Kirish I. Bob
Download 292.56 Kb.
|
Kirish I. Bob
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xulosa
|
Mavzu: Marketing va uning asosiy vazifalari Reja: Kirish I.BOB. Marketing tushunchasi va uning ahamiyati. 1.1. Marketingni boshqarishning funktsional tizimlari va uni tashkil etishning shart- sharoitlari………………………………………………………..…3-8 1.2. Marketingni boshqarish kontseptsiyalari………………………..…..9-14 1.3. Marketing elementlari tarkibi va jarayoni. Marketing “MIKS” tushunchasi ………………………………………………………. . …………..…….15-18 II.BOB.Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari………………….18 2.1 Marketingga tegishli axborotlami informatsion texnologiyalardan foydalanib ishlov berish………………………………………………………………21-24 2.2. Marketing faolligi tushunchasi va uning ko‘rsatkichlari ……………25-30 2.3. Marketing tadqiqotlarining usul va shakllari………………………..31-37 Xulosa ……………………………………………………………….…..37-39 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….….39-40 KIRISH
I.BOB Marketing tushunchasi va uning ahamiyati. Marketingni boshqarishning funktsional tizimlari va uni tashkil etishning shart-sharoitlari Hozirgi davrdagi jahon adabiyotida marketingga berilgan yuzlab ta’riflar mavjud. Shulardan, Marketing («marketing»-ingliz tilida market-bozor va ing-qo’shimchasi harakat, faoliyat ma’nosini anglatadi) bozor harakati bilan boyoliq faoliyat ma’nosida tarjima qilinadi. Lekin bu tushunchaning ma’nosi juda kengdir. Jumladan, marketing-bu tovar va xizmatlar bozorini asosli o’rganish va oldindan baholash orqali ishlab chiqarishni tashkil qilish, sotishni uyushtirish va shu orqali foyda olish bilan boyoliq bo’lgan faoliyatdir. Marketing (marketing) tushunchasi o’zagini tashkil etadigan «bozor» (market) atamasining o’zini har xil izohlash marketing predmetini tushunishda turlicha yondashuvlarni, tartib-qoida, faoliyat, taqsimot bilan boyoliq qarashlarni yuzaga keltirdi. Shunga muvofiq marketingni taqsimot tizimi, savdo-sotiq usullari va tovarni sotish bo’yicha faoliyat majmui tarzidagi talqinlar olyoa surildi. Kezi kelganda shuni aytish lozimki, ingliz tilidan boshqa tillarda «marketing» atamasiga aniq mos keladigan atamaning o’zi yo’q. Bu balki ushbu atamaning AQSHda paydo bo’lgani va keng tarqalganligi bilan boyoliq. Ingliz atamashunosligida marketing tushunchasi muayyan mazmun doirasini ifoda etadiki, bu boshqa mamlakatlardagi iqtisodiy faoliyatning xuddi shunga o’xshash sohada qabul qilingan va qo’llaniladigan atamalar mazmunidan farq qiladi. Shu sababli ko’pgina tillarda «marketing» atamasi tarjimasiz qabul qilingan. Shulardan kelib chiqqan holda, marketing-ayriboshlash yo’li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo’naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashishdir. Marketing taraqqiyot evolyutsiyasi, mazmunining doimo boyib borishi kontseptsiyaning bir qancha ta’riflarini vujudga keltiradi. Marketingning dastlabki tadqiqotchilaridan biri R.Batler uni boshqaruvchining savdo-sotiq operatsiyalarini amalga oshirishi va uni qo’llab-quvvatlash bilan boyoliq bo’lgan faoliyati deb baholaydi. Yana bir Amerika iqtisodchisi A.Shou marketingni bir muncha kengroq tushuntirib, ishlab chiqarishni boshqarish masalalarini, mahsulotni sotish vazifalari bilan bir qatorda uni xalqqa taqsimlash muammolarini ham marketing tizimiga kiritdi. So’nggi yillarda ham marketing bo’yicha yagona tizim yaratilmadi. Marketing - bu tovar harakatining barcha bosqichlarini o’z ichiga oluvchi, talab va taklifni o’rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish bilan boyoliq bo’lgan turli xildagi xizmatlar ko’rsatish va iste’moldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozor muammolarini echishda yaxlit-tizimli yondashishdir. Marketing XIX asr oxiri XX asr boshlarida xaridor talabini qondirishga mo’ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish, sotish, savdo faoliyatini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Ishlab chiqarish tizimi va umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish xaridorga ta’sir qilishning keng jabhalarni o’z ichiga oladi. Bu bozor uchun bo’lgan raqobat kurashining o’ziga xos xususiyatlarni aniqlashga olib keladi va bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning maxsus usullarini qo’llab, xaridorlar talabi, ehtiyoji, didi vata’bi to’yorisida axborotlar to’plab, korxona va tashkilotlar, marketing kontseptsiyasi, u yoki bu tovarga va xizmatga xaridor qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy yo’nalishlarni tashkil qiladi. Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlarini va maqsadlarini jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi, iqtisodiyot taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta’minlaydi. Respublikamiz o’zining ijtimoiy maqsadlariva iqtisodiy dasturlarini faqat bozor mexanizmi orqaligina amalga oshirish mumkin. Buni bizga keyingi vaqtdagi tovar-pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivoji ham ko’rsatmoqda. Bozor (market) - tovar xo’jaligining iqtisodiy kategoriyasi bo’lib, tovar ishlab chiqarish va muomalasi qonunlari asosida tashkil etilgan ayirboshlashdir. Boshqacha qilib aytganda, bozor sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) va xaridor (iste’molchi)lar o’rtasida sodir bo’ladigan barcha iqtisodiy munosabatlar yiyoindisini o’z ichiga oladi: Bozor aloqalari va munosabatlari oldi-sotdi akti sifatida oddiy tovar ayirboshlashdan tubdan farq qiladi. Bu avvalambor tovar-pul munosabatlarining takror ishlab chiqarishning mumkinligi va zarurligi hamda tovar xo’jaligini yuritishning sharoitlarida ko’rinadi. Bozor mexanizmi xaridor talabini qondirishga, ishlab chiqarish harakatlarini qoplay olishga, barqaror ishlayotgan har bir korxonaning foydaliligini ta’minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, manfaatdorligini paydo qilishga va mahsulot sifatini oshirishga qodir xo’jalik yuritish qurolidir. Vaqt o’tishi bilan ayirboshlash jarayonida qatnashuvchilar bu jarayonni zamonaviylashtirishga urinadilar. Jumladan, sotuvchilar o’z marketing boshqarishlari borasidagi katta malakaga erishadilar. Marketingni boshqarish quydagicha izohlanadi: Marketingni boshqarish - bu tahlil, rejalashtirish, hayotga tadbiq etish va korxona uchun foyda keltiradigan sotish hajmini ko’paytirish, bozorda o’z mavqeini oshirish kabi korxona maqsadlarini amalga oshirish uchun xizmat qiladigan xaridor bilan bo’ladigan samarali ayirboshlashni tashkil qilish va mustahkamlashga qaratilgan harakatlarni nazorat qilishdir. Marketing boshqaruvchisi ko’pincha mutaxassis sifatida yuzaga chiqib, o’z firmasi ishlab chiqargan tovarlarni olishga qancha mijoz kerak bo’lsa, shuncha mijozni topishga astoydil harakat qiladi. Ammo bu - uning vazifalari to’yorisida juda tor tushuncha. Marketing boshqaruvchisi faqatgina talabni yaratish va kengaytirish bilangina emas, balki talabni o’zgarishi muomalalari bilan, ba’zida esa qisqartirish vazifasi talabning darajasiga, vaqtiga va xarakteriga shunday ta’sir ko’rsatish kerakki, bunda korxona o’z oldida turgan maqsadlariga to’liq erishsin. Qisqacha qilib aytganda, marketingni boshqarish - bu talabni boshqarishdir. Korxona o’z tovarlariga bo’lgan talab darajasini oldindan o’zi uchun qulay variantni ishlab chiqadi. Har qanday bir vaziyatni olsak,bu davrda talabning haqiqiy darajasi korxona uchun qulay variantidan past, unga teng yoki undan oshiq bo’lishi mumkin hamda shu holatlar bilan marketingni boshqarib ishlashga to’yori keladi. Marketing boshqaruvchilari - bu firmaning mansabdor shaxslari bo’lib, marketing holatlarini tahlil qilish bilan rejalashtirish, faoliyatlarini hayotga tadbiq qilish yoki tekshiruv funktsiyasini amalga oshirish bilan shuyoullanadilar. Bu toifaga sotish buyicha boshqaruvchi, sotish xizmati rahbari, sotishni rivojlantirish bo’yicha mutaxassislar, marketing tadqiqotchilari, tovar bo’yicha boshqaruvchilar va baholarni o’rnatish muammosi bo’yicha mutaxassislar kiradi. Marketingni boshqarishni asosiy mazmuni bu talabni boshqarish deb qaraladi. Shunday ekan talabni turlari va bu talabning turli holatlarida marketingning qanday yo’l tutishini ko’rib chiqish kerak. Talabning asosiy turlari 8 ta bo’lib, ular qo’ydagilardan iborat: 1. Qarshi talab. Bunda bozor qarshi talabga uchragan bo’lib, tovarni yoqtirmaganlar bu tovarni chetlab o’tish uchun qo’shimcha xarakat qilishga ham tayyor bo’ladi. Bu holatda marketingning vazifasi - nega bozor tovarni yoqtirmayapti degan savolni tahlil qilib, bu holatni marketing dasturi orqali tovarni o’zgartirish, narxini pasaytirish bilan hal qilish mumkinmi degan savolga javob topishi kerak. 2. Talabning yo’qligi. Bunda xaridorlar tovarga nisbatan qiziqishlari yo’q yoki umumanbefarq bo’ladilar. Marketing bu holatda xaridorlarni tovarga qiziqishlarini oshirish yo’llarini topishi zarur. 3. Yashirin talab. Ko’p xaridorlar o’z ehtiyojlarini namoyon qiladilar, ammo bu ehtiyojlarni qondirib bo’lmaydi. Marketing bu holatda iste’molchi talabini qondiruvchi samarali tovar va xizmatlarni yaratishi lozim. 4. Pasayuvchi talab. Erta yoki kech har bir korxona talabning pasayishi bilan to’qnashadi. Marketing bunda bu tendentsiya (ziddiyat)ni tovar taklifini o’zgartirish orqali teskarisiga aylantirishi lozim. 5. Doimiy bo’lmagan talab. Ko’pchilik korxonalar mavsumi, kunlik tarzda ishlaydi va ishning ortib ketishi va kamayib ketishi muammosi kelib chiqadi. Marketing bunday talabni vaqt bo’yicha taqsimlanishini egiluvchan narxlar orqali to’yoirlashi zarur. 6. To’liq talab. Korxona o’z savdo oboroti bilan mamnun bo’ladi. Marketing bunda mavjud talabni kuchayayotgan raqobatga qaramasdan ushlab turishi lozim. 7. Ortiqcha talab. Ko’p korxonalarda talab hajmi ular qondira olish hajmidan yuqoridir. Marketing bunda vaqtincha yoki doimiy talabni pasaytirish yo’llarini izlab topishlari zarur. 8. Ratsional bo’lmagan talab. Soyoliq uchun zararli bo’lgan tovarlarga talabni kamaytirishga harakat qilish zarur. Marketing bunda har xil qo’rqinchli xabarlarni tarqatib, narxni tezda ko’tarib, odamlarni o’zi sevgan zararli odatlarni tashlashga undaydi. Marketingni boshqarishda bir necha funktsional tizimlar mavjud: 1. Texnologik tizim. Bularga qoidalar, normativlar, marketing xizmati kiradi. 2. Tashkiliy tizim. Bularga mutaxassislar, tovarlar, jihozlar, mehnat qurollaridan maqsadga muvofiq foydalanish imkonini beradi. 3. Iqtisodiy tizim. Bunda xalq xo’jaligi ishlab chiqarishdagi iqtisodiy jarayonlarni, ya’ni xo’jalikning moliyaviy, tashkiliy jarayonlari birligidan o’z vaqtida tahlil qilib faoliyatini yo’naltirishdan iborat. 4. Ijtimoiy tizim. Bunda hozirgi davr bozor munosabatlari to’yori o’rganib, undagi o’zgarishlarni jamiyatga tadbiq etish. Marketing boshqaruv bilan mos tarzda faoliyat ko’rsatadi. Ular doimo aloqada bo’ladilar. Sub’ektlar deganda tovar va xizmatlarni taklif etuvchilar tushuniladi. Iqtisodiy natijalarni yaxshilash faoliyatida boshqaruv ob’ekti va sub’ekti bo’lib, ob’ekt tashkil topgan butun bir tizim sifatida namoyon bo’ladi. Ob’ektlar o’zaro aloqada bo’lib, boshqaruvchi organlar sub’ekt boshqaruvchilariga doimo boyoliq. Shuning uchun bozor sub’ektlari o’zaro aloqalari shunday tashkil etilgan bo’lishi kerakki, bunda ishlab chiqarish, taqsimot tizimi muomala va iste’mol tizimlari aniq va samarali bo’lishi va faoliyat yurgiza olishlari kerak. Marketingni boshqarishni tashkil etishning shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: 1. Ilmiy-texnik dasturni tez su’ratlar bilan o’stirish; 2. Katta firmalararo bozorda tovar sotishni raqobatlashuvini ko’paytirish; 3. Tovar ishlab chiqarishni va tovarga bo’lgan talablarni chuqur o’rganib chiqish, uning natijasida ilmiy texnika yutuqlarini tez sur’atlar bilan amalda tatbiq etib, yangi tovar turlarini ishlab chiqish; 4. Xaridorlar tomonidan tovar sifatiga bo’lgan talabni o’stirish; 5. Konyukturani o’rganishda ma’lum mezonlarga asoslangan holda o’sish darajasini o’rganib borish; 6. Bozor sharoitida aholiga yuqori xizmat ko’rsatish darajasini o’stirish; 7. Bozorda tovar reklamalarini to’yori yo’lga qo’yish. _______________________ 1I.A.Karimov ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi 1.2. Marketingni boshqarish kontseptsiyalari Marketingni boshqarishni turli xil bozorlarda korxona uchun ma’qul bo’lgan darajada mahsulot sotilishiga erishish masalalarini hal etish sifatida xarakterlanadi. Ammo bu erda turli savollar kelib chiqadi. Qanday kontseptsiya marketing harakatlarini yo’naltir ishi kerak? Qanday qilib korxona, mijoz va jamoa qarashlarini solishtirishi kerak? Ko’pincha, bu qarashlar bir-biriga zid keladi. Marketing faoliyati qandaydir yagona kontseptsiya asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Marketing faoliyatini tijorat korxonalari 5 ta asosiy kontseptsiya asosida amalga oshiradilar. Ular quyidagilar: 1. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi. 2. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasi. 3. Tijorat harakatlarini intensifikatsiyalash kontseptsiyasi. 4. Marketing kontseptsiyasi. 5. Ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi. Bu sotuvchilar tomonidan qo’llanadigan eng qadimgi usullardan biridir. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi shunday talqin etiladi: iste’molchilarning xohishi bu keng tarqalgan va narxi arzon mahsulotlarning mavjud bo’lishidir. Bu esa boshqaruvchilarga yangi vazifalarni yuklaydi, ya’ni endi ular ishlab chiqarishni mukammallashtirish, zamonaviylashtirish va taqsimot tizimini natijalarini olishga harakat qilishlari zarur bo’lib qoladi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi ikki xil holatda ishlatiladi. Birinchisi, agar tovarga bo’lgan talab taklifni oshirgan holatda. Bunday paytda rahbariyat ishlab chiqarishni kengaytirish yo’llarini izlashga etiborini qaratishi zarur. Ikkinchisi, agar tovar tannarxi judayam yuqori bo’lsa va uni kamaytirish zarur bo’lib qolgan holatda. Buning uchun esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish kerak. Genri Fordning kontseptsiyasi shundan iborat ediki, u «T» modelni ishlab chiqarishni cho’zib, mashina tannarxini pasaytirib, narxni hamma iste’molchilar olishi uchun to’yori keladigan qilib qo’ydi. Bugungi kunda bu usuldan «Teksas instruments» korporatsiyasi foydalanmoqda. Bu korporatsiya ishlab chiqarish hajmini kengaytirib, xarajatlarni kamaytirib, o’z tovarlarining narxini tushirishga erishdi. Bu kontseptsiyani tatbiq etgan firma Amerika bozorida qo’l kalkulyatorlari ishlab chiqarish bo’yicha 1-o’ringa chiqib oldi. Shundan keyin bu firma xuddi shu strategiyani qo’l soatlariga qo’lladi, ammo u omadsizlikka uchradi. «Teksas instruments» soatlari arzon bo’lsa ham ular iste’molchilarga yoqmadi.Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasini ayrim xizmat ko’rsatish korxonalari ham qo’llashadi. Ko’pgina tibbiy va stomotalogik tashkilotlar konveyer usulida tashkil etilgan. Bu usulda yana ayrim davlat tashkilotlari, shu jumladan, mehnat birjasi va haydovchilik guvohnomasi beruvchi idoralar ishlatadi. Bu tashkilotlar har soatda juda ko’p mijozlarga xizmat ko’rsatsa ham bu xizmatlardan qoniqmay shikoyat qiluvchilar ham bor. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasi. Bu ham sotuvchilar tomonidan qo’llaniladigan asosiy usullardan biri. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasida shunday deyiladi: iste’molchilar sifati yuqori va eng yaxshi ishlatilish xususiyatiga ega bo’lgan tovarni sotib olishni xohlaydi. Demak, korxona doimo tovarni mukammallashtirishga e’tibor berishi kerak. Masalan, ko’pgina ishlab chiqaruvchilar agar ular sichqon tutuvchi asbobni mukammallashtirishga erishishsa, ularning yo’li doim ochiq bo’lishiga ishonishadi. Ammo ularni oldinda shafqatsiz zarba kutmoqda. Chunki xaridor sichqonni tutishni xohlaydi, ammo o’sha asbobdan foydalanish unga yoqmasligi mumkin. Bu muammoning echimi ximiyaviy dori va boshqa usullar bo’lishi mumkin. Undan tashqari agar ishlab chiqaruvchi bu tovarning dizayni, o’rab-joylanishiga, bahosiga, tovar harakatini qulay taqsimlash va odamlarni shu tovar ularga kerakligini ishontira olish masalalariga e’tibor bermasa, bu tovar bozorda o’tmay qoladi.Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi. Bu usulni ko’pgina ishlab chiqaruvchilar qo’llaydi. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasini quyidagicha ta’riflanadi: agar korxona sotish va rayobatlantirish sohasida yaxshi harakat qilmasa, iste’molchilar uning tovarlarini etarli miqdorda sotib olmaydilar. Asosan bu kontseptsiyani past talabga moyil tovarlarga ishlatiladi. Bu tovarlarni xaridor sotib olishni o’ylamaydi. Masalan, suyourta, entsiklopedik luyoat, go’r uchastkasi va hokazo. Bu sohalarda faoliyatlar mukammallikka etkazilgan bo’lib, turli xil yo’llar bilan potentsial xaridorlarni topish va tovarni «qattiq sotuvi» amalga oshiriladi. Misol keltiramiz: mijoz yoki xaridor demonstratsiya zaliga kirishi bilan sotuvchi «ruhiy qayta ishlash»ni boshlaydi. Xaridorga biron bir model yoqsa, unga bu modelni boshqa bir odam sotib olmoqchi ekanligi va shuning uchun tez bir qarorga kelish kerakligini aytadi. Xaridorga tovarning narxi yoqmasa, sotuvchi boshqaruvchi bilan gaplashib, arzonlashtirishga urinib ko’rishini taklif qiladi. 10 daqiqadan so’ng sotuvchi qaytib kelib, bu fikr bahosi boshqaruvchiga yoqmagani, ammo u rozi bo’lganini aytadi. Bu ishlarning maqsadi - xaridorni joyida sotib olishga majbur qilishdan iborat. Bu kontseptsiyani tijoratdan tashqari faoliyatida, ya’ni notijorat faoliyatlarida ham qo’llaniladi. Marketing kontseptsiyasi. Bu tadbirkorlik faoliyatida boshqa usullarga nisbatan yangidir. Marketing kontseptsiyasi shunday deydi: korxonaning o’z maqsadlariga erishishning kafolati bu uning bozorning nimaga muhtojligini aniqlash va kerakli mahsulotlar bilan ta’minlashni boshqa raqobatchilardan samaraliroq bajarishga harakat qilishidan iborat. Bu kontseptsiyasining ma’nosini quyidagi iboralardan topish mumkin: «Ehtiyojlarni qidiring va qondiring», «Ishlab chiqarilgan tovarni sotishga harakat qilgandan ko’ra, sotiladigan mahsulotingni ishlab chiqar», «Mijozlarni seving, tovarni emas», «Siz aytgancha bo’la qolsin», «Siz - bizning boss» va hokazo. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi va marketing kontseptsiyasini ko’pincha adashtirishadi. Birinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni uning muammolarini hal etsa, ikkinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni u muhtoj bo’lgan tovarlar bilan qondiradi. 1- rasmda bu ikki kontseptsiyani taqqoslangan. Tijorat intensifikatsiya qilish kontseptsiyasining asosiy ob’ektiga - firmaning mijozlari va ularning ehtiyoj-lari, talablari kiradi. Firma o’z faoliyatini iste’molchilar talabi evaziga, ya’ni o’z mijozi talabini qondirgan holda yuqo-ri foyda olishga intiladi. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi. Bu usulni ko’pgina ishlab chiqaruvchilar qo’llaydi. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasini quyidagicha ta’riflanadi: agar korxona sotish va rayobatlantirish sohasida yaxshi harakat qilmasa, iste’molchilar uning tovarlarini etarli miqdorda sotib olmaydilar. Asosan bu kontseptsiyani past talabga moyil tovarlarga ishlatiladi. Bu tovarlarni xaridor sotib olishni o’ylamaydi. Masalan, suyourta, entsiklopedik luyoat, go’r uchastkasi va hokazo. Bu sohalarda faoliyatlar mukammallikka etkazilgan bo’lib, turli xil yo’llar bilan potentsial xaridorlarni topish va tovarni «qattiq sotuvi» amalga oshiriladi. Misol keltiramiz: mijoz yoki xaridor demonstratsiya zaliga kirishi bilan sotuvchi «ruhiy qayta ishlash»ni boshlaydi. Xaridorga biron bir model yoqsa, unga bu modelni boshqa bir odam sotib olmoqchi ekanligi va shuning uchun tez bir qarorga kelish kerakligini aytadi. Xaridorga tovarning narxi yoqmasa, sotuvchi boshqaruvchi bilan gaplashib, arzonlashtirishga urinib ko’rishini taklif qiladi. 10 daqiqadan so’ng sotuvchi qaytib kelib, bu fikr bahosi boshqaruvchiga yoqmagani, ammo u rozi bo’lganini aytadi. Bu ishlarning maqsadi -xaridorni joyida sotib olishga majbur qilishdan iborat. Bu kontseptsiyani tijoratdan tashqari faoliyatida, ya’ni notijorat faoliyatlarida ham qo’llaniladi. Marketing kontseptsiyasi. Bu tadbirkorlik faoliyatida boshqa usullarga nisbatan yangidir. Marketing kontseptsiyasi shunday deydi: korxonaning o’z maqsadlariga erishishning kafolati bu uning bozorning nimaga muhtojligini aniqlash va kerakli mahsulotlar bilan ta’minlashni boshqa raqobatchilardan samaraliroq bajarishga harakat qilishidan iborat. Bu kontseptsiyasining ma’nosini quyidagi iboralardan topish mumkin: «Ehtiyojlarni qidiring va qondiring», «Ishlab chiqarilgan tovarni sotishga harakat qilgandan ko’ra, sotiladigan mahsulotingni ishlab chiqar», «Mijozlarni seving, tovarni emas», «Siz aytgancha bo’la qolsin», «Siz - bizning boss» va hokazo. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi va marketing kontseptsiyasini ko’pincha adashtirishadi. Birinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni uning muammolarinihal etsa, ikkinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni u muhtoj bo’lgan tovarlar bilan qondiradi. 1- rasmda bu ikki kontseptsiyani taqqoslangan. Tijorat intensifikatsiya qilish kontseptsiyasining asosiy ob’ektiga - firmaning mijozlari va ularning ehtiyoj-lari, talablari kiradi. Firma o’z faoliyatini iste’molchilar talabi evaziga, ya’ni o’z mijozi talabini qondirgan holda yuqo-ri foyda olishga intiladi. O’z ma’nosiga ko’ra marketing kontseptsiyasi - bu mijoz ehtiyoji, bu ehtiyojni qondirishga qaratilgan, marketing kompleks harakati bilan mustahkamlangan, iste’molchi ehtiyojini qondirishni yaratishga yo’naltirilgan va shular orqali korxona o’z maqsadlariga erishishi kerak. Bu kontseptsiya firmaning «Iste’molchi hokim» degan nazariyaga bo’ysunishida ko’rinadi. Kontseptsiyada iste’molchi uchun kerakli bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarib, uni ehtiyojlarini qondirish hisobiga firma maksimal darajada foyda oladi. Marketing kontseptsiyasini ko’pgina firmalar tatbiq etganlar. Bu kontseptsiyasini odatda keng is’temol mollari ishlab chiqaruvchi firmalar qo’llaydilar. Sanoat tovarlarini ishlab chiqaruvchilar kamroq, katta kompaniyalar ko’proq, kichik kompaniyalar kam qo’llaydi. Ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi. Ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi - hozirgi zamon hodisasidir. U shunday talqin etiladi: korxonaning vazifasi maqsadli bozorga kerakli bo’lgan tovarni, ehtiyojni va qiziqishni aniqlash, bu ehtiyojlarni raqobatchilarga nisbatan samaraliroq yo’l bilan qondirish va shu bilan birga iste’molchi, jamiyat, atrof-muhitni o’z holatini saqlash yoki yaxshilashni amalga oshirishdir. Bu kontseptsiya ba’zi holatda marketing kontseptsiyasining to’yoriligiga gumonsirash, ishonmaslikdan kelib chiqib, hozirgi vaqtda uning sifati yomonlashuvi oqibati, ya’ni atrof-muhit ifloslanishi, tabiiy resurslarning etishmasligi, aholi sonining tez o’sishi butun dunyo inflyatsiyasi va xizmat ko’rsatishning sustlashuvi oqibatida kelib chiqdi. Savol tuyoiladi, firma doim ham iste’molchilarga xizmat ko’rsatib, ehtiyojini qondirib turib, uning kelajakda uzoq vaqt davomida yaxshi kayfiyatda bo’lishini e’tiborga oladimi? Marketing kontseptsiyasi iste’molchi ehtiyojlari va uning uzoq vaqt yaxshi his etishi o’rtasida kelib chiqadigan nizolarni chetlab o’tadi. Bu ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi bozorda faoliyat yurituvchilardan siyosat doirasida uch omilning bo’lishini talab qiladilar. Oldin firma o’zining iqtisodiy harakatlarini foyda olish bilan boyolagan bo’lsa, keyinchalik ular xaridorlar ehtiyoji va talablarini qondirish muhim strategik ahamiyatga ega ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Buning natijasida marketing kontseptsiyasi kelib chiqadi. Keyinchalik bu firma jamiyat to’yorisida ham o’ylay boshlaydi, ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi quyidagi uch omilni bir-biri bilan muvozanatda bo’lishini talab qiladi: firma daromadi, xaridor talabi va jamiyat foydasi. 1.3. Marketing elementlari tarkibi va jarayoni. Marketing “MIKS” tushunchasi Marketing – “MIKS” tushunchasi Marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida marketing – bu kompleks tizim bo‘lib, boshqarilishi ishlab chiqarish – tijorat metodlari birlashmasi (birikmasi)dan foydalanishni ko‘zda tutadi, degan tushunchaga olib keldi. Masalan, 1980-1990-yillarda xaridorlarga quyi-dagi yo‘nalishlar bo‘yicha ta’sir etishni ko‘zda tutuvchi marketing – miks konsepsiyasi paydo bo‘ldi: - tovar (tovar siyosati, tovar marketingi); - savdo, tarqatish (savdo siyosati, savdo marketingi); - oldinga harakatlanish (kommunikatsiya siyosati, kommunikatsiya marketingi); - odamlar (kadrlar siyosati, munosabatlar marketingi). Bugun rivojlangan mamlakatlarda ustuvor ravishda bir martalik bitim tuzishga mo‘ljallangan bitim marketingidan o‘zaromunosabatlar marketinggiga o‘tilmoqda. Ko‘pchilik kompaniyalar bozorning to‘yi-nishi, yangi iste’molchilarni egallash uchun qattiq raqobat sharoitlari, eski mijozlar bilan munosabatlarni saqlash, xaridorga yo‘naltirilgan personalni tanlash va o‘qitish ancha arzonga tushishini tushuna boshladilar. Munosabatlar marketingi – yuqori iste’mol qimmatliklari bilan xizmat ko‘rsatish yo‘li orqali iste’molchilar va boshqa manfaatdor shaxslar bilan mustahkam o‘zaro foydali munosabatlarni yaratish, saqlash va kengaytirish jarayonidir. Agar butun dunyoda bugun marketingning ijtimoiy-etika konsepsiyasi umum tan olingan hisoblansa, Marketing tadbirkorlik faoliyatining falsafasi va instrumentariysi (usuli, vositalari) sifatida shakllanib, ular faoliyatiga uzluksiz ta’sir etadi. O‘zaro ta’sir nazariyasi amalda bu tushunchaning uch aspektini (falsafa, firmalar faoliyatini tashkil etish usuli, vositalari) chambarchas bog‘liqlikda qo‘llashni talab etadi. 1973-yilda F.Kotler marketingni falsafa va marketingning hunar sifatidagi farqini ko‘rsatib berdi. Agar barcha e’tiborni marketingni hunar, deb qarab, uning usullari, vositalari (dastaklari) va tadbirlariga qaratadigan bo‘lsak, o‘sib borayotgan raqobat sharoitida buning o‘zi yetarli emas. Marketing bilimlarini firmaning barcha ishchi-xodimlari bilishiva tadbirkorlik faoliyatining falsafasi, deb qarashi bugungi kun talabidir. Biznes faoliyatining yagona maqsadi sari intilishda barcha xodimlar faoliyatining muvofiqlashganligi, axborotlar almashinuvining tezkor va obyektivligi samarali faoliyatga bevosita ta’sir etadi. Ko‘zda tutilgan rejalar va ularning bajarilganlik darajasi barcha bo‘limlarning samarali va uzluksiz ishlashiga bog‘liqligi amalda tasdiqlangan. 1964-yilda Garvard universitetining professori Neyl Borden marketing nazariyasiga ilk bor MARKETING – MIKS tushunchasini kiritdi. Bu tushuncha o‘z ichiga marketingning barcha usul va tadbirlarini olib, ular yordamida iste’molchiga ta’sir ko‘rsatish, firma tovariga qiziqish uyg‘otish, tovarga bo‘lgan talabni ko‘tarish, raqobat-bardosh tovarlarni yaratish kabi vazifalarni bajarish orqali firma maqsadiga erishishni nazarda tutadi. 1960-yilda esa P.Makkarti marketing kompleksi modelini, ya’ni 4P ni taklif etadi. Bu “product”, “price”, “place”, “promotion”, ya’ni tovar, narx, sotilish joyi, tovarni siljitish tushunchalari majmuyidir. X.Meffertning ta’kidlashicha bu to‘rt ko‘rsatkichning sotuv jarayoniga ta’siri haqida juda ko‘p nazariyalar yaratilgan. Marketing nazariyasi va marketing miksdan to‘g‘ri foydalanish tadbirkorlikda juda muhim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda marketing-miks konsepsiyasidagi 4Pni cheklangan, deb unga qo‘shimcha elementlarni kiritishmoqda. Masalan, 5-P-odamlar (People). 1986-yilda F.Kotler pablik rileyshenz va siyosat elementlarini kiritib, 4P ni 6P – modeli sifatida taklif etgan bo‘lsa, bank sohasi tadqiqotchilari 7P ni taklif etdilar. 1980-yillarda marketing faoliyatini modellashtirishga yangicha yondashish shakllandi. O‘zaro ta’sir nazariyasi va tarmoqlar asosida sanoat marketingi (Xokanson,1982-y.), xizmatlar marketingi (Grenroos, 1983-y.) shakllandi. Sohalar marketingi asosida o‘zaro ta’sir, sotuvchi va iste’molchi o‘rtasidagi munosabatlarga alohida e’tibor berilib, marketing faoliyatini boshqarish mumkinligi ta’kidlab o‘tilgan. 4P modelidagi ko‘rsatkichlar ba’zi olimlar fikricha cheklangan bo‘lishiga qaramay, marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ayniqsa, qadoqlangan keng iste’mol tovarlarini sotishda ana shu 4-omil iste’molchi uchun juda muhimligi amalda o‘z tasdig‘ini topdi. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida marketing — miks 4P marketing tadbirlarini rejalashtirish va o‘tkazishda qo‘llanildi. Hozirgi vaqtda ko‘proq marketingning 4-submiks shakli qo‘llaniladi.Tovar siyosati tovar bilan bog‘liq barcha tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Tovarni takomillashtirish, dizaynini zamonaviylashtirish, qadog‘ini iste’molchini jalb qiladigan ranglarda o‘zgartirish, narxini turli iste’molchilar hamyoniga mos qilib belgilash va boshqalar. Kelishish siyosati bozor mexanizmlariga mos siyosat bo‘lib, savdo-sotiq jarayonidagi shartnomalar, dalolatnomani hujjatlashtirish ishlari kiradi. Bozor sharoitida turli narxlarning mavjudligi narx siyosatini, chegirmalar va ustama narxlar, tovarni yetkazib berish shartlari va kredit siyosatini yuritishni talab etadi. Taqsimlash siyosati tovarni ishlab chiqaruvchidan o‘z vaqtida iste’molchi va xaridorga yetkazib berish bilan bog‘liq vazifalarni o‘z ichiga oladi. Sotuv kanallarini tahlil qilish, marketing–logistikasini, savdo siyosatini to‘g‘ri yuritish, ishlab chiqarish kuchlarini to‘g‘ri joylashtirish, iste’molchilar va iste’mol bozorlarini tanlash, yuk tashish va saqlashni to‘g‘ri tashkil qilish bular barchasi samarali faoliyatning ajralmas qismlaridir. Kommunikativ siyosatning asosiy vazifasi- xaridorlarning talabini qondirish va foyda olish yo‘lida barcha marketing subyektlari bilan aloqalarni o‘rnatish, samarali tarqatish kanallarini shakllantirish-dan iborat. Marketing – miksni ishlab chiqishda quyidagi prinsiplarga asoslanish lozim. − Ketma-ketlik tamoyili, har bir o‘zgaruvchi miqdoriy ko‘rsat-kichni boshqasi bilan mosligini ta’minlash. Masalan, yuqori sifatli mahsulotga sifatli reklama va tegishli ravishda chiroyli va qulay qadoq tayyorlash. − Bozor konyunkturasi o‘zgarib turuvchi bir paytda shunga qarab mahsulot ishlab chiqarish, sifatga e’tibor berish kerak. Mahsulot reklamasida mahsulot sifatini bo‘rttirib ko‘rsatish orqali iste’molchini jalb etish va h.k. − Firmaning budjet va boshqa moliyaviy xarajatlarini hisob-kitob qilib, marketing kompleksi va miksini rejalashtirish, bozordagi aniq vaziyatga qarab marketingning tegishli tadbir va usullarini qo‘llash, firmaning kapital va aylanma mablag‘larining samarali qo‘llanilishini ta’minlash. Marketing tadbirlariga ketadigan sarf — xarajatlar kalkulyatsiyasini hisoblash va samarani baholash. Marketing faoliyatining nazorati mahsulotlarni sotish ustidan nazorat qilish, sotish imkoniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik faoliyatining foydaliligini nazorat qilish, marketing xarajatlarini tahlil qilish, texnik va strategik nazorat va marketing taftishini nazarda tutadi. Marketingning nazorati va taftishining asosiy vazifasi korxonalar, assotsiatsiyalarning ishlab chiqarish, sotish va ilmiy-texnik faoliyati samaradorligini oshirishdan iborat. Qoidaga ko‘ra marketing faoliyatining nazorati o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - sotishni amalga oshirish va uning imkoniyatlari ustidan nazorat; - foydalilikning nazorati va marketing xarajatlari tahlili; - strategik nazorat va marketingning taftishi. Zamonaviy marketingning mohiyati xaridorning talabini korxona daromadiga aylantirishdan iborat bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatidir.Rossiyada marketingning evolyutsion rivojlanishi bir necha bos-qichda amalga oshirildi. Yirik kompaniya va firmalar faoliyati marketingsiz amalga oshirilmaydi, chunki bozor sharoitida iste’molchi talab va ehtiyojlarini qondirish, so‘ngra daromad yoki foydani o‘ylash bozor talablaridan biriga aylandi. Raqobatning vujudga kelishi tufayli tovar va xizmat turlarini ishlab chiqaruvchilar tomonidan iste’molchini o‘ziga jalb qilishda faollik korxona samarasining muhim omiliga aylandi. II.BOB. Marketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari. Marketingda quyidagi vazifalarni hal etish bilan shug‘ullaniladi: - tovarlarga bo‘lgan ichki va tashqi talabni o‘rganish; - xaridorlar (iste’molchilar) ehtiyojini o‘rganish va aniqlash; - korxonaning iste’molchilarini istalgan ehtiyojlariga moslashish; - tovarlar reklamasi, xaridorlarni ularni sotib olishga ko‘proq qiziqishini orttirish; - tovarlarga bo‘lgan talabni istiqbollash, ularni amalgam oshirishni nazorat qilish. Marketing tizimining maqsadi mumkin darajada tovar va xizmatlarga bo‘lgan maksimal iste’molni aniqlash, maksimal iste’mol qoniqishiga erishish, maksimal keng tanlovni taklif qilish, tovar va xizmatlarning sifatini maksimal oshirish va o‘z iste’molchilar safini kengaytirishdir. Ayrim iqtisodchilar fikricha, marketintning maqsadi ishlab chiqarishni ish bilan bandlik va boyliknint o‘sishini ta’minlovchi yuqori iste’molni engillashtirish va rag‘batlantirishdir. Boshqalarning fikricha, aksincha, marketing maqsadi mumkin bo‘lgan maksimal istemol darajasida emas, balki maksimal istemol qoniqishiga erishishdan iborat. Lekin, birinchidan, aniq tovarning iste’mol qoniqish darajasini o‘lchash mumkin bo‘lmagan va mumkin emas. Ikkinchidan, aniq marketing qarorlaridan, alohida iste’molchilar tomonidan olinadigan bevosita qoniqish atrof-muhitning ifloslanishi va u keltiradigan zarar kabi salbiy natijalarni hisobga olmaydi. Shunday qilib, marketing tizimi va uning faoliyati samarasini ehtiyojlarning qondirilishi ko‘rsatkichlari asosida baholash juda murakkab va deyarli mumkin emas. Uchinchi guruh iqtisodchilarning fikricha, marketing tizimining amaliy maqsadi tovarlarning maksimal mumkin bo‘lgan darajadagi xilma-xilligini ta’minlash va iste’molchiga maksimal keng tanlovni yaratishdir. Bu tizim iste’molchiga uning didiga ko‘proq javob beruvchi tovarni topish imkonini berishi kerak, degan fikr yotadi. Mijozlar o‘z ehtiyojlarini maksimal qondirish imkoniga ega bo‘lishlari va natijada ko‘proq qoniqish olishlari zarur. Shunday nuqtai nazar borki, unga muvofiq marketing tizimining asosiy. maqsadi «hayot sifatini» yaxshilash, deb hisoblaydilar. Bu qarash tarafdorlari marketing tizimini ular taklif etayotgan iste’mol qoniqish darajasi bilangina emas, balki jismoniy va madaniy muhit sifatida ko‘rsatiladigan ta’sir bilan ham baholaydilar. Marketing tizimi uchun ham sifatni o‘zgartirish oson emas, bu ta’rif esa ba’zida bir-biriga zid keladi. Yuqorida keltirilgan marketingning maqsadini quyidagicha guruhlashni tavsiya etamiz: — barcha xaridorlarning har qanday tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash; — xaridorlarning barcha ehtiyojlarini, zaruriyatlarini qondirish; — tovar va xizmat ko‘rsatish bozorida raqobat ustunligiga erishish; — tovar va xizmatlar bozorlarini kengaytirish hamda yangi bozorlarni aniqlab, tanishish va zabt etish; — korxona foydasi va rentabelligining o‘sishiga erishish.Marketingning o‘ziga xos tamoyillari bo‘lib, ular quyidagilar hisoblanishi mumkin: — korxona faoliyatining yuqori pirovard natijalariga, yuqori rentabelligiga erishish, ya’ni bozorda o‘z tovar va xizmatlarini samarali sotish; — maqsadli yo‘nalishga ega bo‘lgan marketing strategiyasi asosida tovarlar va xizmatlarning uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish va uning bajarilishini ta’minlash hamda yuqori foyda olinishiga erishish; — bozorga moslashish strategiyasi va taktikasini birgalikda qo‘llash; — bunda tovar va xizmatlar marketing strategiyasi ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatining bozor talablariga moslashishini barcha yangiliklar, ilg‘or fan va texnika yutuqlarini o‘zida aks ettirmog‘i lozim; — maqsadli-dasturiy usul — qo‘yilgan maqsadga, vazifalarga erishishning har tomonlama kompleks yondashuvidir. Marketing tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, marketingning alohida olingan elementlaridan amaliyotda foydalanish etarli darajada samara bermaydi. Shuni e’tiborga olib, korxona faoliyatini uzoq muddatli natijalarga yo‘naltirish mavjud ehtiyojlarni qondirishga diqqatni jalb qiladi va marketingdan kompleks foydalanishga olib keladi. 2.1. Marketingga tegishli axborotlami informatsion texnologiyalardan foydalanib ishlov berish. Marketingni boshqarish ko‘p turli ishlami bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab jarayon hisoblanadi. Boshqarish jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tovarlar, raqobatchilar, bozor konyunkturasi bozor hajmi to‘g‘risida ko'plab axborotlami yig‘ish, ularga ishlov berishga to‘g‘ri keladi. Bu ishlarni yengillashtirish uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun «Marketing Ekspert» deb ataluvchi tizimni tashkil etish lozim bo‘ladi. Bu tizimda ma’lumotlami kompyuterga kiritish, saqlash, formatlashtirish (standart shaklga keltirish), chiqarish kabi operatsiyalar tezkorlik bilan bajariladi. Bu tizim yordamida sotuvdan tushadigan daromadlar va bozor kartasi obyektlariga tegishli bo‘lgan xarajatlar dialog panellari orqali tizimlarga kiritiladi. Tizimda maxsus mundarija shakllantirilib, ular sotuv hajmi, marketing xarajatlari, ishlab chiqarish xarajatlari bo‘yicha guruhlarga bo‘lib qo‘yiladi va barcha axborotlar, tezkor ma’lumotlar dialog paneliga joylashtiriladi. Axborotlami qidirib topish, ularni tezkorlik bilan kompyuter ekraniga chiqarishni osonlashtirish uchun «Marketing Ekspert» tizimida «Menyu-Model» tezkor ma’lumotlar yoki funksional tugmachalar tashkil etiladi. «Marketing Ekspert» tizimida tezkor ma’lumotlami kiritish va formatlashtirish usullari: bozor kartasi segmentiga yoki umuman kompaniyaning tovar nomenklaturasiga tegishli ma’lumotlami tizimga kiritish va ularni formatlashtirish usullari: • Tovarlar ro‘yxatiga yangi tovarlami qo‘shib qo‘yish (assortiment guruhlari); • ishlab chiqarish to‘xtatilgan tovarlami ro'yxatdan chiqarib tashlash (assortiment guruhlari); • . tovarlar ro‘yxatini o‘chirib tashlash; • tovarlar ro‘yxatidan nusxa ko'chirish (assortiment guruhlari); • bozor kartasining boshqa obyektiga kiruvchi tovarlar ro‘yxatidan nusxa ko‘chirish. Ayrim tovarlar (assortiment guruhlari) bahosiga tegishli ma’lumotlami kiritish va formatlashtirish usullari: • ro‘yxatda bor tovarlar ro‘yxatiga yangi baholami kiritib qo'yish; • ro'yxatdan baholami o‘chirib tashlash; • bir qancha davr oldingi (tanlangan) baho ko‘rsatkichlaridan nusxa ko'chirish (ekstrapolatsiya); • tanlangan baholar bo‘yicha chegirmalami ro‘yxatga kiritish; • bozor kartasining boshqa obyektidagi baholami chegirmalari bilan birgalikda nusxa ko‘chirish. ME tizimida foydalaniladigan dasturlaming o‘ziga xosligi shundan iboratki, ular har bir tovar uchun bir nechta chegirmalami yozib qo'yish va istalgan vaqtda ulami kompyuter ekraniga chiqarish imkonini beradi. Chegirmalami har bir tovar uchun yoki barcha tovarlar uchun birdaniga belgilash mumkin Ayrim tovarlar bo‘yicha sotuv hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlami kiritish usullari (assortiment guruhlari): • Vaqt davrlari bo‘yicha sotuv hajmi ko‘rsatkichlarini to‘giridan-to‘g‘ri tizimga kiritish; • bir qancha davr oldin sotuv hajmining joriy ko‘rsatkichidan nusxa ko‘chirish (ekstrapolatsiya); • bozor modeli yordamida hisoblab chiqilgan taxmin ko‘rsatkichlarini tizimga kiritish. Ko‘rsatkichlami taxmin qilish quyidagi modellar yordamida amalga oshiriladi: • eksponensial silliqlash; • ko‘p hadli regressiya; • talabning mavsumiyligini hisobga olib taxmin qilish; • tanlab olingan prognozlash modeli yordamida taxminiy ko'rsatkichlarni hisoblab chiqish. Ayrim tovarlami sotishda yo‘l qo‘yilgan yo‘qotishlar to‘g‘risidagi ma’lumotlami kiritish usullari (assortiment gumhlari): • agar yo‘qotilgan summa ma’lum bo‘lsa, aniq mahsulotni sotuv hajmidan yo‘qotilgan summa ayrib tashlash yo‘li bilan aniqlash; • agar yo‘qotilgan summa ko‘rsatkichi aniq bo'клака, u mahsulotning sotuv hajmiga nisbatan foyda aniqianadi. Aniq mahsulot uchun yuqorida keltirilgan usullardan foydalanib, yo'qotilgan pul miqdori aniqlangandan keyin xuddi shu davrga boshqa usul bilan ma’lumotlami kiritishga mo‘ljallangan yacheyka to‘sib qo‘yiladi va qizil rang bilan belgilab qo'yiladi. Bozor kartasining alohida segmenti yoki kompaniybo‘yicha bozor hajmiga tegishli ma’lumotlarni kiritish yo‘lyo‘riqlari: • vaqt davrlari bo‘yicha bozor hajmi ko‘rsatgichlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritish; • bir qancha vaqt oldindan bozor hajmiga tegishli ko‘rsatkichlardan nusxa ko'chirish (ekstrapolatsiya); • biror quyida keltirilgan modellar yordamida olingan taxminiy ko‘rsatkichlarni tizimga kiritish: > Eksponensial silliqlash. > Regression tahlil. > Talabning mavsumiyligini hisobga olib taxmin qilish. Bozor hajmining o‘sish sur’ati (B.C. foizda) har bir berilgan (t) vaqt bo‘yicha bozor hajmining (Qp) berilgan ko‘rsatkichiga nisbatan foizda quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: Ayrim tovarlar (assortiment guruhlari) bo'yicha o'zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga tegishli ma’lumotlami tizimga kiritish yo‘l-yo‘riqlari: • vaqt davrlari bo'yicha o'zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlariga tegishli ma’lumotlami to‘g‘ridan-to‘g‘ri tizimga kiritish; • bir qancha vaqt oldingi davrga taxmin qilingan o'zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari ko‘rsatkichlaridan nusxa ko‘chirish; • quyida keltirilgan modellar yordamida taxmin etilgan ko'rsatkichlami tizimga kiritish: > Eksponensial silliqlash. > Ko£p hadli regressiya. > Talabning mavsumiyligini hisobga olib taxmin qilish. > Tanlangan usul bo‘yicha taxminiy ko‘rsatkichlami hisoblab chiqish. Ayrim tovarlar uchun doimiy ishlab chiqarish xarajatlarini kiritish yo‘l-yo‘riqlari: • vaqt davrlari bo'yicha o'zgarmas ishlab chiqarish ko'rsatkichlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritish; • bir qancha vaqt oldindan o‘zgarmas ishlab chiqarish xarajatlari ko‘rsatgichlaridan nusxa ko'chirish. Bozor kartasining ayrim sigmentlari yoki kompaniya bo‘yicha marketing - xarajatlariga tegishli ma’lumotlami kiritish va formatizatsiya qilish yo‘l-yo‘riqlari: • marketing xarajatlarining yangi moddalarini ro‘yxatdan chiqarib tashlash; • marketing xarajatlari ro‘yxatini o‘chirib tashlash; • bozor kartasining boshqa obyektiga tegishli marketing xarajatlari ro‘yxatidan nusxa ko'chirish. 2.2. Marketing faolligi tushunchasi va uning ko‘rsatkichlari Firma, kompaniyalar makro va mikro muhit ta’siri ostida o‘z imkoniyatlarini baholab rejalarining amalga oshirishga xalaqit beradigan har xil xavf-xatarlarni hisobga olishlariga to‘g‘ri keladi. 0 ‘tish davrida marketingning roli nihoyatda katta va u ikki xildin mikro darajada korxonani shakllantirayotgan bozor muhitiga moslashtiruvchi va investitsiyalami jail» qiluvchi usul bo'lsa, makro darajada bozor muhitining vositasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bu muhitga kirib borish darajasi firmaning ishbilarmonlik faolligi va raqobatbardoshlik imkoniyati bilan belgilanadi. Firma, kompaniyalaming marketing faoliyatining tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, marketing amalda har xil vaziyatda bo‘lishi mumkin: faol, faol emas, past darajada. Marketing faoliyati faol bo‘lgan kompaniyalarda asosiy iqtisodiy ko‘rsatgichlar yuqori bo‘lib raqobatbardoshlik, tovar sifati ham qoniqarli darajada bo‘ladi. Marketing faoliyati sust bo‘lgan kompaniyalarda, aksincha xarajatlar yuqori, mahsulot sifati past, raqobatbardoshlik yetarli darajada bo'lmaydi. Shuning uchun bugungi kunda marketing faolligini oshirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Marketing faolligi tushunchasini keltirishdan awal ishbilarmonlik faolligi tushunchasini aniqlab olish lozim bo'ladi. Ishbilarmonlik faolligi ostida — ishlab chiqarish, mahsulotlami sotish tizimining iqtisodiy o‘sishiga ko‘maklashadigan chora tadbirlar majmui tushuniladi. Korxonaning ishbilarmonlik iqtisodiy faolligini an’anaviy usullarga ko‘ra ikki yo‘nalishda baholanadi. Rejaning bajarilish darajasi bilan (masalan, rivojlanish sur’atining asosiy ko‘rsatkichlari bilan) va resurslardan foydalanish darajasi bilan. Ammo bu ko‘rsatkichlar asosan iqtisodiy rivojlanish sur’atiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki omillaiga, baho ko‘rsatkichlari sotuv bozorining kengligi, eksportga chiqadigan mahsulotning mavjudligi, korxona obro‘-e’tibori (jumladan, korxona xizmatlaridan foydalanadigan mijozlaming mashhurligi va boshqalar) formalizatsiyaga berilmaydigan omillar sifatida tashqarida qoladi. Tashqi omillar ta’sirining aksi bo‘ladigan va marketing faoliyatini ko‘rsatkichlari bo'lgan ishbilarmonlik faoliyatining tarkibiy qismlarini baholash imkoniyatlarini ко‘rib chiqamiz. Ishbilarmonlik faolligining mavjud darajasini aniqlash, uning o‘zgarish yo'lini tushuntirish va keyingi ahvolini taxmin qilish, qachonki bozor konyunkturasi muqobil va nomuqobil tebranuvchan tizim sifatida (mavsumiy, davriy) ko'rilsa. Shu bilan bir qatorda iqtisodiy hayotda ishbilarmonlik faolligini boshqaruvchi modeliga tasodifiy ko'rsatgich sifatida kiritiladigan ortga qaytmas an’analar paydo bo‘ladi. Korxona ishbilarmonlik faolligining ijobiy ko'rsatkichlarini yaxshilash uchun har xil mexanizmlardan foydalanish mumkin, bular ish va texnologiyalarni samarali tashkil etishdan tortib, to tarkibiy funksional o‘zgarishgacha bo‘lgan choralar. Ular ayrim funksiyalarga tegishli bo‘lishi mumkin. (masalan, korxonada marketing faoliyatining tarkibi o‘zgaiganda) murakkabroq variant yuzaga kelishi ham mumkin, qachonki bir qancha korxonalaming munosabatlarining ularga iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini oshirish imkoniyatini beruvchi, raqobat kurashida g‘alaba qozonishni ta’minlaydigan yangi iqtisodiy tashkiliy shakllari amalga oshirilsa. Korxona rivojlanishining davriy bo‘lishi ularni vaqti-vaqti bilan harakat strategiyasi va taktikasini o‘zgartirib turishiga to‘g‘ri keladi. (yetkazib beruvchilar, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo'yicha sheriklar bilan va boshqalar). Bunda korxonaga tashqi muhitning o‘zgarishiga moslashish va ichki negativ holatlami bartaraf etishga to‘g‘ri keladi. Har xil xavf-xatarlami kamaytirish uchun har xil yo‘lyo'riqlar qo‘llanilishi mumkin, jumladan, zamonaviy marketing texnologiyalari (raqobat muhitidagi harakat yo‘lyo‘riqlari, tovarlami taqsimlash va muvaffaqiyat sari yetiklash siyosati). Bu texnologiyalaming foydalanish darajasi va samarasi infrastruktura va korxonaning ichki imkoniyatlaridan foydalanish bilan belgilanadi, bular marketing faolligini oshishida o‘z aksini topadi (56-rasm). Ishbilarmonlik faolligini quyida keltirilgan bir nechta ko‘rsatkichlar yordamida amalga oshirish mumkin: • eksportga mahsulot chiqarib sotish sur’atlarini oshirish; • import va eksport shartnomalarining munosabatini yaxshilash; • qamrab olingan segmentlar va bozorlaming sonini ko‘paytirish; • bozor ulushining va sotuv hajmining ortish sur’atini (eski va yangi buyurtmalar munosabati) oshirish; • omborxonadagi zaxiralar va sotilmagan mahsulotlar hajmini o‘zgarish sur’atlarini pasaytirish; • tovarlami yangilash va diversifikatsiyaning intensivligini oshirish. • ishlab chiqarish va sotuv hajmiga nisbatan taqsimlash va savdo tizimining o‘sish sur’ati va hokazolar. rasm- Korxona marketing faolligining aspektlari. Endi marketing faolligi tushunchasiga qaytsak, u korxonaning raqobat muhitida uning harakatchanligi va imkoniyatlarini ishlatish darajasini aks ettiradigan kompleks chora-tadbirlar tushuniladi. Funksiyalar bo‘yicha marketing faolligi ko‘rsatkichlari Marketing faolligini oshiruvchi barcha tashkiliy iqtisodiy qarorlami quyidagi yo'nalishlar bo‘yicha guruhlarga bo‘1 ish mumkin: 1. Assortiment siyosatini faollashtirishga qaratilgan qarorlar. 1.1. Assortimentni kamaytirish. 1.2. Assortimentni qayta ko‘rib chiqish (o'zgartirish, diversifikatsiya qilish, tarkibini tahlil qilish). 1.3. Mahsulot sifatini oshirish. 2. Baho sifatini faollashtirishga qaratilgan qarorlami qabul qilish. 2.1. Xarajatlarni kamaytirish. 2.2. Bahoni belgilash strategiyasini faollashtirish. 2.3. Tovar hayotining har xil bosqichlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan xavf-xatami hisobga olib foyda me’yorini belgilash. 3. Tovar harakatini faollashtirish sohasida qarorlar qabul qilish. 3.1. Savdo agentlarini rag‘batlantirish. 3.2. Taqsimlash kanallarini optimallashtirish. 3.3. Yangi yetkazib beruvchilami qidirib topish. 4. Tovarlami muvaffaqiyat sari yetaklash sohasida qarorlar qabul qilish. 4.1. Tovar harakatlarini samarali kanallar orqali tashkil etish. 4.2. Budjetni qayta ko‘rib chiqish. 5. Xodimlar masalasiga tegishli qaromi qabul qilish. 5.1 Rag'batlantirishni faollashtirish. 5.2 Xodtmlarga ketadigan xarajatlarni kamaytirish. 5.3 Da’vat etuvchi tizimni faollashtirish. 6. Strategik qarorlar. 6.1 Rivojlanish strategiyasini qayta ko‘rib chiqish. 6.2 Marketingning yangi rejasini ishlab chiqish. 6.3 Raqobat kurashini faollashtirish. _______________________ 2I.A.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida” T. “O’zbekiston”, 2010 y. 2.3. Marketing tadkikotlarining shakl va usullari Har qanday ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishda ma’lumotlar olish uchun axborotlarning ikki manbaidan — birlamchi va ikkilamchi turidan foydalaniladi. Ikkilamchi manbalar — bu doim birinchi navbatda o‘rganish zarur bo‘lgan mavjud ma’lumotlardir. Ko‘pchilik holda bu ma’lumotlar ko‘zda tutilgan tadqiqot yo‘nalishlaridan yiroq maqsadlarda yig‘ilgan bo‘ladi. Shuning uchun ularni yangi ma’lumotlar yig‘ish yoki birlamchi ma’lumotlar bilan to‘lg‘azish zarur. Axborotlar manbalari orasidagi farq ikki turli tushuncha — kabinetli tadqiqot (desk research) va kabinetdan tashqaridagi tadqiqot (field research)ning mavjud bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Yuqorida keltirilganidek, kabinetli tadqiqot ikkilamchi ma’lumotlarni yig‘ish maqsadida, kabinetdan tashqaridagi tadqiqotlardan oldin o‘tkaziladi. Chunki zarur axborotlar, ularni tizimlashtirish, to‘ldirish zarur bo‘lsa ham mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari bu tadqiqotlar tekshirish yoki tajriba davomida aynan qanday ma’lumotlar olinishi lozimligini aniqlab beradi. Shuningdek, bosma materiallar axborot manbai sifatida nisbatan olish oson va to‘g‘ri foydalanilgan holda vaqt va pul mablag‘larini tejashga olib keladi. Kabinetli tadqiqotlar firmaning o‘z hisobotini o‘rganishdan boshlanadi. Hisobotni yurgazishga mos bo‘limlar javobgar bo‘lsa ham, marketing tadqiqotlar bo‘limi hisobotlarni unifikatsiyalashning etarli darajasini ta’minlashi va shu orqali firma uchun axborotlar bazasini yaratishi lozim. Bunday bazis ma’lumotlarni olish mumkin bo‘lgan hisobot hujjatlari quyidagi faoliyat sohalarini qamrab olgan bo‘lishi zarur: — sotib olish (zaxira darajasi, undan foydalanish tezligi va boshqalar); — ishlab chiqarish (ishlab chiqarish miqdori, materiallar, ishchi kuchi, tovar zaxiralarini tashish va saqlash harajatlari, ularni qayta ishlash, qadoqlash va o‘rash, ustama xarajatlar, asbob-uskunalardan foydalanish va boshqalar); — kadrlar (ishchi kuchi qiymati, kadrlar qo‘nimsizligi, mehnat unumdorligi darajasi, sababsiz ish qoldirishlar); — marketing (sotishni rag‘batlantirish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, alohida bozor va tovar markalari bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalar); — sotish (alohida tovarlar bo‘yicha qiymati, foydadagi ulushi, buyurtmalar hajmi, sotish kanallari turi yoki xaridorlari, sotish hududlari yoki agentlar bo‘yicha); — moliya (balans hisoboti ma’lumotlari). Tadqiqotchi firmaning yuqorida sanab o‘tilgan ichki materiallaridan tashqari katta miqdordagi qo‘shimcha axborot manbalaridan ham foydalanadi. Ularni besh asosiy kategoriya asosida guruhlash mumkin: Hukumat mahkamalari materiallari (mahalliy va xorijiy). Universitet va notijorat tadqiqot tashkilotlarining nashrlari. Savdo va sanoat assosiasiyalari nashrlari. Akademik, kasbiy va tijorat oynomalari. Tijorat tadqiqot tashkilotlarining ma’ruzalari. Bosma materiallardan axborot manbai sifatida foydalganda, ularni yig‘ish va tizimlashtirishda qanday usuldan foydalanilganligini aniqlash muhimdir. Agar usullar mos kelmasa, ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri solishtirma tahlil qilish kerak emas. Bundan tashqari bu ma’lumotlarning ishonchliligiga tadqiqotchi to‘liq ishonch hosil qilsagina foydalanish lozim. Barcha bosmali axborot manbalari ko‘rib chiqilgandan so‘ng ham asosiy muammoning echimi topilmagan bo‘lsa, u holda kabinetdan tashqarida o‘tkaziladigan tadqiqotlar zaruriy shartdir. Bunday sohalar quyidagilar hisoblanadi: — reklamani tadqiq qilish (reklama e’lonlari samaradorligini tahlil qilish, reklamani tarqatish vositalarini o‘rganish, ommaviy axborot kanallaridan foydalanishni tahlil qilish, iste’mol auditoriyasi hajmini aniqlash); — iste’molchilarni o‘rganish (iste’molchining tanlash va yuqori qo‘yishini aniqlovchi omillarni tadqiq qilish); — taqsimotchi turi (seti) samaradorligini tahlil qilish (taqsimoti turi muqobil tarkiblarini qiyoslash, yukni qayta ishlash usullari va boshqalar); — iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish (yangi mahsulot g‘oyasini tahlil, mahsulotni iste’molchini jalb qilgan holda sinash, mumkin bo‘lgan iste’mol qilish va bu tovarni iste’mol qiluvchilar tasnifini aniqlash va boshqalar). Birlamchi ma’lumotlarni quyidagi uch usullardan biri yordamida yig‘ish mumkin: kuzatish, tajriba va tanlanma tadqiq, shuningdek, ularni birgalikda qo‘llash orqali yig‘iladi. Kuzatish eng oddiy usul bo‘lib, ko‘pchilik holda qoniqarli natijalar beradi. Bu usulning mohiyati o‘rganilayotgan omillar bilan bog‘liq jarayonlarni kuzatishdan iborat. Bunga misol, savdo binolarini rejalashtirishda asosiy usullaridan biri bo‘lgan, dukonga kelayotgan xaridorlar oqimini aniqlashdir. Kuzatish texnikasi kuzatuvchining o‘z ishini yaxshi bilish darajasi va jarayonlarga qanchalik haqqoniy yondashishiga bog‘liq. Bu usulning cheklanganligi uning yashirin xarakterdaligidir. Chunki kuzatish xaridorlar ongida qandaydir aks ta’sir etmasligi lozim. Bundan tashqari tashqi ko‘rinish ko‘pchilik holda xaridorlarning ichki motivini ochib bermaydi. Tajriba o‘tkazishda nazorat o‘tkazish mumkin. Tajriba o‘tkazish tanlama usulga nisbatan arzonroqdir. Tajriba usulining asosiy kamchiligi laboratoriya sharoitlarida xaridorlarning normal o‘zlarini tutishlarini tiklash mumkin emasligidir. Ko‘pchilik holda bunday qiyinchiliklar tajribani tabiiy sharoitda o‘tkazish yo‘li bilan echiladi. Bunga qadoqlashni, tajriba namunalarini do‘kon peshtaxtalariga joylashtirishni olish mumkin. Faqat bir o‘zgaruvchini o‘rganish juda qimmatga tushadi va ko‘p mehnat talab qiladi. Bunga sabab ko‘p sonli o‘zgaruvchilarni sinab ko‘rishdir. Masalan, qadoqlashni o‘rganishda, alohida-alohida unga ta’sir qiluvchi nomi, rangi, hajmi, shakli, axborotlar qiymati va umumiy ta’sirini aniqlash mumkin. Hozirgi vaqtda ko‘p omilli tahlil o‘tkazishga imkon beruvchi lotin kvadratlari usuli, omilli tahlil usuli singari usullar mavjud. Birlamchi ma’lumotlarni olishda eng keng tarqalgan usul tanlama o‘rganishdir. O‘rganish usullari vaqt va mablag‘ cheklanganligiga bog‘liq holda uch omil bilan aniqlanadi: 1. So‘ralayotgan shaxslar kontingenti. 2. So‘ralayotgan shaxslar bilan aloqa o‘rnatish vositasi. 3. Zarur axborot va uni olish usullarining xarakteri bilan. Nazariy tomondan birlamchi ma’lumotlarni yig‘ishning eng ideal usulini o‘rganilishi zarur bo‘lgan barcha shaxslarni ro‘yxatga olishni o‘tkazishdir. Amaliyotda bunday tadbirni amalga oshirish deyarli mumkin emas. So‘rov o‘tkazilishi kerak bo‘lgan shaxslar tanlash yordamida aniqlangandan so‘ng, tadqiqotchi ular bilan quyidagi usullar yordamida muloqot o‘rnatadi: shaxsiy suhbat, pochta anketasi va telefonda suhbat. Bu usullarni ko‘rib chiqishni telefonda suhbatdan boshlaymiz. Bu usulning asosiy kamchiligi shaxsiy telefon egalari aholining ma’lum guruhini tashkil qiladi, xolos. To‘g‘ri, ilgari bu omilga ko‘proq e’tibor berishardi. Hozirgi kunda telefonda suhbat tez va faol so‘rov o‘tkazishda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Telefonda suhbat sanoat tovarlari bozorlarini tadqiq qilishda qulaydir. U samarali bo‘lishi uchun qisqa va aniq bo‘lishi lozim. Aks holda suhbat so‘raluvchini chalg‘itishi va u muddatdan oldin tugashi mumkin. Pochtali anketa orqali so‘rov o‘tkazishning ustunligi har qanday oila va tadbirkor bilan juda kam harakat sarflab muloqot o‘rnatish mumkinligidir. Bunda suhbat aybi bilan so‘rov natijalarini almashtirib yuborishga ham chek qo‘yiladi. Biroq, bu usulning asosiy kamchiligi pochta orqali jo‘natilgan so‘rovlarga javob kelish miqdorining pastligidir. Agar 50% javob olinsa, juda yaxshi natija hisoblanadi. Telefon va pochtali so‘rovning kamchiliklarga egaligi sababli shaxsiy suhbat o‘tkazish eng keng tarqalgan va maqbul usul bo‘lib qolmoqda. Tajribali suhbatlardan foydalanish tadqiqotlar uchun ma’qul javoblarni olish foizini oshiradi. Suhbat o‘tkazuvchining barcha qiyin savollarni tushuntira olishi o‘rganish aniqligini oshiradi va u qo‘shimcha axborotlar yig‘ish imkoniga ham egadir. Shaxsan suhbat o‘tkazishning asosiy kamchiligi yuqori xarajatlar va tajribali suhbatlarning etishmasligidir. Biroq ko‘pgina muammolarni anketani to‘g‘ri tuzish orqali kamaytirish mumkin. Ko‘pchilik standart anketalar faqatgina savollardangina iborat bo‘lmasdan, muqobil javoblarga ham egadir. o‘ar qanday anketa to‘rt asosiy elementni talab qiladi. Birinchidan, har bir anketa nomsiz bo‘lishi mumkin emas. Shu sababli ular nom va tartib raqamiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari so‘rov suhbatdosh tomonidan o‘tkazilayotganda, suhbat vaqti, joyi va suhbatdoshning tartib raqami va uning imzosi bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, har bir anketa so‘ralayotgan shaxslar to‘g‘risidagi ro‘yxat ma’lumotlariga ega bo‘lishi lozim. Bu ma’lumotlar qisman so‘rov yordamida, qisman kuzatish yo‘li bilan olinadi va u quyidagilardan tarqib topadi: yoshi, jinsi, ijtimoiy ahvoli, oila boshlig‘ining kasbi, oilaviy ahvoli, oilaning tarkibi, ma’lumotining darajasi va xarakteri. so‘raluvchining familiyasi va manzili, ijaraga turuvchi yoki uy egasi ekanligi, ko‘chmas mulkining mavjudligi, uzoq muddat foydalanish tovarlari bilan ta’minlanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar majburiy bo‘lmasa ham, foydali ma’lumotlar hisoblanadi. So‘raluvchining daromadi to‘g‘risidagi axborot muhim bo‘lsa ham, ko‘pchilik uchun shaxsiy hayotga aralashish hisoblanadi. Uchinchidan, anketa nazorat savollariga ega bo‘lishi zarur. Bu so‘raluvchi o‘z javoblarida qanchalik uzviylikka rioya qilayotganligi va anketa yo‘riqnoma asosida to‘lg‘izilayotganligiga ishonch hosil qilish uchun zarur. To‘rtinchidan, anketa o‘rganilayotgan muammo echimi uchun zarur axborotlarni olishga imkon berishi kerak. Yig‘ilgan ma’lumotlar tizimlashtirilgandan, umumlashtirilgandan va tahlil qilingandan so‘ng, natijalar va ularga asoslangan tavsiyalar hisobot shaklida taqdim etiladi. O‘rganishlar natijasining katta qismi ikki guruhga — firma rahbarlari va tadqiqotchi mutaxassislarga taqdim etiladi. Bu guruhlarning axborotlarga ehtiyoji va mo‘ljali turli bo‘lgani uchun ikkita alohida hisobot tayyorlanadi. Birinchisi texnik xarakterdagi hujjatlashtirilgan to‘liq hisobot, ikkinchisi birinchi hisobotdan olingan asosiy natijalar, xulosalar va tavsiyalarni qamrab olgan qisqartirilgan hisobot. Amerika bozorni o‘rganish jamiyati o‘tkazilgan tadqiqot hisobotiga quyidagi majburiy mazmundagi talablarni ishlab chiqqan: 1. Tadqiqot maqsadi. 2. Tadqiqot kim uchun va kim tomonidan o‘tkazilgan. 3. Tadqiqot qamrab olgan bosh umumiy ob’ektni bayon qilish. 4. Tanlash hajmi va xarakteri, shuningdek qo‘llanilayotgan tanlash usulini bayon qilish. 5. Tadqiqot o‘tkazish vaqti. 6. Foydalanilgan so‘rov usuli. 7. Tadqiqot o‘tkazgan shaxslar va barcha qo‘llanilgan nazorat usullarining adekvativ tavsifnomasi. 8. Anketa nusxasi. 9. o‘aqiqiy natijalar. 10. Foizni hisoblash uchun foydalanilgan asosiy ko‘rsatkichlar. 11. O‘tkazilgan so‘rovlarning geografik taqsimlanishi. ______________________ 3Bekmurodov A.Sh. “Marketing: osnovi sovremennogo biznesa, formirovanie, uslovie funktsionirovaniya perspektivi razvitiya” T.: “Mexnat” 2018 y.. XULOSA
Bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan keng ko’lamli modernizatsiyalash jarayonlarida barcha ichki bozorning hozirgi holatining yuqori dinamikasi, sharoitlarning o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi va korxonalardan muvaffaqiyatli boshqarish, qolaversa, korxona potensiallarini ro’yobga chiqarishga imkon beradigan boshqaruv tushunchalarini qo’llashni talab qiladi. Ushbu boshqaruv tushunchasi marketingni o’z ichiga oladi, bu korxona boshqaruviga kompleks ravishda yondoshishni ta’minlaydi. Ammo dunyo amaliyoti shuni ko’rsatadiki, korxonalarda marketing faoliyati bog’liq jiddiy muammolar mavjud, bu birinchi navbatda marketing sohasida korxonalarni boshqarish bo’yicha tayyorgarlik darajasi bilan bog’liq. Shu bilan birga, boshqaruvning marketingni boshqarish sifatini oshirishga qaratilgan mazmunli istagi mavjud. Boshqaruvning eng muhim elementlaridan biri marketing faoliyatini tahlil qilish hisoblanadi. Ammo tahlilning eng “eng qiyin” joyi bu marketing faoliyatini tahlil qilish usullarini to’g’ri tanlash bo’lib, ularsiz marketing strategiyalari va taktikasini raqobat muhitiga qanchalik mos kelishini baholash ancha qiyinchiliklar tug’diradi. Shuning uchun marketing faoliyatini tahlil qilish usullarining xilma-xilligiga qaramay marketing faoliyatini tahlil qilish yo’nalishi va usulini tanlash, ayniqsa, korxonalarga nisbatan muammolar mavjud. Ushbu muammoni hal qilishning mumkin bo’lgan usullaridan biri bu korxonaning marketing faoliyatini tahlil qilish usullarini to’g’ri tanlash va baholash metodologiyasini ishlab chiqishdir. Marketing faoliyatini tahlil qilish sifatli tahlil usullariga bog’liq. Tahlil usuli - bu maxsus jarayonlar va tahlil usullariga asoslangan biznes jarayonlarini va korxonalar natijalarini o’rganish usulidir. Marketing faoliyatini tahlil qilish usuli - bu tovar bozori jarayonlari va hodisalarini, ularni takomillashtirish maqsadida korxonaning natijalarini o’zgartirishga turli omillarning ta’sirini o’rganish, o’lchash va umumlashtirish usuli hisoblanadi. Korxona rahbarlari o’zlarining kundalik ish faoliyatida tovar iste’molchiga turli yo’llar bilan etkazib berilishi mumkinligi haqida bosh qotirishadi. Ko’pgina hollarda, pirovard iste’molchi ishlab chiqaruvchining diqqat markazida turmaydi, aksincha, uning o’rnini mahsulotni sotib oladigan firma egallaydi. O’quv qo’llanmada shu holatning sabablari va zaruriyati ochib berishga harakat qilingan. Savdo marketingi siyosati iste’mol tovarlarini etkazib berishning ehtimol tutilgan variantlari tahlili va uning mahsulot taqsimotining hamma shahobchalarida eng yuksak xo’jalik samarasiga erishishni ta’minlaydigan maqbul variantini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Shu sababli rahbariyat taqsimot yo’lini tanlashda bugungina emas, balki ertangi tijorat muhitini ham ko’zlab ish tutish zarurligi ta’kidlanadi. Sabab hozirgi davrda taqsimot jarayoni mahsulot tayorlashning tabiiy ravishda davomiga aylanib bormoqda. Marketing tovar harakatini barcha bosqichlarini o’z ichiga oluvchi talab va taklifni o’rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish bilan bog’liq bo’lgan turli xildagi xizmatlar ko’rsatish va iste’moldan chiqqandan so’ng utilizatsiyani tashkil etish jarayoni kabi bozor muammolarini echish yo’llari va usullari haqida o’quv qo’llanmada yo’nalishlar ko’rsatib berilgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. I.A.Karimov ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruzasi “Toshkent haqiqati”, 1992 y. 26 aprel. 2. I.A.Karimov “Ijobiy ishlarimizni oxiriga etkazaylik” T. “O’zbekiston”, 1994 y. 3. I.A.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo’lida” T. “O’zbekiston”, 2010 y. 4. I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sayoasida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” T. “O’zbekiston”, 2007 y. 5. I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” T. “O’zbekiston”, 2004 y. 6. Bekmurodov A.Sh. “Marketing: osnovi sovremennogo biznesa, formirovanie, uslovie funktsionirovaniya perspektivi razvitiya” T.: “Mexnat” 2018 y.. 7. Vaysman L. “Strategiya marketinga: 10 shansov k uspexu” M. “Ekonomika”, 2017 g. 8. Voye X., Yakubsen U. “Marketing” M. “Progress”, 2001 y. 9. Golubkov B.P. “Marketing: vibor luchshego resheniya” M. “Ekonomika”, 2008 g. 10. Dixtl K. “Prakticheskiy marketing” M. “Visshaya shkola”, 2007 g. 11. Kapustina N.B. “Teoriya i praktika marketinga v SShA” M. “Ekonomika”,2009 y. 12. Karlof B. “Delovaya strategiya” M. “Ekonomika”, 2014y. 13. Krilova G.D. “Praktikum po marketingu. Situatsionnie zadachi i test-kontrol” M. “Bank i birja” YuNITI 2015 y. 14. Lamben J.J. “Strategitechkiy marketing, Evropeyskaya perspektiva” S-P6 Nauka 2008 y. 15. Levshin F.M., Muxim S.B., Solovev V.N. “Mirovie rinki: konyuktura i tseni” M. Dialog 2016 y. 16. Madisaro S. “Mejdunarodniy marketing” perevod s angl. M. Mejdunarodnie otnosheniya 2017 y. 17. “Marketing vo vneshneekonomicheskoy deyatelnosti predpriyatiya”. Uchebnoe posobie M. Vneshtorgizdat. 2015 y. 18. “Marketing vo vneshneekonomicheskoy deyatelnosti predpriyatiya” M. Vneshtorgizdat. 2018 y. 19. Medvedkov S.Yu., Sergeev Yu.A. “Mejdunarodniy marketing amerikanskoy texnologii” M. Nauka 2015 y. 20. Moriva A. “Sdelano v Yaponii”, perevod s angl. M. Progress 1992g. 21. Muxitdinov D.M., Abdullaev Sh.R. “Marketing kak noviy metod organizatsii i upravleniya promishlennostyu” T.Mexnat 2004 y. Download 292.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|