Kirish I bob. Mehnatga haq to’lashning nazariy asoslari
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
Mehnatga haq to‘lashni tashkil etish va takomillashtirish
- Bu sahifa navigatsiya:
- II BOB. Mamlakat real sektorida mehnatga haq to’lash jarayoni va unga tahliliy - amaliy yondashuv.
- 2-jadval. Mehnatga haq to‘lash yagona tarif setkasi 19
- 2.3. “Deluxe Fabric” MCHJda mehnatga haq to’lash jarayoni va mehnat resurslari tahlili
- 3-rasm. Xodimlarning mehnat tajribasi va Oylik maoshiga ko’ra miqdori. 22
- -jadval. Kadrlar qo‘nimsizligini tahlili.
|
17
24
tahliliy - amaliy yondashuv.
resurslari tahlili.
Aholi farovonligi va turmush darajasida asosiy omillardan biri aholining doimiy daromad manbaiga ega bo`lishi hisoblanadi. Oʻzbekistonda dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996-yil 1-sentabrda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat tafovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni taʼminlaydi. Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng
kam ish
haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi. Yollanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega. 25
Quyida berilgan ma’lumotlar asosida so’nggi 5 yil ichida ishchi xodimlar ish haqi uchun to’lanadigan maoshni tahlil qilishimiz mumkin:
1-rasm. Xodimlar ish haqi uchun to’lanadigan maoshi o’sishi tahlili. 18
2020 yil yanvar-mart oylarida O‘zbekiston bo‘yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan korxona va tashkilotlarda ishlovchilarning o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 2,5 mln so‘mni tashkil etib, 2019 yilning mos davriga nisbatan 26,5 foizga oshdi. 2018 yil yanvar-dekabr oylarida O’zbekistonda o’rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 1 822,2 ming so’mni (ish haqiga ustama, mukofot, rag’batlantirish xususiyatiga ega to’lovlar, kompensatsiya va ishlanmagan vaqt uchun haq kabi to’lovlar kiritilgan, shuningdek uning tarkibida jismoniy shaxslar daromad solig’i, ijtimoiy sug’urta va kasaba uyushmasiga to’lovlar ham mavjud) tashkil etib, 2017 yilning mos davriga nisbatan 25,0% ga o’sishni ta’minladi.
2017 yil yanvar—dekabr oylarida O‘zbekistonda o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 1 453,2 ming so‘mni tashkil etdi. Bu 2016-yilning shu davriga nisbatan 12,3 foizga ko‘p.
Odatda, mehnat bozorida ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx
18
https://stat.uz/uz/press-sluzhba va davlat statistika qo’mitasi saytlaridan olindi va muallif tomonidan tahrir qilindi. 0 500 1000 1500
2000 2500
2016 2017
2018 2019
2020 (Yanvar-
mart) 26
ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi ish haqi miqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga muvofiq belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan eng kam ish haqi darajasidan oz boʻlishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan vaqt birligi (soat, kun, hafta, oy) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 16 sentyabrdagi 775-sonli “mehnatga haq to‘lash yagona tarif setkasini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga ko’ra ushbu yagona tarif setkasi tadiqlandi. 2-jadval. Mehnatga haq to‘lash yagona tarif setkasi 19
19
Mehnatga haq to‘lash razryadlari Tarif koeffisientlari 1 1,000 2 1,053
3 1,106
4 1,158
5 1,269
6 1,384
7 1,505
8 1,630
9 1,755
10 1,883
11 2,014
12 2,148
13 2,284
14 2,421
15 2,561
16 2,704
17 2,847
18 2,993
19 3,141
20 3,292
21 3,444
22 3,597
27
Yillar davomida o’sib borayotgan ushbu iqtisodiy ko’rsatkichlar o’z navbatida aholi daromadlarining asosiy manbasi bo’lgan ish haqining o’sishiga bevosita bog’liqligini izohlaydi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining ma'lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda mehnat resurslari 1991 yilda 10,2 mln. kishini tashkil etgan bo‘lsa, ushbu ko‘rsatkich 2014 yilga kelib 16,7 mln. kishiga teng bo‘lgan yoki shu davrda mehnat resurslari 6,5 mln. kishiga (yoki 63,7 foizga) ko‘paygan. Shu yillarda mehnat resurslari, jami aholining 49 dan 58 foizigacha bo‘lgan qismini tashkil etgan. Ayni paytda mamlakatda hukumat tomonidan ko‘rilayotgan chora–tadbirlar natijasida ish bilan bandlar soni 7,5 mln. kishidan (1991y.) 13,5 mln. kishiga (2019y.) yetgan. Ularning 76 foizi yoki 9,6 mln.dan ko‘prog‘i iqtisodiyot tarmoqlaridagi kichik biznes va xususiy (yakka) tadbirkorlik sohasida ishlaydi. Hozirgi kunda mamlakatimizda ish bilan band aholining qariyb 81,5 foizi iqtisodiyotning nodavlat sektorida ishlaydi. Ularning eng katta qismi qishloq xo‘jaligida (25,5 foizi), sanoat tarmoqlarida (13,2 foizi), qurilishda (9,1 foizi) banddir. Respublikamizda 2012-2014 yillar mobaynida qariyb 2,8 mln. yangi ish o‘rinlari yaratilgan bo’lsa, 2020-yilga kelib 382 ming doimiy yangi ish o‘rinlarini tashkil etish bo‘yichatopshiriq berilgan. Bundan ko’rinadiki yildan yilga aholining bandlik darajasi oshib, yangi ish o’rinlari yaratilishga hojat qolmayapti. Ularning katta qismi Andijon, Buxoro, Qashqadaryo, Samarqand, Namangan, Toshkent, Farg‘ona viloyatlari hamda Toshkent shahri ulushiga to‘g‘ri keladi. Shular tufayli aholini, dastlab yoshlarni ish bilan ta'minlash imkoniyatlari kengaymoqda. Shundan 500 mingta ish joylari kichik biznes va mikrofirmalarni xizmat ko‘rsatish sohalari hisobiga, ulardan 280 mingga yaqini oila biznesi sohasida yaratiladi. Shu bilan bir vaqtda korxonalarni modernizasiya qilish va bozor infratuzilmalarini rivojlantirish hisobiga 250 mingta yangi ish o‘rinlari ochish mo‘ljallangan.
28
2019 yil yanvar-dekabr oylarida O’zbekiston Respublikasi bo’yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan korxona va tashkilotlarda ishlovchilarning o’rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 2324,5 ming so’mni tashkil etib, 2018 yilning mos davriga nisbatan 27,5 % ga oshdi. 2018-yilning mos davriga nisbatan asosiy mehnat ko’rsatkichlarining o’zgarishi (2019 yil yanvar-dekabr, qishloq xo’jaligi va kichik tadbirkorlik sub’ektlaridan tashqari):
2 -rasm. Mehnat ko’rsatkichlarining o’zgarishi tahlili 20
3-jadval. Mehnat ko’rsatkichlarining o’zgarishi tahlili 21
Hududlar bo’yicha o’rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqining yuqori miqdori Toshkent shahrida 3379,5 ming so’mni (respublikadagi o’rtacha oylik ish haqiga nisbatan 145,4 %), Navoiy viloyatida 2962,2 ming so’mni (127,4 %) va Toshkent viloyatida 2555,6 ming so’mni (109,9 %) tashkil etgan bo’lsa, Samarqand viloyatida 1909,5 ming so’mni (82,1 %), Farg’ona viloyatida 1892,2 ming so’mni
20
21
*Ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi saytidan olindi.
0 20 40 60 80 100
120 140
Korxona va tashkilotlar soni Xodimlar soni Ish haqi fondi O’rtacha ish haqi Sektor O’zgarish (%) Korxona va tashkilotlar soni 102,4
Xodimlar soni 102
Ish haqi fondi 130,1
O’rtacha ish haqi 127,5
29
(81,4 %), Namangan viloyatida 1876,8 ming so’mni (80,7 %) va Surxondaryo viloyatida 1874,8 ming so’mni (80,7 %) tashkil etib, boshqa hududlarga nisbatan kam miqdorni tashkil etgan. 2.2 “Deluxe Fabric” MCHJ korxonasining faoliyati tahlili
“Deluxe Fabric” korxonasi sal kam 15 yillik davr mobaynida o’z mahsulotini eksport qila oladigan darajaga erishgan katta yillik oborotga ega bo’lgan tekstil mahsulotlari ishlab chiqaruvchi qo’shma korxona hisoblanadi. Bir muddat o’z faoliyatimni ushbu korxonaning mehnat jamoasi bilan o’tqazganimni hisobga olgan holda mehnatga haq to’lash jarayonida bevosita ishtirok etganman. Ishlab chiqarilgan mahsulotning 8-10%i eksportga yo’naltiriladi. Ilgari, eksport uchun hamkor korxonalarning aksari Markaziy Osiyo davlatlaridan bo’lgan, bugungi kunga kelib MDH mamlakatlarining ko’pchiligi bilan biznes hamkorliklari o’rnatilgan bo’lib, turli xil ko’rinishdagi xizmat safarlari uyushtirilib turadi va hamkorlar ro’yxatida Polsha va Italiya muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona keyingi yillarda Yevropa va Xitoy bozorlariga mahsulot eksport qilib bozor ulushiga ega bo’lishni rejalashtirgan. Mahsulot nomenklaturasi keng bo’lib, tashkilot 18 xil turdagi matolarni ishlab chiqaradi. Korxonaning ichki bozordagi strategik hamkori va ayni vaqtda ta’sischi korxonasi “Urganch Bahmal” MCHJ hisoblanib, Xorazm viloyatida joylashgan. Tayyor mahsulotgacha bo’lgan jarayonlar asosan “Urganch Bahmal” MCHJ va “Deluxe Fabric” MCHJ mobaynida sodir bo’ladi, ya’ni bunga ko’ra quruq tola xom ashyo sifatida “Urganch Bahmal” MCHJda qayta ishlanadi. Bu jarayon yelimlash (shlixta) deb nomlanadi. Keyin esa “Deluxe Fabric” MCHJ ga jo’natiladi va u yerda xom ashyo sifatida yana qayta ishlanadi. So’nggi bosqichda yelimlangan tola to’qish sexiga o’tqazilib to’quvchilarning nazorati ostida yarim avtomat dastgohlar orqali to’qiladi. Yelimlangan tola xom ashyosini yetkazib berish uchun ba’zida “Urganch 30
Bahmal” MCHJ ulgurmaganligi sababli, aynan shu faoliyat bilan shugullanuvchi boshqa tashkilotlar bilan ham aloqalar o’rnatilgan. Xom ashyoni yetkazib berishni yo’lga qo’yish uchun ta’minot tizimi joriy qilingan va mazkur bo’limda mas’ul qilib tayinlangan xodimlar soni 3 tani tashkil qiladi. Ular asosan Buxoro, Sirdaryo, Namangan va Toshkentdagi xom ashyo yetkazib beruvchilar bilan hamkorlik munosabatlari bilan shug’ullanishadi. Korxonada maxsus marketing bo’limi tashkil qilingan bo’lib, ularga tovar savdosini ta’minlash va yangi bozorlarni kashf qilish vazifasi yuklatilgan. Bu bo’limda 8 ta marketolog bozor vaziyatini kuzatib, ma’lumot almashish bilan shug’ullanishadi. Marketing va ta’minot bo’limi uyg’unlikda tovar aylanish tsiklining samaradorligini ta’minlash uchun xizmat qilishadi. Bugungi kunda korxonaning asosiy fond ro’yxatida 70 ta dastgohlar mavjud bo’lib ishlab chiqarish ko’lamini oshirish niyat qilingan va keyinchalik 45 birlikda dastgohlar xarid qilish rejalashtirilgan. Ushbu dastgohlar Germaniyada ishlab chiqarilgan bo’lib, ilgari xarid qilingan dastgohlarga qaraganda ishlab chiqarish quvvati yuqoriligi bilan korxona faoliyatida ko’zga ko’ringan samaradorlikni ta’minlab turishi bilan ajralib turadi. Shuningdek, korxona faoliyat sohasini kengaytirib, Soft Farm MCHJning ta’sischilaridan biri hisoblanadi. Faoliyat unumdorligini oshirish maqsadida, korxonada 3 ta smenada ish tashkil qilingan bo’lib, ishchilar 8 soatlik vaqt mobaynida o’rin almashishadi. Kunduzgi I smena faoliyati soat 9:00 da boshlanadi, II smena esa 17:00 da boshlanadi, III smenaning ishi 01:00 da boshlanadi. Tunggi smena ishchilariga qulaylik yaratish maqsadida, korxona transport xarajatlarini ham qoplab berishi ta’minlanishi kerak. Ish faoliyatida yuqori tondagi shumlar va changning mavjudligi ishchilar sog’lig’iga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun, ish vaqti boshqa korxonalarga qaraganda qisqa va tushlik uchun ajratilgan 1 soat muddat ichida ishchilar dam olishi 31
hisobga olingan. Korxonada tashkil qilingan ishchi muhit havas qilarli darajada bunga sabab qilib quyidagilarni keltiramiz: Ishchi xodimlar soni boshqa kichik korxonaga qaraganda bir necha baravar ko’p va ular orasidagi yosh farqi turlicha. Korxonada ma’lum bir muddat davomida psixologik maslahatlar beruvchi va ishchi muhitni yaxshilovchi dastur asosida tashkillashtirilgan maxsus qiziqarli darslar tashkil etiladi. Tushlik vaqtida ishchi xodimlarning bir joyda yig’ilib tushlik qilishlari Ishchi xodimlar o’rtasida iliq munosabatlar va ustoz-shogird an’anasi bo’yicha davom etayotgan munosabatlar. Korxonada ishchi kuchi va umuman, kadrlar, ishlab chiqarishning muhim elementi hisoblanadi. Shu sababli korxona ishlab chiqarish faoliyatining joriy va istiqboldagi strategiyasi kadrlar siyosati bilan chambarchas bog’liq bo’lib, u quyidagilarni o’z ichiga oladi:
ishchi kuchini yollash, joylashtirish va rejalashtirish;
xodimlarni o’qitish, tayyorlash va malakasini oshirish;
kadrlarni xizmat lavozimlari bo’yicha yuqori pog’onaga ko’tarish;
yollash shartlari, mehnat va unga haq to’lash sharoitlari;
mehnat jamoasida qulay ruhiy (psixologik) muhitni yaratish. Korxonalarning kadrlar siyosatini, garchi yagona javobgar shaxs sifatida ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatining barcha jabhalari, jumladan, kadrlarni tanlash va joylashtirishda asosiy javobgarlikni korxona derektori o’z bo’yniga olsada, faqatgina uning o’zi amalga oshirmaydi. Bunda direktordan tashqari bo’lim va xizmat boshliqlari, kadrlar bo’limi, iqtisodiy va ishlab chiqarish bo’limi, mehnat va haq to’lash bo’limi, texnik bo’lim va boshqalar ham ishtirok etadi. Korxonada kadrlar siyosati sog’lom va mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan jamoani shakllantirish, kadrlarning jinsi va yoshiga ko’ra tarkibi va malakasi hamda ularning ishlab chiqarishda to’g’ri joylashtirilishini hisobga olishdan tashqari, ishlab 32
chiqarish va mehnat sharoitlarining o’zgarib borishiga o’z vaqtida e’tibor qaratishi, fan va texnikaning yangi, ilg’or yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, xodimlarning mehnat unumdorligini oshirishni rag’batlantirishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, kadrlar siyosati birinchi o’rinda, insonning ishlab chiqarish va turmushdagi yangi axloqini shakllantirish, ikkinchidan, novatorlik va yuqori mehnat unumdorligiga mafaatdorligini rivojlantirishi lozim. “Deluxe fabric” MCHJ tola mahsulotlarini xom ashyo sifatida qabul qiladi va unda yakuniy tayyor mahsulot turli qalinlik va sifatga ega bo’lgan mato hisoblanadi. Korxona tarkibida ushbu matoning bir qismini qayta ishlagan holda qo’shilgan qiymatni yaratadigan boshqa bir kichik korxona ham tashkil etilgan. Bu korxonaning nomi “Parvoz Text” MCHJ. Bu korxonada das ro’molchalar ishlab chiqariladi. “Deluxe fabric” MCHJda mehnatga haq to’lashga ta’sir etuvchi omillar: • bajariladigan ish hajmi (savdoda asosan tovar aylanishi, ommaviy ovqatlanishda mahsulot ishlab chiqarish, tovar aylanishi, xizmat ko‘rsatilgan xodimlar soni); • xo‘jalik sub‘ektlarini moliyaviy holati; • minimal ish haqi miqdori; • tarif stavkalarini va tarif setkasining (razryadlar, tarif koeffistenti) o‘zgarishi; • ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlar miqdorining o‘zgarishi; • korxonalar, xo‘jalik sub‘ektlarining mehnatini rag‘batlantirish siyosati; • ishchi xodimlarni soni, ularning malakasi va kasbiy mahratining o‘zgarishi; • mehnat bozori konyukturasi; • raqobat darajasi va boshqalar.
33
mehnat resurslari tahlili
“Deluxe Fabric” MCHJ tarkibida 200 nafardan ortiq mehnatkash faoliyat olib boradi. Korxonada joriy qilingan eng kam oylik maosh 700 ming so’mni tashkil qiladi.
3-rasm. Xodimlarning mehnat tajribasi va Oylik maoshiga ko’ra miqdori. 22
22 Ushbu diagramma korxona ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan mustaqil tayyorlandi. 4 15 30 20 15 10 6 O'rtacha oylik maoshi 3500 2500
2000 1700
1300 1000
700 Mehnat tajribasi 10 8
2,5 1 0,5 4 15 30 20 15 10 0 2 4 6 8 10 12 0 500 1000 1500
2000 2500
3000 3500
4000 M e h n at t aj ri b as i (yi l) O yl ik m ao sh i (mi n g so 'm) 34
3-rasm ma’lumotlariga ko’ra, ishchi xodimlarning 4% i 10 yildan kam bo’lmagan tajribaga ega va bu qatlam eng ko’p maosh (3500000 so’mgacha) oladi. 15% ishchilar esa 8 yillik tajribaga ega va ular 2500000 so’mgacha maosh oladi. Xodimlarning eng ko’p qismi (30%) 5 yillik mehnat tajribasiga ega va ular 2000000 so’mdan oylik maosh oladi. Keyingi ko’p tajribali (2,5 yil) qatlam esa korxona xodimlarining 20 %ini tashkil qilib, korxona ularga 170000 so’mgacha oylik maosh to’laydi. 1 yillik mehnat tajribasiga ega xodimlar 15 %ni tashkil qiladi va ular uchun o’rtacha oylik 1300000 so’mgacha. 1000000 so’mlik maosh to’lanadigan xodimlar korxona umumiy ishchilarining 10%ini tashkil qilib, ular o’rtacha 6 oylik tajribaga ega. 6 oydan kam tajribaga ega bo’lgan xodimlarning maoshi 700000so’mni tashkil qiladi va ularning korxona ishchilari o’rtasidagi ulushi 6%. Tahlil natijasidan ma’lumki, korxonadagi o’rtacha oylik maosh 1792000 so’mni tashkil qiladi. Xodimlarning o’rtacha yillik tajribasi 5 yil va 1 yillik tajribaga ega bo’gan xodimlar 1300000 so’mdan kam bo’lmagan maosh bilan ta’minlanadilar. Shuningdek korxonada xodimlar qo’nimsizligi darajasi yuqori, chunki 6% ishchi xodimlar asosan quyidagi 2 sabab tufayli mehnat faoliyatini yakunlaydilar: 1)
Korxonada dastlabki 6 oy uchun to’lanadigan maosh 700000 so’mni tashkil qilishi. Ko’pchilik ishchilar bu mablag’ yetarlimasligini ta’kidlashadi. 2) Korxonaning joylashgan manzili xodimlar uchun yetib borish qiyin bo’lgan hududda joylashganligi. Bu hududda yagona transport liniyasi mavjud bo’lsada, xodimlarning turar joylariga yetib borish uchun qulaylik ta’minlanmagan.
|
