Kirish I bob. Atlantika okeanidagi suv resurslari

2.3 Atlantika okeani iqlimi va oqimlari
Atlantika okeanining sirt oqimlari tizimi umumiy ma'noda Tinch okeanida ularning aylanishini takrorlaydi. Ekvatorial kengliklarda sharqdan gʻarbga qarab harakatlanuvchi ikkita savdo shamoli – Shimoliy Savdo shamoli va Janubiy Savdo shamoli bor. Ularning o'rtasida savdo shamolining qarshi oqimi sharqqa siljiydi. Shimoliy ekvator oqimi 20° shimoldan oʻtadi. Shimoliy Amerika qirg'oqlarida esa asta-sekin shimolga og'ib boradi. Janubiy Savdo shamoli oqimi Afrika qirg'oqlaridan g'arbga ekvatordan janubga o'tib, Janubiy Amerika materikining sharqiy chekkasiga etib boradi va Kabo-Branko burnida Janubiy Amerika qirg'oqlari bo'ylab ikki tarmoqqa bo'linadi. Uning shimoliy tarmogʻi (Gviana oqimi) Meksika koʻrfaziga yetib boradi va Shimoliy Savdo shamoli oqimi bilan birgalikda Shimoliy Atlantika da iliq oqimlar tizimini shakllantirishda ishtirok etadi. Janubiy tarmogʻi (Braziliya oqimi) 40° S ga etadi, u yerda aylana qutbli Gʻarbiy shamollar oqimining shoxchasi — sovuq Folklend oqimi bilan uchrashadi. Nisbatan sovuq suvni shimolga olib o'tuvchi G'arbiy shamollar oqimining yana bir tarmog'i Afrikaning janubi-g'arbiy sohillaridan Atlantika okeaniga kiradi. Bu Benguela oqimi - Tinch okeanining Peru oqimining analogidir. Uning ta'sirini deyarli ekvatorga kuzatish mumkin, u erda u Janubiy ekvator oqimiga oqib o'tadi, janubiy Atlantika girrasini yopadi va Afrika qirg'oqlaridagi er usti suvlarining haroratini sezilarli darajada pasaytiradi. Shimoliy Atlantika dagi sirt oqimlarining umumiy sxemasi okeanning janubiy qismiga qaraganda ancha murakkab, shuningdek, Tinch okeanining shimoliy qismidagi oqimlar tizimidan sezilarli darajada farq qiladi. Shimoliy Savdo oqimining Gviana oqimi bilan mustahkamlangan tarmog'i Karib dengizi va Yukatan bo'g'ozi orqali Meksika ko'rfaziga kirib, u yerdagi suv sathining okeanga nisbatan sezilarli darajada oshishiga olib keladi. Natijada, Florida bo'g'ozi orqali Kuba atrofida egilib, Ko'rfaz oqimi ("ko'rfazdan oqim") deb nomlangan okeanga tushadigan kuchli kanalizatsiya oqimi paydo bo'ladi. Shunday qilib, Shimoliy Amerikaning janubi-sharqiy qirg'og'ida Jahon okeanining eng katta issiq sirt oqimlari tizimi tug'iladi.
Ko'rfaz oqimi 30 ° N va 79 ° W Shimoliy savdo shamol oqimining davomi boʻlgan issiq Antil orollari oqimi bilan birlashadi. Bundan tashqari, Gulfstrim kontinental shelfning chekkasi bo'ylab taxminan 36 ° shim. Xatteras burnida, Yerning aylanishi ta'sirida og'ib, sharqqa burilib, Buyuk Nyufaundlend qirg'og'ining chetidan o'tadi va Shimoliy Atlantika oqimi yoki "Gulf Strim Drift" deb nomlangan Evropa qirg'oqlariga yo'l oladi. Florida bo'g'ozining chiqishida Gulfstrimning kengligi 75 km ga, chuqurligi 700 m ga, oqim tezligi esa 6 dan 30 km / soatgachAtlantika Sirtdagi suvning o'rtacha harorati 26 ° C. Antil orollari oqimi bilan qo'shilgandan so'ng, Fors ko'rfazi oqimining kengligi 3 baravar oshadi va suv oqimi 82 million m3 / s ni tashkil qiladi, ya'ni yer sharidagi barcha daryolar oqimidan 60 baravar ko'p. Shimoliy Atlantika oqimi 50° N va 20 ° Vt uch shoxga ajraladi. Shimoli (Irminger oqimi) Islandiyaning janubiy va g'arbiy qirg'oqlariga boradi, so'ngra Grenlandiyaning janubiy qirg'oqlari bo'ylab o'tadi. Asosiy oʻrta tarmoq shimoli-sharqda Britaniya orollari va Skandinaviya yarim orollari tomon harakatlanishda davom etadi va Shimoliy Muz okeaniga Norvegiya oqimi deb ataladi. Britaniya orollaridan shimolda uning oqimining kengligi 185 km ga etadi, chuqurligi 500 m, oqim tezligi kuniga 9 dan 12 km gachAtlantika Sirtdagi suv harorati qishda 7 ... 8 ° S, yozda esa 11 ... 13 ° S ni tashkil qiladi, bu okeanning g'arbiy qismida bir xil kenglikdagidan o'rtacha 10 ° C yuqori. Uchinchi, janubiy, novdasi Biskay ko'rfaziga kirib, janubga Iberiya yarim oroli va Afrikaning shimoli-sharqiy qirg'oqlari bo'ylab sovuq Kanar oqimi shaklida davom etadi. Shimoliy ekvator oqimiga quyilib, Shimoliy Atlantika ning subtropik aylanishini yopadi. Atlantika okeanining shimoli-gʻarbiy qismi asosan Arktikadan kelayotgan sovuq suvlar taʼsirida boʻlib, u yerda boshqa gidrologik sharoitlar rivojlanadi. Nyufaundlend oroli hududida Labrador oqimining sovuq suvlari Shimoliy Amerikaning shimoliy-sharqiy qirg'og'idan Ko'rfaz oqimining iliq suvlarini itarib, Fors ko'rfazi oqimi tomon siljiydi. Qishda Labrador oqimining suvlari Ko'rfaz oqimidan 5 ... 8 ° S sovuqroq; butun yil davomida ularning harorati 10 ° C dan oshmaydi, ular "sovuq devor" deb ataladigan narsalarni hosil qiladi. Issiq va sovuq suvlarning yaqinlashishi suvning yuqori qatlamida mikroorganizmlarning rivojlanishiga va natijada baliqlarning ko'pligiga yordam beradi. Bu borada, ayniqsa, Buyuk Nyufaundlend banki mashhur bo'lib, u erda treska, seld va qizil ikra ovlanadi. Taxminan 43 ° N gacha Labrador oqimida aysberglar va dengiz muzlari bor, ular okeanning ushbu qismiga xos tumanlar bilan birgalikda navigatsiya uchun katta xavf tug'diradi. Fojiali misol 1912 yilda Nyufaundlenddan 800 km janubi-sharqda halokatga uchragan Titanik layneri halokatidir. Tinch okeanidagi kabi Atlantika okeani yuzasidagi suvning harorati odatda janubiy yarimsharda shimolga qaraganda pastroq. Hatto 60 ° N (shimoli-g'arbiy viloyatlar bundan mustasno) er usti suvlarining harorati yil davomida 6 dan 10 ° C gacha o'zgarib turadi. Janubiy yarimsharda bir xil kenglikda u 0 ° C ga yaqin va sharqiy qismida g'arbga qaraganda pastroq. tlantikaning eng issiq er usti suvlari (26 ... 28 ° S) ekvator va Shimoliy Tropik o'rtasidagi zona bilan chegaralangan. Ammo bu maksimal qiymatlar ham Tinch okeani va Hind okeanlarida bir xil kengliklarda qayd etilgan qiymatlarga etib bormaydi. Atlantika okeani er usti suvlarining sho'rlanish ko'rsatkichlari boshqa okeanlarga qaraganda ancha xilma-xildir. Eng yuqori qiymatlar (36-37% o - Jahon okeanining ochiq qismi uchun maksimal qiymat) yillik yog'ingarchilik kam bo'lgan va kuchli bug'lanishli tropik mintaqalar uchun xosdir. Yuqori sho'rlanish O'rta er dengizidan Gibraltarning sayoz bo'g'ozi orqali sho'r suvning kirib kelishi bilan ham bog'liq. Boshqa tomondan, suv sathining katta maydonlarida o'rtacha okeanik va hatto past sho'rlanish mavjud. Bu atmosfera yog'inlarining ko'pligi (ekvatorial mintaqalarda) va yirik daryolarning (Amazon, La Plata, Orinoko, Kongo va boshqalar) tuzsizlanish ta'siri bilan bog'liq. Yuqori kengliklarda shoʻrlanishning 32-34% o gacha kamayishi, ayniqsa yozda, aysberglar va suzuvchi dengiz muzlarining erishi bilan izohlanadi. Shimoliy Atlantika havzasining tuzilish xususiyatlari, atmosfera va er usti suvlarining subtropik kengliklarda aylanishi bu yerda Sargasso dengizi deb ataladigan noyob tabiiy shakllanishning mavjudligiga olib keldi. Bu Atlantika okeanining 21 va 36 N. kengliklari oraligʻidagi qismidir. va 40 va 70 ° Vt Sargasso dengizi "chegarasiz, lekin cheksiz emas". Oqimlarni uning o'ziga xos chegaralari deb hisoblash mumkin: janubda Shimoliy Savdo shamoli, janubi-g'arbda Antil orollari, g'arbda Gulfstrim, shimolda Shimoliy Atlantika va sharqda KanareykAtlantika Bu chegaralar harakatchan, shuning uchun Sargasso dengizining maydoni 6 dan 7 million km2 gacha o'zgarib turadi. Uning pozitsiyasi taxminan Azor orollari barik maksimalining markaziy qismiga to'g'ri keladi. Sargasso dengizi ichida Bermud arxipelagining vulqon va marjon orollari joylashgan. Sargasso dengizining er usti suvlarining atrofdagi akvatoriyaga nisbatan asosiy xususiyatlari ularning past harakatchanligi, planktonning yomon rivojlanishi va Jahon okeanida, ayniqsa yozda (66 m chuqurlikgacha) eng yuqori shaffoflikdir. Yuqori harorat va sho'rlanish ham xarakterlidir. Dengiz o'z nomini Sargassum jinsiga mansub suzuvchi jigarrang yosunlardan oldi. Yosunlarni oqimlar olib yuradi va ularning to'planish maydoni Gulfstrim va Azor orollari orasidagi bo'shliqqa to'g'ri keladi. Ularning Sargasso dengizidagi oʻrtacha ogʻirligi 10 million tonnaga yaqin. Ularning soni okeanlarning boshqa joylarida yo'q. Yevropa va Amerika ilonbaliqlari Sargasso dengizi suvlarida 500-600 m chuqurlikda tuxum qoʻyadi. Keyin bu qimmatbaho tijorat baliqlarining lichinkalari oqimlar tomonidan katta daryolarning og'ziga olib boriladi va kattalar yana Sargasso dengiziga tuxum qo'yish uchun qaytib keladi. Ularning to'liq hayot aylanish jarayonini yakunlash uchun bir necha yil kerak bo'ladi. Atlantika va Tinch okeanlari o'rtasidagi yuqorida qayd etilgan o'xshashlik ularning organik dunyosi xususiyatlarida ham namoyon bo'ladi. Bu tabiiy hol, chunki shimoliy va janubiy qutb doiralari oʻrtasida choʻzilgan va janubda hosil boʻlgan ikkala okean ham Hind okeani bilan birga uzluksiz suv sathi, ularning tabiatining asosiy xususiyatlari, shu jumladan organik dunyo ham umumiy xususiyatlarni aks ettiradi jahon okeanining.
Butun Jahon okeaniga kelsak, Atlantika mo'tadil va yuqori kengliklarda organik dunyoning turlar tarkibining nisbiy kambag'alligi bilan biomassaning ko'pligi va intertropik makon va subtropiklarda turlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Janubiy yarimsharning mo'tadil va subantarktik kamarlari Antarktika biogeografik mintaqasiga kiradi. Atlantika okeani, shuningdek, ushbu kengliklardagi boshqa okeanlar, faunada yirik sutemizuvchilar - mo'ynali muhrlar, haqiqiy muhrlarning bir nechta turlari va kitsimonlar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ikkinchisi bu erda Jahon okeanining boshqa qismlari bilan solishtirganda to'liq ifodalangan, ammo o'tgan asrning o'rtalarida ular qattiq qirg'in qilingan. Janubiy Atlantika uchun baliqlardan nototheniidlar va oq qonli pikelarning endemik oilalari xarakterlidir. Plankton turlarining soni kam, lekin uning biomassasi, ayniqsa, mo''tadil kengliklarda, juda muhim. Zooplanktonga kopepodlar (krill) va pteropodlar kiradi, fitoplanktonda diatomlar ustunlik qiladi. Atlantika okeanining shimoliy qismining (Shimoliy Atlantika biogeografik mintaqasi) tegishli kengliklari uchun organik dunyo tarkibida janubiy yarimshardagi kabi tirik organizmlar guruhlarining mavjudligi odatiy holdir, ammo ular boshqa ko'rinishlar bilan ifodalanadi. turlar va hatto avlodlar. Va Tinch okeanining bir xil kengliklari bilan taqqoslaganda, Shimoliy Atlantika katta tur xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu, ayniqsa, baliq va ba'zi sutemizuvchilar uchun to'g'ri keladi. Shimoliy Atlantika ning ko'plab hududlari uzoq vaqtdan beri intensiv baliq ovlash joylari bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda atlantika Shimoliy Amerika qirg'oqlari qirg'oqlarida, Shimoliy va Boltiq dengizlarida treska, seld, halibut, levrek va sprat ovlanadi. Qadim zamonlardan beri Atlantika okeanida sutemizuvchilar, ayniqsa, muhrlar, kitlar va boshqa dengiz hayvonlari ovlangan. Bu Tinch okeani va Hind okeanlari bilan solishtirganda Atlantika okeanining baliq ovlash resurslarining keskin kamayib ketishiga olib keldi. Jahon okeanining boshqa qismlarida bo'lgani kabi, Atlantika okeanining tropik qismida ham hayot shakllarining eng xilma-xilligi va organik dunyoning maksimal tur boyligi kuzatiladi. Planktonda ko'plab foraminiferlar, radiolar va kopepodlar mavjud. Nekton dengiz toshbaqalari, kalamar, akulalar, uchuvchi baliqlar bilan ajralib turadi; Tijorat baliq turlaridan orkinos, sardalya, skumbriya, sovuq oqim zonalarida - hamsi ko'p. Bentik shakllar orasida turli xil suv o'tlari mavjud: yashil, qizil, jigarrang (yuqorida Sargasso aytib o'tilgan); hayvonlardan - sakkizoyoq, marjon poliplari. Ammo Atlantika okeanining tropik qismidagi organik dunyoning nisbiy turlarga boyligiga qaramay, u hali ham Tinch okeani va hatto Hind okeanlariga qaraganda kamroq xilma-xildir. Bu erda mercan poliplari ancha kambag'al bo'lib, ularning tarqalishi asosan Karib dengizi bilan cheklangan; dengiz ilonlari, baliqlarning ko'p turlari yo'q. Ehtimol, bu Atlantika okeanining ekvatorial kengliklarda eng kichik kengligi (3000 km dan kam) bo'lganligi bilan bog'liq bo'lib, bu Tinch okeani va Hind okeanlarining ulkan kengliklari bilan taqqoslanmaydi.
Iqlim. Atlantika okeani Yerning barcha iqlim zonalarida joylashgan. Okean hududining asosiy qismi 40° shim. va 42° S - subtropik, tropik, subekvatorial va ekvatorial iqlim zonalarida joylashgan. Yil davomida yuqori ijobiy havo harorati mavjud. Eng qattiq iqlim subantarktika va antarktika kengliklarida, kamroq darajada subpolyar, shimoliy kengliklarda atlantika oqimlari. Atlantikada, Tinch okeanida bo'lgani kabi, sirt oqimlarining ikkita halqasi hosil bo'ladi.. Shimoliy yarim sharda Shimoliy ekvator oqimi, Fors ko'rfazi oqimi, Shimoliy Atlantika va Kanar oqimlari suvlarning soat yo'nalishi bo'yicha harakatini hosil qiladi. Janubiy yarimsharda Janubiy Savdo shamollari, Braziliya, G'arbiy shamollar va Benguela suvlarni soat sohasi farqli ravishda harakatga keltiradi. Atlantika okeanining shimoldan janubga sezilarli uzunligi tufayli meridional suv oqimlari kengliklarga qaraganda ko'proq rivojlangan. Suv xususiyatlari. Okeandagi suv massalarining zonalligi quruqlik va dengiz oqimlarining ta'sirida murakkablashadi. Bu, birinchi navbatda, er usti suvlari haroratining taqsimlanishida namoyon bo'ladi. Okeanning ko'pgina hududlarida qirg'oq yaqinidagi izotermlar kenglik yo'nalishidan keskin chetga chiqadi. Okeanning shimoliy yarmi janubga qaraganda issiqroq, harorat farqi 6 ° C ga etadi. Er usti suvining oʻrtacha harorati (16,5°C) Tinch okeaniga nisbatan bir oz pastroq. Sovutish effekti Arktika va Antarktidaning suvlari va muzlari tomonidan amalga oshiriladi. Atlantika okeanidagi er usti suvlarining sho'rligi yuqori. Sho'rlanishning ko'payishi sabablaridan biri shundaki, akvatoriyadan bug'langan namlikning sezilarli qismi yana okeanga qaytmaydi, balki qo'shni qit'alarga (okeanning nisbatan torligi tufayli) o'tadi. Atlantika okeani va uning dengizlariga ko'plab yirik daryolar quyiladi: Amazon, Kongo, Missisipi, Nil, Dunay, La Plata va boshqalar. Okeanga juda katta miqdordagi toza suv, to'xtatilgan material va ifloslantiruvchi moddalarni olib yuradi. Subpolyar va moʻʼtadil kengliklardagi tuzsizlangan qoʻltiqlar va dengizlarda qishda okeanning gʻarbiy qirgʻoqlari yaqinida muz hosil boʻladi. Ko'p sonli aysberglar va suzuvchi dengiz muzlari Shimoliy Atlantika okeanida navigatsiyaga to'sqinlik qiladi. Atlantika okeani Tinch okeaniga qaraganda o'simlik va hayvonot dunyosi tarkibida turlar jihatidan kambag'aldir. Buning sabablaridan biri uning nisbatan geologik yoshligi va shimoliy yarim sharning muzlashi davrida to'rtlamchi davrda sezilarli sovishidir. Shu bilan birga, miqdoriy jihatdan okean organizmlarga boy - u maydon birligi uchun eng samarali hisoblanadi.. Bu, birinchi navbatda, ko'plab pastki va pastki baliqlar (cod, kambala, perch va boshqalar) yashaydigan javonlar va sayoz qirg'oqlarning keng rivojlanishi bilan bog'liq. Atlantika okeanining biologik resurslari ko'plab hududlarda tugaydi. Okeanning jahon baliqchilikdagi ulushi so'nggi yillarda sezilarli darajada kamaydi.
tabiiy komplekslar.Atlantika okeanida barcha zona komplekslari ajralib turadi - shimoliy qutbdan tashqari tabiiy kamarlar.. Suv shimoliy subpolyar kamar hayotga boy. Ayniqsa, Islandiya, Grenlandiya va Labrador yarim orolining qirg'oqlaridagi javonlarda rivojlangan. Mo'tadil zona sovuq va iliq suvlarning qizg'in o'zaro ta'siri bilan ajralib turadi, uning suvlari Atlantika ning eng samarali hududlari hisoblanadi. Iliq suvlarning ulkan kengliklari subtropik, ikkita tropik va ekvatorial kamarlar shimoliy mo''tadil zonaning suvlariga qaraganda unumdorligi past. Shimoliy subtropik zonada ajralib turadi Sargasso dengizining maxsus tabiiy suv kompleksi. Shuni ta'kidlash kerakki, u suvning sho'rlanishi (37,5 ppm gacha) va past biomahsuldorlik bilan tavsiflanadi. Tiniq suvda sof ko'k ranglar o'sadi jigarrang suv o'tlari - sargasso, bu suv hududining nomini berdi. Janubiy yarim sharning mo''tadil zonasida, shimolda bo'lgani kabi, harorat va suv zichligi har xil bo'lgan suvlar aralashadigan joylarda tabiiy komplekslar hayotga boy. Subantarktika va antarktika kamarlarida fauna (krill, kitsimonlar, nototeniya baliqlari) tarkibida aks ettirilgan mavsumiy va doimiy muz hodisalarining namoyon bo'lishi xarakterlidir. Iqtisodiy foydalanish. Atlantika okeanida dengiz zonalarida inson xo'jalik faoliyatining barcha turlari mavjud. Ular orasida dengiz transporti eng katta ahamiyatga ega, undan keyin suv osti neft va gaz qazib olish va shundan keyingina biologik resurslarni qo'lga kiritish va ulardan foydalanish. Atlantika okeani sohillarida 1,3 milliarddan ortiq aholiga ega 70 dan ortiq qirg'oq mamlakatlari joylashgan. Ko'pgina transokean yo'llari okean orqali katta hajmdagi yuk va yo'lovchi tashish bilan o'tadi. Okean va dengiz qirg'oqlarida yuk aylanmasi bo'yicha dunyoning eng muhim portlari joylashgan. Okeanning allaqachon o'rganilgan mineral resurslari katta ahamiyatga ega (misollar yuqorida keltirilgan). Shu bilan birga, Shimoliy va Karib dengizlari shelfida, Biskay ko'rfazida neft va gaz konlari jadal o'zlashtirilmoqda atlantika Ilgari ushbu turdagi mineral xomashyoning sezilarli zahiralariga ega bo'lmagan ko'plab mamlakatlar hozirda ularni qazib olish hisobiga iqtisodiy yuksalishni boshdan kechirmoqda (Angliya, Norvegiya, Niderlandiya, Meksika va boshqalar). biologik resurslar okeanlar qadimdan intensiv foydalanilgan. Shu bilan birga, bir qator qimmatli tijorat baliq turlarining haddan tashqari ovlanishi munosabati bilan, so'nggi yillarda Atlantika okeani baliq va dengiz mahsulotlari ishlab chiqarish bo'yicha Tinch okeanidan past edi. Atlantika okeani va uning dengizlari suvlarida insonning jadal iqtisodiy faoliyati tabiiy muhitning sezilarli darajada yomonlashishiga olib keladi - okeanda ham (suv va havoning ifloslanishi, tijorat baliq turlari zahiralarining kamayishi) va qirg'oqlarda atlantika Xususan, okean sohilidagi rekreatsion sharoit yomonlashmoqda atlantika Atlantika okeani tabiiy muhitining mavjud ifloslanishini yanada oldini olish va kamaytirish maqsadida okean resurslaridan oqilona foydalanish bo‘yicha ilmiy tavsiyalar ishlab chiqilib, xalqaro shartnomalar tuzilmoqda.

Xulosa:
Atlantika okeani muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega. Atlantika okeaniga dunyo kemalarida tashiladigan yuklarning 60%, baliq ovlashning 40% to’g’ri keladi. Suyuq yoqilg’i va metallurgiya xom ashyolari ayniqsa ko’p tashiladi. Atlantika okeani orqali o’tgan dengiz va havo yo’llari bir qitani ikkinchisi bilan bog’laydi. Trans-Atlantika havo yo’llarining ko’p qismi shimoliy Atlantika orqali o’tadi va Yevropadagi London, Parij, Amsterdam va boshqa poytaxt shaharlarni AQSh va Kanada shaharlari bilan bog’laydi. Yevropa bilan Janubiy Amerika orasida ham aviatrassa bor. Dunyodagi eng katta portlarning ko’pchiligi Atlantika okeani havzasida joylashgan. Mineral va energetika resurslari. Atlantika okeani mineral xom ashyo zaxiralariga boy. Meksika va Biskay qo’ltig’i, shim., Karib va O’rta dengizlari materik sayozligidan neft qazib olinadi. Meksika qo’ltig’idan — oltingugurt, Nyufaunlend qo’ltig’idan temir rudasi, Janubiy Afrika qirg’oqlari yaqinidan olmos va boshqa foydali qazilmalar olinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Ditrix G., Obshaya okeanografiya, per. s nem., M., 1962; Leontyev O. K., Dno okeana, M., 1968; Istoshin Yu. V., Okeanologiya, L., 1969; Kerrington R., Biografiya morya, per. s angl., L., 1966 Okean (Okean), per. s angl., M., 1971; Okean i chelovechestvo, M„ 1968. Qo’shimcha adabiyotlar Shepard F. P., Morskaya geologiya, per. s angl., 2 izd., L., 1969; Shokalskiy Yu. M., Okeanografiya, 2 izd., L., 1959; Ijtimoiy tarmoq manbaalari www.tdpu.uz www.ZiyoNet.uz www.pedagog.uz www.vikipediya.org.