Кириш. Геокимё фани тарихи. Фаннинг максад ва вазифалари

Bashoratlashtirishning ba’zi tushunchalari.

• Bashoratlashtirishning nazariyasida ko‘pincha ba’zi tushunchalar uchraydi, ularni ko‘pchiligi boshqa fanlardan kirib kelgan, ularni bilish zarur va geografik bashoratlashtirishda qo‘llash kerak.

Bashoratlashtirishning maqsadi va ob’ekti. Bashoratlashtirish jarayoni uni maqsadi va tadqiqot ob’ektini aniqlash bilan boshlanadi, chunki aynan ular bashorat turi, mazmuni, tadqiqot usullari, uning vaqtli va hududiy ko‘rsatkichlarini aniqlaydi. Tadqiqot ob’ekti turlicha bo‘lishi mumkin: chunonchi, tabiiy jarayon, hodisa, ekologik vaziyat, landshaftlarni o‘zgarishi, atrof-muhitni ifloslanishi, va boshqalar. Hozirgi vaqtda bosh, eng dolzarb maqsad bu istiqbolda tabiiy muhitni o‘zgarishini oldindan ko‘ra olish va unda insonni yashash sharoitlari aniqlash. Bunda nafaqat ayrim komponentlarning holatini bashoratlashtirmay, balkim bir butun geografik muhit, uning tabiati va xo‘jaligini ham o‘zgarishlarini bashoratlashtirish lozim.

• Bashoratlashtirishning maqsadi va ob’ekti. Bashoratlashtirish jarayoni uni maqsadi va tadqiqot ob’ektini aniqlash bilan boshlanadi, chunki aynan ular bashorat turi, mazmuni, tadqiqot usullari, uning vaqtli va hududiy ko‘rsatkichlarini aniqlaydi. Tadqiqot ob’ekti turlicha bo‘lishi mumkin: chunonchi, tabiiy jarayon, hodisa, ekologik vaziyat, landshaftlarni o‘zgarishi, atrof-muhitni ifloslanishi, va boshqalar. Hozirgi vaqtda bosh, eng dolzarb maqsad bu istiqbolda tabiiy muhitni o‘zgarishini oldindan ko‘ra olish va unda insonni yashash sharoitlari aniqlash. Bunda nafaqat ayrim komponentlarning holatini bashoratlashtirmay, balkim bir butun geografik muhit, uning tabiati va xo‘jaligini ham o‘zgarishlarini bashoratlashtirish lozim.

Bashorat ob’ektini tanlashda quyidagi belgilarga amal qilish lozim: 1. Bashorat ob’ektining tabiati. Geografik bashorat ma’lum hududga bog‘liq bo‘ladi. 2. Bashoratlashtirish ob’ektining murakkabligi. Ko‘p hollarda bashoratlashtirish ob’ekti murakkab va juda murakkab darajalarda bo‘ladi, ya’ni geotizimlarni strukturali-dinamik holati tez o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. 3. Aniqlik darajasi: ba’zan tasodifiy hodisalar kamroq ro‘y beradi, ularni hisobga olmasa ham bo‘ladi; ba’zi hollarda tasodifiy hodisalar katta mavqega ega; ba’zan ikkala holat ham baravariga kuzatiladi. Umuman olganda geografik bashoratlashtirishda ikki holni ham e’tiborga olish darkor. 4. Vaqt mobaynida rivojlanish xarakteri: uzoq ob’ektlarda voqelikning o‘zgarishi belgilangan vaqtda bir ko‘tarilib, bir pasayib o‘zgaradi; siklli ob’ektlarda vaqtni davrli funksiyasida o‘zgarish sikl tarzda ro‘y beradi. 5. Axborot bilan ta’minlanish darajasi: voqelikni o‘tgan davrlarda o‘zgarishi to‘g‘risida ma’lumotlarni etarli bo‘lishi bashorat natijasini real bo‘lishiga imkon beradi.

• Bashorat ob’ektini tanlashda quyidagi belgilarga amal qilish lozim: 1. Bashorat ob’ektining tabiati. Geografik bashorat ma’lum hududga bog‘liq bo‘ladi. 2. Bashoratlashtirish ob’ektining murakkabligi. Ko‘p hollarda bashoratlashtirish ob’ekti murakkab va juda murakkab darajalarda bo‘ladi, ya’ni geotizimlarni strukturali-dinamik holati tez o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. 3. Aniqlik darajasi: ba’zan tasodifiy hodisalar kamroq ro‘y beradi, ularni hisobga olmasa ham bo‘ladi; ba’zi hollarda tasodifiy hodisalar katta mavqega ega; ba’zan ikkala holat ham baravariga kuzatiladi. Umuman olganda geografik bashoratlashtirishda ikki holni ham e’tiborga olish darkor. 4. Vaqt mobaynida rivojlanish xarakteri: uzoq ob’ektlarda voqelikning o‘zgarishi belgilangan vaqtda bir ko‘tarilib, bir pasayib o‘zgaradi; siklli ob’ektlarda vaqtni davrli funksiyasida o‘zgarish sikl tarzda ro‘y beradi. 5. Axborot bilan ta’minlanish darajasi: voqelikni o‘tgan davrlarda o‘zgarishi to‘g‘risida ma’lumotlarni etarli bo‘lishi bashorat natijasini real bo‘lishiga imkon beradi.