Кириш. ҚУрилиш материаллари ва буюмлари (ҚМБ) тайёрлашнинг асосий принциплари, Ҳом ашё базаси

Қурилиш материалларининг таснифланиши, стандартлаш, сертификатлаш ва сифат назорати

Қурилиш материалларининг ҳар бир тури ўзига хос физик, механикавий, кимёвий ва махсус хоссаларга (радиацияга муносабат, технологик ишлов) эга бўлади. Материалларнинг таркиби, структураси физик-кимёвий ва технологик жараёнлар таъсирида ўзгариши билан уларнинг барча хосса ва хусусиятлари ўзгаради.
Қурилиш материаллари келиб чиқишига кўра табиий ва сунъий бўлади.
Улар хоссаларига нисбатан пластик (битум, гилтупроқ) эластик (ёғоч, пўлат, резина), мўрт (сопол, шиша, бетон, чўян), материал мустаҳкамлигига қараб- мустаҳкамлиги юқори (пўлат, гранит, шиша, шишапласт, ситалл, бетон-полимер), мустаҳкам (бетон, ёғоч, полимербетон, пишиқ ғишт) ва мустаҳкамлиги кичик (гипс, оҳактош, хом ғишт, кўпикбетон, газбетон) турларга бўлинади.
қурилиш материалларини техник хоссаларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
пластик материаллар - куч, температура ёки сув таъсирида қайта ишланиш хусусиятига эга бўлган материаллар (гил, битум, мис, қўрғошин ва х..к.)
эластик материаллар - унга таъсир этаётган куч олингандан сўнг ўз шаклига қайтадиган материаллар (резина, пўлат, ёғоч)
мўрт материаллар — таъсир этаётган куч натижасида ўлчами ва шаклини ўзгартирмайди, бузилиш ҳоссасига эга бўлган материаллар (шиша, чўян, ғишт ва х,.к.)
А) Мустаҳкам — гранит, темир, ёғоч
Б) Мустаҳкамлиги паст — чиғаноқтош, сомон, хом ғишт
а) Қаттиқ - чўян, шиша, гранит
б) Юмшоқ. - ёғоч, қўрғошин, битум
Сув, кислота, ишқор, иссиқ-совуқ ҳамда физик-кимёвий жараёнлар таъсирида чидамли- (клинкер, пластмассалар) ва чидамсиз (хом ғишт) материаллар;
Изоляция материаллари - иссиқлик ўтказмайдиган (минерал пахта, жун, ғовакли асбест буюмлар)
Товушни ютувчи- (пемза, қатламли шиша пахта, фибролит)
гидроизоляцион- (битум, рубероид, толь)
электроизоляцион-(резина, чинни, мармар) хоссаларга эга бўлган материаллар.
Материалларнинг ишлатилиш шароитига кўра конструктив (табиий тош материаллари, бетон, қоришма, сопол, ёғоч, полимербетон, пластмасса ва ҳ.к.) ва махсус (иссиқлик ва товуш изоляцияси, гидроизоляция, безак, коррозияга чидамли, оловга бардошли, радиациядан ҳимояловчи, биологик муҳитга чидамли ва х.к.) турларга бўлинади.
Қурилиш материаллари хоссаларини рақамлар билан баҳолаш мақсадида Республика стандарти (РСт), Тармоқ стандарти (ТСт), Корхона стандарти (КСт), Давлатлараро стандарт (ДСт) лар жорий этилган. Қурилиш материаллари стандартлари Давлат стандарти қўмитаси билан ЎзР Давлатархитектқурилиш томонидан тасдиқланади. Бундай стандартлар техник шартлар; техник талаблар; буюм турлари ва ўлчамлари; қабул қилиш қоидалари; тамғалаш, ўраш ва ташиш қоидалари ва ш.к. холларда бўлиши мумкин.
Қурилиш материлларидан фойдаланиб бино ва иншоотлар қуриш “Қурилиш меъёрлари ва қоидаларида” (ҚМҚ) белгиланган бўлиб, барча ташкилот ва муассасалар учун мажбурийдир. Қурилиш материалларининг 1947 йилда ташкил топган “Стандартлаш ҳалқаро ташкилоти (МОС)” талабларига жавоб берувчи хиллари ҳам мавжуд. МОС қурилиш материалларини давлатлараро ташиш ва ишлатишга қулайлик туғдиради.
Замонавий технология асрида қурилиш материалларининг муҳим ўрни мавжуд.Улардан қурилиш фаолиятидаги фойдаланишда муҳимлигига қарамасдан ҳеч қайси муҳандислик соҳаси улардан фойдаланмасдан иш юрита олмайди. Шунингдек, қурилиш материаллари саноатда , миллий иқтисодиётнинг қурилиш ишларидаги даражаси ва сифати бошқарувида муҳим ёрдамчи саналади.
Махсус тизим учун қурилиш материалларининг махсус танловлари бўйича аниқ омиллар мавжуд. Эҳтимол уларнинг муҳимлиги иқлим билан алоқадор бўлиши мумкин. Авваллари турли материаллар ва қурилиш шакллари дунёнинг турли жойларида иқлим шароитларига қараб такомиллаштирилган. Бошқа омил материалларни танлашдаги иқтисодий омил саналади. Қурилиш услубларининг тезлик билан ўсиши, асбоблар ва ускуналарнинг такомиллашуви ва қурилиш саноатидаги ўзгаришлар материаллар танловига таъсир қилиши мумкин. Ўрнатиш, махсулотнинг турли жараёнлари ва қурилишдан фойдаланишдаги катта фарқларга асосан талабларнинг катта: юқори ва паст ҳароратга чидамлилиги, оддий сув ва денгиз сувига қаршилик, кислоталар ва ишқорлар ва ҳокозо. Шунингдек, аҳоли ва жамоат бинолари дастлабки безаклари учун материаллар, боғлар ва хиёбонлар ва бошқалар қойимли, кўзни қувнатадиган, чидамли ва бақувват бўлиши керак. Қурилиш материалларининг махсус хусусиятлари асосларини бир қанча алоҳида гуруҳларга ажратиш мумкин. Мисол учун минерал бириктирувчи материаллар ҳаво ва гидро ўрнатув турларига ажратилади. Қурилиш материалларининг асосий хусусиятлари уларнинг иловаларига тастлабки таъсир саналади. Қурилиш материалларининг фақатгина кенг қамровли билими турли хил хизмат ҳолатлари учун материалнинг ақлли танловини бажаришга имкон беради¹.
Стандартлаштириш аҳамияти таъкидланиши мумкин эмас. Бунинг ўзига хос стандарт даража остида бўлиши учун материаллар ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга сифатини талаб қилади. Бироқ, стандартлаштириш аҳамияти манфаатдор саноат стандартлари ва яхшилиши, ишлаб чиқариш техник билан аввалги кимсадан маҳсулотлари устига ҳар бири қайта кўриб стандарт жойлари юқори талаблар сақлаши керак.Ёлғиз бу омил чекланган эмас. Янги, янада самарали маҳсулотлар ишлаб чиқарилмоқда ва мана шундай миқдор ва сифат ҳам материаллар ютуқлари, қуриш саноати, анъанавий материалларларни ишлаб чиқаришини орттиради.
Махсулотнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш учун, турли материалларни махсус ҳолатларда хизмат қилишни солиштириш муҳим саналади. Ишлатиш ва ўрнатиш харажатлари қурилиш материаллари ва махсулотларининг сифатини ошириш орқали камайтирилиши мумкин. Қурилиш саноати иқтисодчилари шунга кўра биринчи ўринда қурилиш материаллари бўйича яхши билим, иккинчи уларнинг асосий хусусиятларининг асосидаги муносиб қўлланилиши ва учинчи уларнинг ишлаб чиқариш технологияси, ҳамда иқтисодий ижро ва самарадорлик кабиларни талаб қилади. Талаб қилинган билимга эга бўлиб, қурилишдаги иқтисодчи мутахассислар қурилиш материаллари ишлаб чиқариш ва уларни жорий қилишда фаол иштирокчи бўладилар.
Иссиқлик ютувчанлик.
Қ=C·м(т₁-т₂) ; кЖ
Бу ерда: С- иссиклик, ютувчанлик коэффициенти
Қ- иссиқлик миқдори
М- намунанинг массаси
т₁-т₂ температуранинг фарқи
Зарбга қаршилик. Материалнинг зарбга қаршилик кўрсатувчанлиги, стандарт намунани бузиш учун сарф этилган иш миқдори ёки ҳажм бирлигига сарфланган солиштирма иш билан ифодаланади.
Ишқаланишга қаршилик. Материални ишқалаш доирасида минг марта айлантирганда намунанинг 1см² юзасидан йўқотган оғирлигига ишқаланиш дейилади.
Пластиклик. Материал куч таъсирида ўз шаклини ўзгартирса ва куч олинганда аввалги шаклига жуда оз муддатда қайтса, бунга пластиклик дейилади. (қўрғошин, пулат, лой).
қаттиқлик. Материалларга ўзидан қаттиқ, жисм ботирилгандаги қаршилик кўрсатувчанлик хусусияти унинг қаттиқлиги дейилади.
Мўртлик. Материалнинг куч таъсирида сезиларли деформацияланмаган ҳолда бузилиб кетиши унинг мўртлиги дейилади. (шиша, чуян, бетон)².
1-жадвал