobiyning in’ikos nazariyasiga doir bu fikri juda muhim bo’lib, u Arastu poetikasining mag’zi, asosi – mimesis (tasvir, aks ettirish ma’nosidagi) taqlid, hayotga o’xshatish bilan, hatto san’at, adabiyotning asosiy yo’li – hayotni (hayotdagi o’xshash qiyofalarni, obrazlarni, xarakterlarni) haqqoniy aks ettirish – realizm bilan bog’liqdir.
She’riy, poetik mulohazalar, Arastu fikricha, tasvirlanmish hayotning xilma-xilligi bilan, ya’ni, hayotning qaysi jihatlarini, qanday xarakterlarni tasvirlashi bilan ham farqlanadilar: “San’atkorlar muayyan shaxslarni tasvirlaydilar, ular esa yaxshi yoki yomon bo’lishi mumkin. (Negaki, hamma odamlar o’z xarakteridagi illatlari va fazilatlari bilan farqlanadilar). Ular bizdan yaxshiroq, bizdan yomonroq yoki hatto bizdek bo’ladilar. ” (Xuddi rassomlardagidek. Polignot masalan, eng yaxshi odamlarni, Pavson – yomonlarni, Dionisiy esa bizga o’xshash kishilarni tasvirlaydi. Homer eng yaxshilarni, Kleofont oddiy odamlarni ko’rsatadi. Parodiyalarning birinchi ijodchisi Fasosli Gegemon yoki “Deliada”ning avtori Nikoxar yomon odamlarni gavdalantirgan”. (Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T. Yangi asr avlodi 2004. 22-bet). Arastu fikricha, shoirlarning qaysi janrda ijod qilishi ham ular hayotning qaysi tomonlarini, qanday xarakterlarni tasvirlashi bilan bog’liqdir. Ya’ni shoir she’riy mulohazalarida poetik tafakkurning qaysi turiga murojaat qilishi uning ijodiy niyati, poetik g’oyasi bilan bog’liqdir. Shu sababli, komediya hozirgi vaqtda (Arastu vaqtida) yashaganlardan yomonlarini, tragediya esa, yaxshiroq kishilarni ifoda etishga intiladi. Muhammad Forobiy shu fikrlarga qo’shimcha qilib, yana aytadiki, “Ular (she’r tadqiqotchilari) she’rlarni (ma’nolariga qarab) turli navlarga, chunonchi hajviya (satira), madhiya, mufoxara (yoki faxriya), lug’z-topishmoqli she’rlar, kulgili (komik), g’azaliyot, vasfiy she’r hamda kitoblarda topilishi qiyin bo’lmagan boshqa navlarga bo’ladilar. U yerda, (Arastu “Poetikasi”)da bular bitilganligi bizni bu haqda mufassal eslashimiz va gapni cho’zib o’tirishimizdan qutqaradi.” Muhammad Forobiy she’r turlarini vaznlariga qarab farqlash asosan yunon shoirlariga xos ekanligini ko’rsatar ekan, arab shoirlari (aniqrog’i, turli millatlarning arab tilida ijod qiluvchi shoirlari) bunday yo’l tutmaganini aytadi. “Asarlari bizgacha yetib kelgan o’tmish va hozirgi zamon (Forobiy zamoni) shoirlarining ko’pchiligi she’rlarning ahvoliga qarab (ma’nolariga qarab) vaznlarini aralashtirib yuborganlar. Ular she’riyatda mavjud bo’lgan navlarning har biriga, ularning mazmuniga qarab maxsus vazn belgilab chiqmagan. Bu holatdan faqatgina yunonlargina xoli, xolos. Ular she’r navlarning har biriga maxsus vazn turlarini belgilab chiqqanlar. Chunonchi, (yunon she’riyatida) madhiyalar vazni hajviyalar vaznidan tamomila boshqacha, hajviyalar vazni esa kulgili komediyalar vaznidan butunlay farq qiladi. Boshqa vaznlarning ahvoli ham huddi shunday.”
Arastuning adabiy asar turi va uning mohiyati borasidagi fikrlari aks etgan «Poetika» asariga o’z davrida Forobiy, Ibn Sino kabi buyuk olimlarimiz sharhlar bitgan. Qolaversa, bu sharhlar Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi mutafakkir shoirlarimizning she’r san’ati va nazariyasi borasidagi ilmiy qarashlariga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. Eng muhimi shuki, Arastuning adabiy qarashlari bugun ham o’z ahamiyati va dolzarbligini yo’qotmagan.
Tragediya ko’p asrlardan beri turlicha sharhlanib kelinadi. Arastu uning tarkibini olti unsurga bo’lib ko’rsatgan: birinchisi – tomoshaboplik, ikkinchisi – musiqa qismi, uchinchisi – asar tili – qahramonlar nutqi, to’rtinchisi – fikr (g’oya), beshinchisi – xarakter, oltinchisi – rivoyat – voqyea. Arastu asar g’oyasi va xarakterga katta ahamiyat beradi. «Ana shu g’oya va xarakterga muvofiq faol shaxslar (yoki qahramonlar) muvaffaqiyatga yoki mag’lubiyatga uchraydilar», deydi u. Chindan ham g’oya, tanlangan yo’l qahramonlarning taqdiriga hal etuvchi ta’sir ko’rsatadi. Galiley, Bruno, Kopernik, Nasimiy, Mashrab, Ulug’bek singari buyuk shaxslar o’z g’oyasi yo’lida hayotini fido qildi.
Hozirgi adabiyot nazariyasida badiiy asarda xarakter birinchi o’ringa qo’yiladi. Arastu esa: «Tragediyaning maqsadi biron fazilatni emas, balki voqyeani, qilingan xatoni tasvirlashdir. Kishilar o’z xarakteriga ko’ra qandaydir fazilatga ega bo’ladi, qilmishi bilan esa baxtli yoki baxtsiz bo’lib chiqadi», deydi. «Poetika» muallifi uchun insonlarning xarakteri qandayligi, yaxshi yoki yomonligi, olijanob yoki tubanligi muhim masala bo’lsa ham, ammo badiiy asarda kishi xarakterining qandayligini ko’rsatuvchi asosiy mezon odamlarning xatti-harakati, qiladigan ishlaridir. Chunonchi, Esxil asarining qahramoni Prometey xarakteridagi ulug’vorlik, jafokashlik uning ilohlar, qudratli hukmdorlar g’azabidan qo’rqmay, xalqqa olov keltirib berishi orqali namoyon bo’ladi.
Tragediyaning va har qanday badiiy asarning yana bir muhim unsuri sifatida Arastu pafosni ko’rsatadi. Haqiqatan, pafossiz, ehtirossiz asar na tomoshabinni, na o’quvchini qiziqtirmaydi, hayajonga solmaydi. Asarda, uning ijodkorida, albatta, kuchli hayajon bo’lishi kerak. «O’zi hayajonlana oladigan shoir tomoshabinlarni ham hayajonlantira oladi. O’zi g’azablana oladigan kishi tomoshabinlarni ham rosmana g’azablantira oladi», deydi Arastu.
Arastuning iste’dod va mahorat haqidagi fikrlari ham ko’p asrlardan buyon bahs-munozaralarga sabab bo’lmoqda. Ruscha tarjimada mahorat tushunchasi «san’at» deb olingan. Bu so’z hozir ko’pchilik tushunadigan «san’at asarlari» degan ma’noda emas, balki kasb-hunar ma’nosida ishlatilgan. Forobiy asarlarida ham arabcha «san’at» so’zi kasb, hunar, fan ma’nosida ishlatiladi. Arastu ham «san’at» so’zini «mahorat», «malaka» ma’nosida qo’llaydi va uni ma’lum ma’noda «tug’ma iste’dod»ga qarshi qo’yadi. U «Poetika»ning birinchi sahifalaridayoq «Ba’zi kishilar san’atkorlik tufayli, ba’zilar malaka sababli, yana ba’zilar tug’ma iste’dodlari tufayli bo’yoqlar va shakllar yordamida ko’p narsalarning tasvirini yaratadilar», deydi. Bu yerda «san’atkorlik» so’zi «mahorat» ma’nosida, soz chalish yoki she’r yozish iqtidori ma’nosida kelyapti. Ba’zi adabiyotshunos olimlar san’atkorlik va mahoratni badiiy asar yozishda asosiy, birlamchi unsur deb biladilar. Platon dialog­larida («Fedr»), Aristofan komediyalarida poetik asarni nazariy prinsiplarni chuqur o’zlashtirgan odamlarning mahorati yoki malakasi mahsuli deb hisoblashgan.
Abu Nasr Forobiy ham Arastuning «Poetika» asariga yozgan sharhlarida shoirlarni bir necha toifalarga ajratadi: «Endi biz senga aytsak, shoirlar chindan ham tug’ma qobiliyatli va she’r bitishga tayyor tabiatli kishilar bo’ladi va ular tashbeh va tamsilga layoqatli bo’ladilar. Bir toifa shoirlar she’r san’atidan yetarlicha xabardor bo’lmaydi. Ular tug’ma qobiliyatlarining yaxshiligi bilangina qanoat hosil qiladilar. Bunday shoirlar chinakam musaljis – mutafakkir shoirlardan sanalmaydilar. Chunki ularda she’r san’atini o’zlashtirib olish uchun kamolot yetishmaydi».
Atoqli arastushunos olim Miller ham «mimesis», ya’ni o’xshatish, tasvirlash san’at mohiyati ekanligini e’tirof etgan holda san’at prinsiplari – «texne»ni badiiy ijodning shartlaridan deb hisoblaydi. U poetik hissiyot, tug’ma iste’dod bilan ijod qilishni anglanmagan san’at, «texne» bilan ijod qilishni ongli san’at asari yaratish deb tushunadi. Aslida, bu ko’p asrlardan beri yechilmayotgan va yechilishi qiyin bo’lgan murakkab masaladir. Ichki hissiyot, intuisiya, shoirona ilhom bilan ijod qilish aslida aql-mulohaza, tadbirkorlik bilan ijod qilishga qarama-qarshi bo’lmasa-da, ikkalasi o’rtasida juda katta farq bor.
Hayotiylikdan yiroq, badiiy jihatdan zaif, ammo aqlli gaplar bilan to’lib-toshgan asarlar kammi? Ammo xalq, kitobxon, tomoshabin, tinglovchi bunday asarlardan zavq olmaydi. Arastu aytganiday, qahramonlar bilan birga dard chekmaydi, ularga befarq qaraydi. Chunki voqyelik ilmiy tadqiqini mexanik ravishda badiiy ijodga ko’chirish mumkin emas. Axir, san’at voqyelikni ilmiy aniqlikda qayd etuvchi tarix emas. «Tarixchi va shoirning farqi biri vazndan foydalanishi va boshqasi foydalanmasligida emas, ― deydi Arastu. ― Hyerodot asarlari she’rga solinganida ham, vaznsiz bo’lganda ham tarixligicha qolaverardi. Tarixchi va shoir shu bilan tafovutlanadiki, biri haqiqatan bo’lgan voqyea haqida, ikkinchisi bo’lishi mumkin bo’lgan voqyea to’g’risida so’zlaydi. Shuning uchun poeziya tarixga qaraganda falsafiyroq va jiddiyroqdir: poeziya ko’proq umumiy, tarix esa yakka narsa to’g’risida so’zlaydi». Shu o’rinda bir mulohaza. Poeziya mazmunining umumiyligi bilan fandagi umumlashtirish bir-biridan juda uzoq narsalardir. Fan hamma o’simliklar, kimyoviy yoki fizikaviy jarayonlar uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlarni tekshiradi. San’at asarining qahramoni esa, ma’lum ma’noda tipik bo’lishdan ko’ra individual o’ziga xos olami hamda hyech kimga o’xshamasligi bilan qimmatlidir. Aks holda, san’atning vazifasi umumiy qoidani illyustrasiya qilishdan iborat bo’lib qolar edi. Chunonchi, shoh Edipning boshidan o’tgan fojeiy voqyea hatto Edip zamoni uchun ham tipik emas edi. Ammo shunga qaramay, san’at asaridagi Edip obrazi ming yillar davomida odamlar qalbini, ruhiy olamini larzaga soladi. To’g’ri, san’at asari shu ma’noda umumiyki, u tarixchilar uchun ham, faylasuflar uchun ham, fizik yoki liriklar uchun ham bab-baravar qiziqarlidir. Chunki yuqorida aytganlarimizning hammasi, avvalo, inson bo’lib, keyingina tarixchi, muhandis, faylasuf, fizik yoki lirikdir. Inson esa o’zining insonligidan, binobarin, adabiyot va san’atdan uzoqlashuvi mumkin emas. Haqiqiy adabiyotning, san’at asarining qudrati shundaki, ijodkor hayotga o’xshatib, hayotning o’xshashini, tasvirini yaratib, tabiatga tenglashishga intiladi. Bu esa iste’dodning qudratiga bog’liq.
«Poetika»ning XXV bobida Arastu hayotning o’xshashini, tasvirini yaratuvchi shoirlarning asarlariga bildiriladigan turli e’tirozlarga o’zining raddiyalarini bayon qiladi. Xuddi shu bobda poeziyaning asosiy xususiyati «mimesis» – hayotga taqlid qilish emas (hatto hayotga oddiy o’xshatish emas), balki ijod, yangi hayot yaratish ekanligi ayon bo’ladi. Arastu ijod erkinligini, san’at imkoniyatlarini juda keng miqyosda tushunadi. U badiiy tasvirning asosiy xususiyatlari haqida bunday deydi: «Modomiki, shoir (musavvir yoki boshqa tasvirlovchilar) hayotning o’xshashini yaratar ekan, u muqarrar quyidagi uch narsadan birini: a) hayotning qanday bo’lganligini yoki (hozir) qandayligini; b) odamlar hayot haqida qanday gapirib bergan yoki (ular) qanday tasavvur qilganligini; v) (hayot va odamlar) qanday bo’lishi kerakligini tasvirlaydi. Bu narsalarga esa yo oddiy til bilan yoki noyob so’zlar, ko’chma ma’noli tasvirlar bilan erishiladi». San’atkorlar Arastu aytgan bu shartlardan biriga yoki hammasiga birdaniga amal qilishi ham mumkin. Alisher Navoiy dostonlarida tasvirlangan voqyealar va xarakterlar bu talablarga juda mukammal javob beradi. Navoiy «Farhod va Shirin» dostonida hayot hamda odamlar qanday yuksaklikda bo’lishi kerakligini tasvirlaydi. U tas­virlagan Farhod aql-zakovatli, deyarli barcha hunar va san’atlarni mukammal egallagan, olijanob fazilatlar sohibi. «Sab’ai sayyor» dostonidagi ajoyib-g’aroyib voqyealar esa xalq rivoyatlari asosiga qurilgan. «Saddi Iskandariy» dos­tonida Navoiy ham haqiqiy bo’lib o’tgan voqyealarni, ham xalq tasavvuridagi narsalarni tasvirlaydi.
«Poeziyada (nafis san’atda) tabiiy narsani odam ishonmaydigan qilib tasvirlashdan ko’ra g’ayritabiiy narsani ishonarli qilib tasvirlash yaxshiroqdir», — deydi Arastu. U qadimda mashhur tragik shoir Agafonning «Hayotda g’ayritabiiy narsalarning ko’p sodir bo’lishi ham tabiiydir» degan fikriga asoslanadi. G’ayritabiiy degani haqiqatga zid degani emas, albatta. Qolaversa, yuzaki qaraganda g’ayritabiiy ko’ringan hodisalar haqiqiy hayotning mohiyatini haqqoniyroq aks ettira oladi. O’ylash qobiliyati cheklangan, tasavvuri qashshoq odamlar xayolga boy asarlarni hazm qilolmaydilar. Ammo g’ayritabiiy, xayoliy tasvirlar hayotni tadqiq etishning rang-barang ko’rinishlaridan, usullaridan biri sifatida hurmat-e’tiborga loyiqdir. Bugina emas, xayol, tasavvur boyligi, xayoliy manzaralar san’atning falsafiy boyligi va go’zalligini ham tashkil etadi.