Кириш. ҚУрилиш материаллари ва буюмлари (ҚМБ) тайёрлашнинг асосий принциплари, Ҳом ашё базаси. Режа

Қурилиш материалларининг таснифланиши, стандартлаш, сертификатлаш ва сифат назорати
Қурилиш материалларининг ҳар бир тури ўзига хос физик, механикавий, кимёвий ва махсус хоссаларга (радиацияга муносабат, технологик ишлов) эга бўлади. Материалларнинг таркиби, структураси физик-кимёвий ва технологик жараёнлар таъсирида ўзгариши билан уларнинг барча хосса ва хусусиятлари ўзгаради.
Қурилиш материаллари келиб чиқишига кўра табиий ва сунъий бўлади. Улар хоссаларига нисбатан пластик (битум, гилтупроқ) эластик (ёғоч, пўлат, резина), мўрт (сопол, шиша, бетон, чўян), материал мустаҳкамлигига қараб- мустаҳкамлиги юқори (пўлат, гранит, шиша, шишапласт, ситалл, бетон-полимер), мустаҳкам (бетон, ёғоч, полимербетон, пишиқ ғишт) ва мустаҳкамлиги кичик (гипс, оҳактош, хом ғишт, кўпикбетон, газбетон) турларга бўлинади.
Қурилиш материалларини техник хоссаларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
пластик материаллар - куч, температура ёки сув таъсирида қайта ишланиш хусусиятига эга бўлган материаллар (гил, битум, мис, қўрғошин ва х..к.)
эластик материаллар - унга таъсир этаётган куч олингандан сўнг ўз шаклига қайтадиган материаллар (резина, пўлат, ёғоч)
мўрт материаллар — таъсир этаётган куч натижасида ўлчами ва ўзгартирмайди, бузилиш ҳоссасига эга бўлган материаллар (шиша, чўян, ғишт ва х,.к.)
А) Мустаҳкам — гранит, темир, ёғоч
Б) Мустаҳкамлиги паст — чиғаноқтош, сомон, хом ғишт
а) Қаттиқ - чўян, шиша, гранит
б) Юмшоқ. - ёғоч, қўрғошин, битум
Сув, кислота, ишқор, иссиқ-совуқ ҳамда физик-кимёвий жараёнлар таъсирида чидамли- (клинкер, пластмассалар) ва чидамсиз (хом ғишт) материаллар;
Изоляция материаллари-иссиқлик ўтказмайдиган (минерал пахта, жун, ғовакли асбест буюмлар)
Товушни ютувчи- (пемза, қатламли шиша пахта, фибролит)
гидроизоляцион- (битум, рубероид, толь)
электроизоляцион- (резина, чинни, мармар) хоссаларга эга бўлган материаллар.
Материалларнинг ишлатилиш шароитига кўра конструктив (табиий тош материаллари, бетон, қоришма, сопол, ёғоч, полимербетон, пластмасса ва ҳ.к.) ва махсус (иссиқлик ва товуш изоляцияси, гидроизоляция, безак, коррозияга чидамли, оловга бардошли, радиациядан ҳимояловчи, биологик муҳитга чидамли ва х.к.) турларга бўлинади.
Қурилиш материаллари хоссаларини рақамлар билан баҳолаш мақсадида Республика стандарти (РСт), Тармоқ стандарти (ТСт), Корхона стандарти (КСт), Давлатлараро стандарт (ДСт) лар жорий этилган. Қурилиш материаллари стандартлари Давлат стандарти қўмитаси билан ЎзР Давлатархитектқурилиш томонидан тасдиқланади. Бундай стандартлар техник шартлар; техник талаблар; буюм турлари ва ўлчамлари; қабул қилиш қоидалари; тамғалаш, ўраш ва ташиш қоидалари ва ш.к. холларда бўлиши мумкин.
Қурилиш материлларидан фойдаланиб бино ва иншоотлар қуриш “Қурилиш меъёрлари ва қоидаларида” (ҚМҚ) белгиланган бўлиб, барча ташкилот ва муассасалар учун мажбурийдир. Қурилиш материалларининг 1947 йилда ташкил топган “Стандартлаш ҳалқаро ташкилоти (МОС)” талабларига жавоб берувчи хиллари ҳам мавжуд. МОС қурилиш материалларини давлатлараро ташиш ва ишлатишга қулайлик туғдиради.
Zamonaviy texnologiya asrida qurilish materiallarining muhim o’rni mavjud.Ulardan qurilish faoliyatidagi foydalanishda muhimligiga qaramasdan hech qaysi muhandislik sohasi ulardan foydalanmasdan ish yurita olmaydi. Shuningdek, qurilish materiallari sanoatda , milliy iqtisodiyotning qurilish ishlaridagi darajasi va sifati boshqaruvida muhim yordamchi sanaladi. Maxsus tizim uchun qurilish materiallarining maxsus tanlovlari bo’yicha aniq omillar mavjud. Ehtimol ularning muhimligi iqlim bilan aloqador bo’lishi mumkin. Avvallari turli materiallar va qurilish shakllari dunyoning turli joylarida iqlim sharoitlariga qarab takomillashtirilgan. Boshqa omil materiallarni tanlashdagi iqtisodiy omil sanaladi. Qurilish uslublarining tezlik bilan o’sishi, asboblar va uskunalarning takomillashuvi va qurilish sanoatidagi o’zgarishlar materiallar tanloviga ta’sir qilishi mumkin. O’rnatish, maxsulotning turli jarayonlari va qurilishdan foydalanishdagi katta farqlarga asosan talablarning katta : yuqori va past haroratga chidamliligi, oddiy suv va dengiz suviga qarshilik, kislotalar va ishqorlar va hokozo. Shuningdek, aholi va jamoat binolari dastlabki bezaklari uchun materiallar, bog’lar va xiyobonlar va boshqalar qoyimli, ko’zni quvnatadigan, chidamli va baquvvat bo’lishi kerak. Qurilish materiallarining maxsus xususiyatlari asoslarini bir qancha alohida guruhlarga ajratish mumkin. Misol uchun mineral biriktiruvchi materiallar havo va gidro o’rnatuv turlariga ajratiladi. Qurilish materiallarining asosiy xususiyatlari ularning ilovalariga tastlabki ta’sir sanaladi. Qurilish materiallarining faqatgina keng qamrovli bilimi turli xil xizmat holatlari uchun materialning aqlli tanlovini bajarishga imkon beradi1.
Standartlashtirish ahamiyati ta'kidlanishi mumkin emas. Buning o'ziga xos standart daraja ostida bo'lishi uchun materiallar va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga sifatini talab qiladi. Biroq, standartlashtirish ahamiyati manfaatdor sanoat standartlari va yaxshilishi, ishlab chiqarish texnik bilan avvalgi kimsadan mahsulotlari ustiga har biri qayta ko'rib standart joylari yuqori talablar saqlashi kerak.Yolg'iz bu omil cheklangan emas. Yangi, yanada samarali mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda va mana shunday miqdor va sifat ham materiallar yutuqlari, qurish sanoati, an'anaviy materiallarlarni ishlab chiqarishini orttiradi. Maxsulotning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun, turli materiallarni maxsus holatlarda xizmat qilishni solishtirish muhim sanaladi. Ishlatish va o’rnatish xarajatlari qurilish materiallari va maxsulotlarining sifatini oshirish orqali kamaytirilishi mumkin. Qurilish sanoati iqtisodchilari shunga ko’ra birinchi o’rinda qurilish materiallari bo’yicha yaxshi bilim, ikkinchi ularning asosiy xususiyatlarining asosidagi munosib qo’llanilishi va uchinchi ularning ishlab chiqarish texnologiyasi, hamda iqtisodiy ijro va samaradorlik kabilarni talab qiladi. Talab qilingan bilimga ega bo’lib, qurilishdagi iqtisodchi mutaxassislar qurilish materiallari ishlab chiqarish va ularni joriy qilishda faol ishtirokchi bo’ladilar.
Иссиқлик ютувчанлик.
Q=C·m(t1-t2) ; кЖ
Бу ерда: С- иссиклик, ютувчанлик коэффициенти Q- иссиқлик миқдори М- намунанинг массаси t1-t2 температуранинг фарқи
Зарбга қаршилик. Материалнинг зарбга қаршилик кўрсатувчанлиги, стандарт намунани бузиш учун сарф этилган иш миқдори ёки ҳажм бирлигига сарфланган солиштирма иш билан ифодаланади.
Ишқаланишга қаршилик. Материални ишқалаш доирасида минг марта айлантирганда намунанинг 1см2 юзасидан йўқотган оғирлигига ишқаланиш дейилади.
Пластиклик. Материал куч таъсирида ўз шаклини ўзгартирса ва куч олинганда аввалги шаклига жуда оз муддатда қайтса, бунга пластиклик дейилади. (қўрғошин, пулат, лой).
Қаттиқлик. Материалларга ўзидан қаттиқ, жисм ботирилгандаги қаршилик кўрсатувчанлик хусусияти унинг қаттиқлиги дейилади.
Мўртлик. Материалнинг куч таъсирида сезиларли деформацияланмаган ҳолда бузилиб кетиши унинг мўртлиги дейилади. (шиша, чуян, бетон)2.
1-жадвал