Kirish. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini ma’naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlari

Ajdodlarimiz merosida tarbiya jarayonining ustuvor yo`nalishlari

Ma’lumki, islom dini insonni ma’naviy kamolot sari yetaklovchi ta’limot. Shu sababli Qur’oni Karimda ham, hadislarda ham yaxshi xulq va odob keng targ’ib etilgan. Shariat talablari bilan bir qatorda, hadislardagi axloqqa doir fikrlar, ayniqsa muhimdir. Bu borada Imom Buxoriy ham 4 jildli «Al Jome’ as-sahih» asarining bir jildida odob haqidagi hadislarni jam etgan. Keyinchalik alloma butun Islom olami odob-axloqi va tarbiyasi masalalariga bag’ishlangan «Al-adab al-mufrad» nomli («Adab durdonalari») maxsus hadislar to’plamini yaratadi. Bu asar 644 bobda bayon etilgan va 1322 hadisdan iborat.

Mashhur muhaddislardan yana biri vatandoshimiz Abu Iso at-Termiziy bo’lib, u 824-yilda Termiz yaqinidagi Bug’ qishlog’ida tug’ilgan. Uning oilasi va ota-onasi haqida ma’lumotlar yo’q. Ba’zi tadqiqotchilar uning otasi asli Marvlik bo’lgan deb qayd etadilar. U bolaligidan ilmga qiziqqan bo’lib, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan.

At-Termiziyning o’ndan ortiq asarlar yaratganligi ma’lum. Bular «Al-Jome’ as-sahih»,(«Ishonchli to’plam»),«Ash-Shamoil an-Nabaviya» («Payg’ambarning alohida fazilatlari»), «Al-ilal fil-hadiys» («Hadislardagi illatlar va og’ishlar haqida») asarlari mashhurdir.

At-Termiziyning yozib qoldirgan asarlaridagi hadislar ham al-Buxoriy hadislari kabi insonni halollik, adolat, e’tiqod, diyonat, poklik, mehnatsevarlik, muruvvatlilik, mehr-shafqat, kattalarga, ota-ona va qarindoshlarga hurmat ruhida tarbiyalashda kata ahamiyatga ega. At-Termiziy 892-yilda o’z vatanida vafot etdi.

Hadislarda insonning kamolga yetishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar aks ettirilgan bo’lib, bular mehr-oqibat ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillilik, ota-ona va kattalarga, qarindoshlarga g’amxo’rlik, hurmat, faqir-bechoralarga muruvvat, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-hunarni ulug’lash, halollik, poklik, o’zaro do’st, tinch-totuv bo’lish va boshqalardan iboratdir. Bundan tashqari, insonning o’zini yomon illatlardan tiyish, yaxshilik sari intilish kerakligi borasidagi pand-nasihatlar ham o’z ifodasini topganki, bularning barchasi Qur’oni Karim ko’rsatmalaridan kelib chiqadi va komil insonni shakllantirish mezoni sanaladi.

Ma’lumki, islomiy tarbiyada eng insoniy xislatlardan biri sifatida ota-onaga g’amxo’rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini o’z o’rniga qo’yish, farzand haqqi masalalariga e’tibor beriladi. Hadislarda ham ana shu tarbiya talablari o’z ifodasini topgan. Ayniqsa, ota-onaga yaxshilik qilishga oid hadislarda eng katta gunohlardan to’qqiztasi qayd etiladi.

O’tmish mutaffakkirlarimizdan biri Abu Rayxon Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog’laydi. Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir.

Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o’rnini ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «O’tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Minerologiya», «Kitob as-saydona», «al-Qonuni al-Mas’udiy», «Geodeziya» va boshqa asarlarida ko’ramiz.

Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo’lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o’zaro muloqoti, ijtimoiy muhit – jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi.

Abu Rayxon Beruniy ham axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi kurash natijasida namoyon bo’ladi va tarkib topadi deydi,-u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon sifatida qo’llaniladi. U yaxshi xislatlarga to’g’rilik, odillik, o’zini vazmin tutish, insof, kamtarlik sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik, tadbirkorlik kabilarni kiritadi.

Yomon illatlarga esa hasadgo’ylik, baxillik, nosog’lom raqobat, o’z manfaatini ko’zlash, mansabparastlik va hokazolarni kiritadi.

Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma’nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da shunday deydi: «Faxrlanish – haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmu hikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud pokliklardan tozalanishdir. Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo’ladi » ¹.

Demak, Beruniy insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo’ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik fikr taraqqiyotida «qizil ip» bo’lib o’tganidek, shu an’anaga muvofiq Beruniyda ham axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir.

Beruniy saxovat (o’zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), muruvvat (odamlarga xayrixoh bo’lish, halollik va haqgo’ylik, o’z mehnati bilan kun ko’rish v. b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko’rsatuvchi xislatlar deb biladi.

Mutaffakkir ilgari surgan axloqiy xislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o’rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli hukmdor bo’lishi kerak, deydi.

Beruniy kundalik turmush masalalariga ham katta e’tibor bergan. Har bir axloqan barkamol inson o’zining turmush tarzini ham uyg’un, go’zal eta oladi. Uyg’unlik, go’zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy insoniy xislatlardan muhimi – ozodalik, tarbiyalilik bo’lsa, insonga eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi deydi. Shuning uchun inson tabiatiga yoqadigan ishlarni bajarishi zarur, deb ko’rsatadi. Bunda insonning ichki dunyosi bilan tashqi go’zalligi, turmush tarzidagi go’zallikning uyg’un bo’lishini talab etgan. Bunga inson kiyadigan kiyimidan tortib, kundalik turmushidagi yurish-turishi, so’zi, qalbi, qilgan ishi – hammasining go’zal bo’lishi ta’kidlangan.

Ibn Sino insonning kamolga yetishida uning axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kilaydi. Ibn Sino axloqqa oid asarlarini «Amaliy hikmat» (donishmandlik amaliyoti) deb ataydi. Olimning fikricha, axloq fani kishilarning o’ziga va boshqalarga nisbatan xatti-harakati me’yorlari va qoidalarini o’rganadi.

Ibn Sino axloqlilikning asosini yaxshlik va yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta’riflaydi

–«Dunyoda mavjud bo’lgan jami narsalar tabiatiga ko’ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o’zi esa mohiyat e’tibori bilan yaxshilikdir…».

Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta’rif beradi: Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega bo’ladi, yomon illatlardan o’zini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy axloqiy xislatlarga sahiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi-muhabbat, mo’tadillik, aqllilik, ehtiyotkorlik, qat’iyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.

Qanoat va mo’tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni g’azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.

Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o’zini ta’magirlikdan tiysa, mo’tadillikka rioya etsa, o’zida hirsning namoyon bo’lishini yengadi, inson yomon illatlarni yengishda o’z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim,-deydi.

Ibn Sino har bir axloqiy xislatning ta’rifini beradi: