Кириш. Гидрогеология – мазмуни, вазифа ва масалалари, ривожланиш тарихи, ҳолати

Махсус «Сув йиғиш» қурилмалари ҳамда «Кяризлар» (2.1-расм) ва сардобалар (2.2-расм) ва қудуқлар (2.3.а,б-расм) бунёд этишган. VIII-XI асрлар мамлакатимиз ҳудудида йирик илм-фан даҳоларининг дунёга келиш ва фаолият кўрсатиш даври бўлди. Булар Муҳаммад Ибн Мусо ал-Хоразмий (780-847), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037), Аҳмад Фарғоний (IX аср), Ал-Фаробийлар (873-950) эди. Кяриз маълум қиялик быйлаб (0-50) ернинг остки қисмида узунлиги бир неча километрга чызилган ер ости сув оқими системаси (тизими) каннали былиб, проф. А.С.Хасанов ибораси билан айтадиган былсак, инсонлар томонидан бундан 2600 йиллар аввал «ихтро» этилган энг мущим гидротехник қурилмалардир. Бу қурилма сувни ер ости быйлаб узоқ масофаларга ифлослантирмай, буғлатмай, соф, табиий щароратда етказилишини таъминлаган. Кяриз қурилмалари мамлакатимизни Нурота тоғ ёнбағирларида, Зарафшон дарёсининг юқори оқим щудудларида кўп қурилган бўлиб, улардан баъзилари ҳозир ҳам мавжуд.

Махсус «Сув йиғиш» қурилмалари ҳамда «Кяризлар» (2.1-расм) ва сардобалар (2.2-расм) ва қудуқлар (2.3.а,б-расм) бунёд этишган. VIII-XI асрлар мамлакатимиз ҳудудида йирик илм-фан даҳоларининг дунёга келиш ва фаолият кўрсатиш даври бўлди. Булар Муҳаммад Ибн Мусо ал-Хоразмий (780-847), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037), Аҳмад Фарғоний (IX аср), Ал-Фаробийлар (873-950) эди. Кяриз маълум қиялик быйлаб (0-50) ернинг остки қисмида узунлиги бир неча километрга чызилган ер ости сув оқими системаси (тизими) каннали былиб, проф. А.С.Хасанов ибораси билан айтадиган былсак, инсонлар томонидан бундан 2600 йиллар аввал «ихтро» этилган энг мущим гидротехник қурилмалардир. Бу қурилма сувни ер ости быйлаб узоқ масофаларга ифлослантирмай, буғлатмай, соф, табиий щароратда етказилишини таъминлаган. Кяриз қурилмалари мамлакатимизни Нурота тоғ ёнбағирларида, Зарафшон дарёсининг юқори оқим щудудларида кўп қурилган бўлиб, улардан баъзилари ҳозир ҳам мавжуд.

2.4-расм. Абу Райхон Беруний
(973.9-1048.12)
Ал-Беруний артезиан сувларининг табиатини ўша вақтдаёқ тўғри тушунтириб бера олган. Агар ер ости сувларининг таъминланиш майдони ер юзасидан юқорида, яъни тоғда жойлашган бўлса, улар қудуқнинг тагидан қайнаб чиқад ива ер юзасига чиқиб оқиб кетади. Агарда таъминланиш майдони пастда жойлашган бўлса, улар ер юзасигача етиб бормайди деб тушунтирган. Умуман олганда Ал-Беруний чашмаларнинг ҳосил бўлиши, ер ости сувларининг ер юзасига кўтарилиши (артезиан сувлари) ва қуйилиши сабабларини тўғри тушунтирган. Ер ости сувларининг кимёвий таркибини шаклланиши масалаларини таҳлил қилган ва бу борада ўз замондошларига нисбатан нихоятда пешқадам бўлган. Бунга бир мисол. Тоғли жойларда дарё ўзанида йирик тошлар ётқизиқлари ҳосил бўлади. Бу ерда оқимнинг тезлиги юқори бўлади.