Kirish. Organik moddalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi. Organik moddalarning klassifikatsiyasi

2. Organik moddalarning kimyoviy tuzilishi nazariyasi
Bu nazariyani ulug rus olimi A.M Butlerov yaratgan. Bu nazariyaga ko‘ra, organik moddalarning xossalari ularni tashkil kilgan atomlarning tabiati va sonidan tashqari, shu atomlarning fazoda bir-biriga nisbatan joylashuvi, bir-biri bilan qay tartibda bog‘langani, ular orasidagi bog‘lanish harakteriga bog‘liqdir. Faqat o‘zaro bevosita bog‘langan atomlargina emas, xatto bir-biridan uzoq joylashgan va o‘zaro bevosita bog‘lanmagan atomlar ham bir-biriga bir kadar ta’sir kiladi.
Izomeriya. Tarkibi va molekulyar og‘irliklari bir xil bo‘lib molekulada atomlarning bir-biriga nisbatan joylashuvi har xil bo‘lgan birikmalar izomerlar deb, hodisaning o‘zi esa izomeriya deb ataladi. Izomeriya hodisasi organik moddalar kup bo‘lish sabablaridan va A.M.Butlerovning nazariyasini tasdiqlovchi faktlardan biridir.
3. Organik moddalarning klassifikatsiyasi
Organik birikmalar kimyoviy tuzilish nazariyasi asosida sinflarga bulingan. Organik moddalarni sinflarga bo‘lishda uglerod bilan vodorod birikmalari – uglevodorodlar asos qilib olingan, kolgan hamma birikmalar shu uglevodorodlarning hosilalaridir.
Hamma organik birikmalar uch sinfga – guruhga bo‘linadi.
Aciklik birikmalar. Aciklik birikmalar ochiq zanjirli birikmalardir, bu birikmalar jumlasiga yoglar kiradi, shu sababli aciklik birikmalar sinfi yog‘ qatori ham deyiladi.

1. 
   Izociklik birikmalar yoki karbociklik birikmalar. Izociklik birikmalarga uglerod atomlaridan tuzilgan berk zanjirli- ciklli birikmalar kiradi.
   
2. 
   Geterociklik birikmalar. Bu birikmalar berk zanjirli birikmalar bo‘lib, zanjirda uglerod atomlaridan boshqa element atomlari ham bo‘lishi mumkin.
   

Hozirda organik moddalarning yuqoridagi sinflarini quyidagi tartibda bayon qilish mumkin.
1. Alkanlar – to‘yingan ugdlevodorodlar C_nH_2n+2 formula bilan ularning umumiy formulasi belgilanadi.
Bo‘larga metanning gomologik qatori misol bo‘ladi. Ular quyidagicha: СН₄, С₂Н₆, С₃Н₈, С₄Н₁₀, С₅Н₁₂, С₆Н₁₄, С₇Н₁₆, С₈Н₁₈, С₉Н₂₀, С₁₀Н₂₂. Bo‘lar tabiatda tabiiy gaz, neft va toshko‘mir konlarida uchraydi. Bu moddalar kimyo sanoatida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ulardan qurum, vodorod, etilen, acetilen, propilen, sun’iy benzin, sintetik yo‘l bilan olinadigan spirt, kislota, efir va boshqalar olinadi.
2. Alkenlar – to‘yinmagan bir qo‘sh bog‘li uglevodorodlar bo‘lib, ularning umumiy formulasi C_nH_2n bilan ifodalaniladi. Bu modalarga eten va uning gomologlari kiradi: С₂Н₄, С₃Н₆, С₄Н₈, С₅Н₁₀, С₆Н₁₂, С₇Н₁₄, С₈Н₁₆, С₉Н₁₈, С₁₀Н₂₀.. Bo‘lardan eng muhimlari hozirda sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan va qurilish materiali sifatida ishlatiladigan moddalar olinadigan – monomerlar etilen va propilendir.
nС₂Н₄  (- СН₂ - СН₂ -)n etilen polietilen

nСН₂ = СН  (- СН₂ - СН -)n СН₃ СН₃

propilen polipropilen

3. 
   Alkinlar – to‘yinmagan tarkibida uch bog‘ bo‘ladigan uglevodorodlar bo‘lib, ularning umumiy formulasi S_nH_2n-2 bilan ifodalanadi. Ularga С₂Н₂, С₃Н₄, С₄Н₆, С₅Н₈, С₆Н₁₀, С₇Н₁₂, С₈Н₁₄, С₉Н₁₆, С₁₀Н₁₈. Bulardan eng ko‘p ishlatiladigani – acetilen bo‘lib, uning tuzlishi quyidagicha:
   

СН  СН Acetilendan Kucherov reaksiyasi asosida sirka aldegid, sirka kislota, etil spirti. Etil acetat kabi moddalarni olish mumkin. Misol:
_Hg ⁺²
СН  СН + Н₂0  СН₃ – СН0