Kirish I bob. Mehnatga haq to’lashning nazariy asoslari
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish va takomillashtirish
|
23 Ko‘rsatkichlar O‘tgan yili Hisobot yili Ishchilarni ro‘yxat bo‘yicha soni, kishi 197
206 Hisobot davri mobaynida ishga qabul qilinganlar soni, kishi 26
32 Hisobot
davri mobaynida ishdan bo‘shatilganlar soni, kishi
28 27
Shu jumladan:
A) o‘z xohishiga ko‘ra 20
18 B)
mehnat intizomini buzganligi uchun 3 2 C) o‘qishga kirganligi, nafaqaga chiqqanligi, harbiy xizmatga chaqirilganligi sababli 5 7 Ishga qabul qilish oboroti, koef. (gr2/gr1) 0,1319797 0,15534 Ishdan bo‘shatish oboroti, koef. (gr3/gr1) 0,14213198 0,13107 Ishdan bo‘shatish oboroti, koef. (gr3/gr1) 0,11675127 0,09709
23 Ushbu tahlil korxona ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi. 36
24 Ko‘rsatkichlar Biznes reja bo‘yicha, kishi Haqi- qatda, kishi Biznes rejaning bajarilishi, % Biznes rejadan farqi (+,-) Soni, kishi % To‘qimachilik mahsulotlarini bichuvchilar 112 114
98,5 2 101,6 Yuk tashuvchilar 30
26 113,3
-4 88,2
Mahsulot sifatini tekshiruvchilar 14 18
80,0 4 125,0 Tikuvchi mashinistlar 19 16
122,2 -4
81,8 Dastgox ustalari 18 18
100,0 0 100,0 JAMI 193
191 100,9
-2 99,1
7-jadval. Ishchilarni ish vaqtidan foydalanishini tahlili 25
Biznes reja bo‘yicha Haqiqatda Biznes rejadan farqi, +- Biznes rejaning bajarilishi, % 1. Ishchilarni ro‘yxat bo‘yicha o‘rtacha soni, kishi
220 206
14 93.6
2. Ishchilarni yil davomida ishlagan jami kishi-kunlari, ming kishi- kuni
31,24 31,28
0,04 100,13
3. Ishchilarni yil davomida ishlagan jami kishi-soatlari, ming kishi- soati
243,7 240,8
-2,9 98,81
4. Bir ishchining ishlagan kishi-kunlari, (3/1) 2.215 2.209
-0.006 99.7
5. Ish kuni davomiyligi, soatda (3/2) 7,8 7,7
-0,1 98,72
24 Ushbu tahlil korxona ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi. 25 Ushbu tahlil korxona ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi. 37
Bu holatda biznes rejaning bajarilishi yuri natijalarda amalga oshirilgani ma’lum. Eng past ko’rsatkich esa ishchilarning yillik o’rtacha sonida 93,6% ni tashkil etib turibdi. Eng yaxshi ko’rsatkichni ishchilarni yil davomida ishlagan jami kishi-kunlarida ko’rishimiz mumkin (+0.13%).
Iqtisodiyotning har qanday sektorida faoliyat olib boradigan korxona, shu jumladan, kichik biznes subyektlari o’zining bozordagi o’rni va ulushi hamda ko’zlagan strategik maqsadlariga erishish uchun ishchi kuchi omilining rivojlantirilishiga va mehnat muhitini yaxshilashga katta ahamiyat beradi. Chunki korxonalar faoliyatini ishchi kuchi omilisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tarif tizimini mehnatni tashkil etishdagi muhim ahamiyatga ega ekanligiga qaramay, ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi yagona vosita bo’la olmaydi. U ish haqining boshqa shakllari va tizimlari bilan o’zaro qat’iy birgalikda harakatda bo’lishi zarur. Bu vosita mehnatga haq to’lash shakllarini (ishbay, vaqtbay va h.k.), mukofotlash tizimlarini, asosiy ish haqiga qo’shimcha va ustama haqlarning har xil turlarini o’z ichiga oladi. U yuqori samaradorlik darajasiga ega bo’lishi, ishlab chiqarish maqsadiga kishilarni tezroq safarbar qilishga imkoniyat yaratishi, ishchi tomonidan ko’rsatilgan tashabbus va ijodkorlikni darhol va munosib baholash, yuqori mehnat natijalariga erishishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bozor islohotlari va ish haqining to’liq erkinligi, ya’ni uni davlat boshqaruvidan ozod qilinishidan boshlab korxonalar ish haqining tizimini o’zlari belgilaydigan bo’ldilar, ustama va qo’shimcha haq miqdori keskin ravishda o’sdi. Biroq, ko’rib turganimizdek bu ham muvaffaqiyatga olib kelmadi. Ish haqi o’smoqda, ishlab chiqarish pasayib ketmoqda. Ustama va qo’shimcha haqlarga chalg’ib korxonalar ish haqining asosiy shakllariga e’tiborni susaytirdilar, ularni tashkil etishda soddalikka yo’l qo’ya boshladilar. Shu sababli ham mehnatga haq to’lash tizimining ayrim bir qoldiqlarini saqlab qolish juda muhimdir. Aynan
38
tizimlar o’z tartibi, qonun va qoidalar bilan, ishlab chiqarishning muntazam o’sishini ta’minlaydi, bu esa jamiyatimiz uchun hozirgi kunda havoday zarur. Iqtisodiyotni boshqarishning turli darajasida, jumladan, korxonalarda ham kadrlar siyosati ko’p qirrali, murakkab va uzoq muddatli jarayon bo’lib, bir qancha resurs va vaqt sarflanishini talab qiladi. Ishchilar yoki oliy ma’lumotli mutaxassislar, ya’ni turli kadrlar bilan turli darajadagi xarajatlar ko’zda tutiladi. Agar ishchilar zamonaviy korxonalar personali tuzilmasida 70-80 % va undan ortiqni tashkil qilsa, oliy ma’lumotli mutaxassislar 15-20 % ni tashkil etadi. Shunga mos ravishda ularni tayyorlash ham turlicha bo’ladi: ishchilar korxona, ixtisoslashtirilgan maktab va kasb-hunar bilim yurtlarida tayyorlansa, oliy ma’lumotli mutaxassislar bir necha yil davomida oliy o’quv yurtlarida tahsil oladilar. Afsuski, ba’zi korxonalarning rahbarlari, bugungi kunda tahlillarning ko’rsatishicha, ko’proq buyurtmalar “portfeli”ni shakllantirish, resurs va investitsiyalar izlash, mahsulotlarni sotish kanallarini aniqlash, debitorlik va kreditorlik qarzlarini qisqartirish, turli xo’jalik muammolarini hal qilish bilan band bo’lib, bularning barchasi bozor munosabatlari sharoitlarida muhim ahamiyat kasb etsada, ularning ahamiyati kadrlar siyosatini to’g’ri olib borishning ahamiyatidan kamdir. Bu masalada yirik korxonalar unchalik yutuqlarga ega bo’lmasada, mazkur holatlar asosan shaxsiy tarkibi 100 kishigacha bo’lgan kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun xosdir.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida mehnatga haq to’lashning yangi ilg’or tizimlarini paydo bo’lishi bilan bir qatorda mehnatga haq to’lashning yakka ishbay haqining mavqeini pasaytirmaslik kerak. Bunday shart-sharoitlarda mehnatga haq to’lashning ishbay shakli eng samarali bo’lib hisoblanadi. Bu shakl asosiy kasb ishchilarining mehnatini individual xarakteriga, aniq me’yorlash va har bir ishchining mehnat natijalarini aniq va tezkorlik bilan hisobga olishga asoslangan. Yakka ishbay ish haqi shakli engil sanoat korxonalari ishchilariga mehnatga haq to’lashning ustuvor shakli bo’lgan va bo’lib qolmoqda.
39
Ushbu loyihada biz tahlil qilgan Deluxe Fabric MCHJ tashkiloti yuqori samaradorlik ko’rsatkichiga ega bo’lmasada, bugungi kunda 200 kishidan ortiq ishchilarning bandligini ta’minlab turibdi. Bu korxona faoliyati tahlilidan ham bir qancha ko’rsatkichlarni ijobiy xulosalab oldik. Ayniqsa, xodimlarning bandlik darajasi biznes rejada ko’rsatilganidan yuqori, lekin kardlar qo’nimsizligi darajasi o’tgan yilgiga qaraganda qariyb 2,5% ga oshgan.
Korxona xodimlariga to’lanadigan mehnat haqi oylik to’lanadigan okladlar bilan cheklanmasdan, qo’shimcha haq va ustamalar bilan mukofotlashni joriy qilish, chunki aynan shu sababli kadrlar o’z xoxishiga ko’ra mehnat shartnomasini bekor qilish holatlari yuqori darajada kuzatilgan; Xodimlarning ish vaqti tugaganida ularni uy joy manziliga yetkazish rejasini tuzish. Chunki, korxona joylashgan manzilda umumiy transport qatnovi yo’ga qo’yilmagan.
sanitar gigiyena qoidalariga xodimlar soning ko’pligi tufayli qat’iy rioya qilinmaydi. Xodimlar uchun dam olish va umumiy ovqatlanish sharoitlarini joriy etish. O’zbekistondagi bozor islohotlari xususiyatlarini va rivojlangan davlatlardagi mehnatga haq to’lashning rag’batlantiruvchi shakllarini tarixiy evolyutsiyasini inobatga olgan holda firmalar faoliyatining umumiy natijalarida va foyda o’sishini shakllantirishda ishchilar ishtirokini ko’zda tutuvchi shakllarga ko’proq e’tibor berish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, hozirgi kunda milliy iqtisodga bunday moddiy rag’batlantirishni joriy qilish uchun aniq amaliy shart-sharoitlar yaratildi.
40
1. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF- 4947-sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 8-fevral 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti matbuot xizmati davlat rahbarining 2019 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 4. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o’rganish bo’yicha ilmiy- uslubiy risola. T.: “Ma’naviyat”, 2017. - 243b.
Борисов Е.Ф. Экономическая теория: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005. – 544 с.; Шишкин А. Ф. «Экономическая теория», учебник, книга 2, М. изд-ва «Владос», 1996, 154 с. 6. Тожибоева Д. Иқтисодиёт назарияси: Олий ўқув юртлари талабалари учун ўқув қўлланма. – Т.: «Ўқитувчи». 7. To’raev K.T., Agzamova M.M., Korxonalarda ish haqi. Uslubiy ko’rsatma. Toshkent 2014
Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Т.2. – М.: Республика, 1992; Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений/ Под ред. В.Д.Камаева. М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 2004.
Киселевой Е.А. Киров, изд-во «АСА», 1995; 10. Abdukarimov B.A. «Korxona iqtisodiyoti» T.: «Fan» 2005 y. 11. Abduraxmonov K.X. «Mеhnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot)» (Oliy o`quv yurtlari uchun darslik) ( T.: «Mеhnat», 2004 y.)
Волков О.И. «Економика предприятия».Учебник М. «ИНФРА- 41
М»,2013г 13. Rossett A., Vaughan F., Accaunting review, 52 Old Steine, Brighton BN1 1NH, 2013
Maxmudov.E.X. «Korxona iqtisodiyoti» T.:TDIU, 2009 y. 15. Махмудов.Е.Х. «Економика предприятия» Т.:ТДИУ 2012й. 16. “Mеhnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi” (darslik) Abduraxmonov K.X. taxriri ostida Bozorboеv.N, Sotvoldiеv.A va boshqalar. T.: “O`qituvchi” 2011y.
17. Shaolimov A.X. «Sanoat korxonalarini xo`jalik faoliyatini tahlil qilish» ( T.: «O`zbеkiston», 2012 y.
Xolmuminov Sh.R., Xakimov X.M., Bokiеva I.A. «Mеhnat ko`rsatkichlari tahlili» (O`quv qo`llanma) ( T.: TDIU, 2014y.
“Экономика предприятия” : Учебник / под ред. проф. В.П. Грузинова. 3-исправленное, дополненное и переработанное издание. ИНФРА – М ,. 2007: 20. Горфинкель В.Я., Швандара В.А. Экономика предприятия. Учебное пособие.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008,
John Sloman, Alison Wride . Economics. Seventh edition. 2009, England.
Church J., and R.Ware. (CW) Industrial Organization. A Strategic Approach. Irwin. 2010
Postret V.Lessons in Keeping Business Humming Courtesy of Wal- Mart // NYTimes 2002 February 28
www.lex.uz/docs/4514781#4515883
https://www.forbes.com/real-time-billionaires/#2666e1c53d78 26.
https://economictimes.indiatimes.com/ 27. www.stat.uz
www.mineconomy.uz
www.iqtisodiyot.uz
42
1)
2015-yilgi shkala bo’yicha mehnatga haq to’lash 26 .
26 A. Farmonov. “Buxgalteriya hisobi” 2015 yil. T.-Toshkent. 43
F I O Lavozimi ish kunlari ish soatlari Lavozim maoshi Oklad bo‘yicha ish xaqi 1 Butaev Shuxrat Direktor 24 160 5000000 5000000 2 Kenjaev Sayid Direktor o‘rinbosari 24 160 4 800 000 4 800 000 3 Boqiev Yoqubjon Bosh xisobchi 5 33 4 000 000 833333 4 Mirochxonov Sayfiddin Muxandis 24 160 2500000 2000000 5 Tuyliev Baxouddin Kotib Referent 21 139 2000000 2000000 6 Shonazarov Muzaffar Xaydovchi 24 160 2000000 2000000 7 Fazliddinov Faxriddin Qorovul 24 160 1 140 000 1140000 8 Oblaqulov Zokir Operator 24 160 2000000 2000000 9 Fazliddinova Nasiba Oshpaz 24 160 1 140 000 1140000 10 Tojiboeva Turdixon Oshpaz 24 160 530 000 530000 11 Fazliddinova Shodiya Farrosh 24 160 570 000 570000 12 Orziev Xumoyun Sex boshlig‘i 24 160 2000000 2000000 13 Soliev Aslbek Ishchi 24 160 970 000 970 000 14 Saidullaev Azizbek Ishchi 24 160 970 000 970 000 15 Ravshanov Umidjon Ishchi 24 160 970 000 970 000 16 Ravshanov G‘olibjon Ishchi 24 160 970 000 970 000 17 Sharopov Odiljon Ishchi 24 160 970 000 970 000 18 Saladinov G‘anisher Ishchi 10 66 970 000 970 000 19 Yuldoshaliev Xayrullo Ishchi 18 113 970 000 970 000 20 Yergashev Voxidjon Ishchi 18 113 970 000 970 000
* Deluxe Fabric MCHJ xodimlarining namunaviy oylik hisobotidan
44
Deluxe Fabric MCHJ da xodimning mehnat haqi to’lovi va soliq to’lovlari haqida ma’lumot
Imzo _________ Operator Oblaqulov Zokir
Oy Hisoblangan ish haqi Bundan tashqari. olingan daromad Kama- yuvchi soliq bazasi Daromad solig’i Shundan EKIXning 12 barava- rigacha moddiy yordam EKIXning 12 barava- rigacha moddiy yordam EKIXning 6 barava- rigacha moddiy yordam Yanvar'. 2019 2 000 000,00
240 000,00 2 000,00
2 000 000,00
240 000,00 2 000,00
2 000 000,00
240 000,00 2 000,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 800 000,00
336 000,00 2 800,00
2 000 000,00
240 000,00 36 543,20
2 000 000,00
240 000,00 36 543,20
2 000 000,00
240 000,00 36 543,20
28 800 000,00 3 456 000,00 132 429,60
Bosh hisobchi
* Deluxe Fabric MCHJ xodimlarining namunaviy oylik hisobotidan
2
4-jadval. Mehnat resurslarining tarkibi, strukturasi va dinamikasini tahlili 27
27 Ushbu tahlil korxona ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi. Ko‘rsat-kichlar O‘tgan yili, kishi Hisobot yili Farqi (+;-) kishi Biznes reja bo‘yicha Haqiqatda O‘tga n yilda Reja-da Soni, kishi Salmog ‘i % Soni, kishi Salmog‘i, % Ishchilar 176
183 83
168 81
-8 -16
Xizmatchilar 12
20 9 22 10 10
2 Rahbar xodimlar va mutaxassislar 6 12 5 11
5 5 -1 Qorovullik xizmati xodimlari 3 5 2 6 3 3 1
sohasidagi xodimlar 197
220 100
206 100
9 -14 Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|