Kirish. XX asr ikkinchi yarimi Osiyoning markaziy qismida bo`lgan siyosiy jarayonlar Reja

Kirish.XX asr ikkinchi yarimi Osiyoning markaziy qismida bo`lgan siyosiy jarayonlar
Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   O`zbekistonning mustaqillika erishish yo`li
   
3. 
   Qozog`istonning o`ziga xos yo`li
   
4. 
   Qirg`iziston mustaqillik sari
   
5. 
   Tojikiston ziddiyatli davr
   
6. 
   Turkmaniston
   

“Yaqin Xorij mamlakatlari tarixi” fani O`zbekistonga yaqin bo`lgan davlatlarning XX asr ikkinchi yarimi XXI asr boshlarida bo`lgan tarixini o`rganadi. Bu kusda asosan shu davlatlarning musaqillikka erish yo`lidagi qiyinchilklar, o`zaro buy o`ldagi harakatlar, davlat rahbarlarining amalga oshirgan harakatlari, turli xil ziddiyatlarning bartaraf qilish yo`llari, iqtisdiy qiyinchiliklardan chiqish yo`llari va boshqalarga asosiy etibor qaratilgan.

Markaziy Osiyonining iqtisodiy va sisyosiy jihatdan yetakchi bo`lgan davlatlaridan biri O`zbekistonning mintaqada tinchlikni saqlash maqsadida amalga oshirgan tadbirlari, Qozog`istonning yadro dasturidan chishi, Qir`gizistondagi siyosiy nizolarning kelib chiqishi va uni hal qilishdagi amaliy harakatlar, Tojikistondagi fuqarolar urushi va uning natijasida davlatning inqiroz yo`liga kirib qolishi, Turkmanistonning o`ziga xos yo`l bilan rivojlanib borishi va Afg`onistondagi siyosiy beqarorlikni davom etishi o`tgan o`ttiz yildan ortiq davr tarixining ajralmas qismi bo`lib qolgan.
80 yillar oxiri 90 yillar boshlarida O`zbekistonda jamiyatning turli sohalarida mustaqillikka intilish harakatlari kuchayib bordi. 80 yillarning ikkinchi yarmidan mustaqillikni qo`lga kiritish shart-sharoitlari vujudga keldi. 1989 yil oktyabrda davlat tili to’g`risidagi qonunni qabul qilinishi mustaqillik yo`lida muhim bosqich bo`ldi.
1990 yili bahorida markazning qattiq qarshilishga qaramasdan sobiq Ittifoq Respublikalari orasida birinchi bo`lib O`zbekistonda Prezidentlik lavozimi ta`sis etildi. Bu o`zbek davlatchiligi va mustaqillikning printsipial yangi bosqichi bo`ldi.
I.A.Karimov 1990 yil 24 martda O`zbekiston Oliy Kengashida O`zbekistonning birinchi Prezidenti qilib saylandi. 1990 yil 20 iyunda mustaqillik to`g`risidagi deklaratsiyaning qabul qilinishi xalqning davlat mustaqilligiga intilishini huquqiy, iqtisodiy va siyosiy mazmun bilan to`ldirdi va g`oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. O`zbekiston jamoat tashkilotlari va harakatlari orasida mustaqillik g`oyasi keng qo’llab-quvvatlandi.
1991 yil 31 avgustda O`zbekiston Respublikasi Oliy Soveti XII chaqiriq navbatdan tashqari VI sessiyasi davlat mustaqilligi va mustaqil suveren O`zbekiston Respublikasi davlati tashkil topganligini e`lon qildi. Unda O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi to`g`risida Oliy Kengash Bayonoti va Respublika davlat mustaqilligi asoslari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi hamda 1 sentyabr — Mustaqillik kuni milliy bayram deb belgilandi. Bu asosiy hujjatlar O`zbekiston oldida turgan maqsad va vazifalarni ko`rsatib berdi.
1991 yil 16 dekabrda "Qozog'iston Respublikasining davlat mustaqilligi to'g'risida" konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Mustaqillik - avlodilarga bergan buyuk baxt, xalqning azaliy qadriyatidir. Yigirma yildan ortiq vaqt davomida mamlakat farovonligini oshdi.
Qozoq xalqining mustaqillik sari qadam bosdi. Yangi davlat paydo bo'ldi - Mustaqil Qozog'iston Respublikasi, mustaqil qozoq millati. 1991 yil 17-dekabr kuni Olmaotadagi Markaziy maydonda Qozog'iston Respublikasining davlat mustaqilligini e'lon qilish va 1986 yil dekabr voqealarining besh yilligiga bag'ishlangan miting bo'lib o'tdi. Qozog'iston Respublikasi Prezidenti Nursulton Nazarboev minglab odamlarga murojaatida: «Mustaqil davlat yaratish asrlar davomida qozoq xalqining orzusi bo'lib kelgan. Va endi biz o'sha kunga yetib keldik ... Mustaqillik arafasida bu odamlar qozoq xalqining ozodligi uchun kurashgan fuqarolar, shu jumladan Dekabr qurbonlari, Qozog'istonning suveren, mustaqil davlat ekanligini ko'rmaganlarning ruhiga ta'zim qildilar. Yodda tutishni o'zimning burchim deb bilaman ... Mustaqillik barcha uchun katta mas'uliyatdir. Endi biz gullab-yashnagan mamlakatga aylanish yo'liga jiddiy kirishishimiz kerak. Sulolamizning yuksalishi ham, boyligimizni topshirish ham bizning qo'limizda. Ulkan erimizning boyligi ushbu cho'lning tubjoy xalqlari, shuningdek, birgalikda yashayotgan boshqa millat vakillari uchun mo'l-ko'ldir. Nima qilsak ham, men buni oqilona qilishni xohlayman, arzon shiorlarga rioya qilmaslik, o'zgaruvchan his-tuyg'ularga berilmaslik. Umid qilamizki, yoshlar, ayniqsa, salqinlikni, oqsoqollarga bo'lgan hurmatni o'zgartirmaydilar, do'stlikka, birodarlik va mehribonlikka doimo sodiq bo'lib, xalq nomidan har qanday tiyilishdan saqlanishadi. Tarixning ko'chishi uzoq. Shoshmaylik. Men ko'p millatli Qozog'iston xalqining yulduzi baland bo'lishiga, vatanimizda farovon va farovon hayot o'rnatilishiga ishonchim komil "deydi Nursulton Nazarboyev.
SSSR parchalanishi davrida Qirg'izistonda demokratik hukumat va rivojlangan ko'p partiyali tizim mavjud edi. 1988-1991 yillarda Bu erda partiyalar yoki ommaviy harakatlar shaklida shakllantirilgan bir nechta ommaviy siyosiy tashkilotlar tashkil etildi. 1990 yilda muxolif kuchlar Qirg'iziston Demokratik Harakatiga (KDM) birlashdilar.
1990 yil oktyabr oyida Qirgiziston SSR Fanlar akademiyasining prezidenti bo'lgan Asqar Aqaev mamlakat prezidentligiga muxolif partiyalar koalitsiyasining ko'magida Oliy Kengash (respublikaning qonun chiqaruvchi organi) tomonidan saylandi. Shunga qaramay, aslida davlat hokimiyati CPC Markaziy Qo'mitasi qo'lida edi, uni birinchi kotibi Absamat Masaliev boshqargan.
Prezident Aqaev bilan ko'plab muhokamalardan so'ng, 1991 yil aprel oyida Masaliev iste'foga chiqdi. Biroq, KNN respublika va mahalliy darajadagi davlat hokimiyati idoralari ustidan nazoratni saqlab qoldi. Bu holat 1991 yil avgustda Moskvada davlat to'ntarishiga urinish davom etgunga qadar davom etdi. 1991 yil 31 avgustda Qirg’iziston Respublikasi Oliy Kengashi mamlakatning davlat mustaqilligi to’g’risidagi deklaratsiyani qabul qildi.
1991 yil 12 oktyabrda Asqar Akaev mamlakat prezidenti etib saylandi. 1995 yilga kelib, Qirg'izistonda 19 partiya va 600 ga yaqin jamoat birlashmalari rasman ro'yxatga olindi.
1991 yil avgustdagi davlat to'ntarishi paytida Turkmaniston rahbari kutish rejasini amalga oshirdi, ammo keyinchalik u "xunta" ni (GKChP) qoralaganini aytdi. Boris Yeltsin tarafdorlarining g'alabasidan so'ng u Turkmanistonning SSSRdan rasmiy ravishda ajralib chiqishiga yo'l oldi. Kommunistik partiya Demokratik partiyaga aylantirildi; 27 oktyabrda Niyozov referendum o'tkazdi va natijada mamlakat mustaqil davlat deb e'lon qilindi.
Unga rahbarlik qilgan Niyozov dunyoviy davlatning tarafdori ekanligini aytdi (Turkiya singari), ammo u urf-odatlarni hurmat qiladi, keksalarni va urf-odatlarni hurmat qiladi. 1992 yilda u Makka musulmonlari ziyoratgohiga bordi. Niyozov siyosiy sohada avtoritar boshqaruv tizimini himoya qildi. "O'tish davrida mamlakatda bitta etakchi bo'lishi kerak" dedi u. - Ko'p sonli zotlarning anarxiyasi. Prezident faqat shaxsda hokimiyatning yagona yadrosi bo'lgan taqdirdagina ishlaydi. " Shuningdek, u mamlakat hukumatini boshqargan. Shu bilan birga, rasmiylar muxolifatdagi siyosiy partiyalarni ro'yxatdan o'tkazish va siyosiy mitinglarga ruxsat berishdan bosh tortdilar. Muxolifat etakchilari ta'qib qilindi yoki hijrat qilishga majbur bo'ldi.
Niyazov "ma'lum bir tarixiy davrda ma'lum bir millatning ehtiyojlarini qondiradigan" "dunyo amaliyotida noyob" davlat tizimini yaratishni qo'llab-quvvatlayotganini va "evolyutsion siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlarni" amalga oshirishga va'da berganini aytdi.
Tojikiston oʻz mustaqilligini SSSR parchalanishi arafasida, 1991-yil 8-sentyabr kuni qoʻlga kiritgan edi. Bu Tojikiston tarixidagi ilk oʻzini mustaqil boshqaruvchi davlat boʻldi. Biroq mustaqillikdan koʻp oʻtmay Tojikiston yangi davlatning moʻrt ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va tashqi kuchlar taʼsiri tufayli noroziliklar toʻlqini ostida qolib ketdi.
Fuqarolar urushining tamal toshi 1989-yildayoq qoʻyib boʻlingan edi. Oʻsha yilning may oyida Tojikistonga armanlarning kelgani va ularga yangi uylar ajratilgani haqida mish-mishlar tarqaldi. 1989-yil yanvardagi kuchli zilzila natijasida Hisor tumanidagi minglab odamlar boshpanasiz qolishgan va tojik hukumati bu tabiiy ofat asoratlarini bartaraf etishda yetarlicha imkon topolmay qiynalayotgan edi. Tumanning Sharara qishlogʻi 17 metrli tuproq bilan koʻmilib qoldi, qishloqning butun 600 aholisi xalok boʻldi. Ayni yilda Armanistonda ham 25,000 kishining umriga zomin boʻlgan zilzila roʻy bergan edi. Moskva minglab uysiz qolgan armanlarni boshpana bilan taʼminlash maqsadida ularni butun Sovet Ittifoqi boʻylab tarqatib tashlash harakatiga tushib qoldi. Shu qatorida, koʻplab armanlar Tojikistonga ham evakuatsiya qilindi.
Non yetishmasligi, shahar transportining toʻxatabqolganligi,kamiga armanlarni koʻchirilishi Dushanbe va boshqa shaharlarda isyonkor kayfiyatga sabab boʻldi. Ishsiz, norozi yoshlar koʻcha bezorilariga aylana boshladilar, ular hukumat binolariga toshlar bilan xujum qilib turishni odat qildilar. Tumanlardan ham ishsiz aholi oqib kela boshladi. Ishchilar va askarlardan tuzilgan himoya guruhlari hukumatga bezorilarga qarshi kurashda yordam bera boshlashdi. Bezorilar Tojikiston Markaziy Qoʻmitasini mamlakat boshqaruvi va iqtisodiyotni eplolmaslikda ayblardilar.
XX asr 80 yillar oxiri 90 yillar boshlarida O`zbekistonda jamiyatning turli sohalarida mustaqillikka intilish harakatlari kuchayib bordi. 80 yillarning ikkinchi yarmidan mustaqillikni qo`lga kiritish shart-sharoitlari vujudga keldi. 1989 yil oktyabrda davlat tili to’g`risidagi qonunni qabul qilinishi mustaqillik yo`lida muhim bosqich bo`ldi.
1990 yili bahorida markazning qattiq qarshilishga qaramasdan sobiq Ittifoq Respublikalari orasida birinchi bo`lib O`zbekistonda Prezidentlik lavozimi ta`sis etildi. Bu o`zbek davlatchiligi va mustaqillikning printsipial yangi bosqichi bo`ldi.
I.A.Karimov 1990 yil 24 martda O`zbekiston Oliy Kengashida O`zbekistonning birinchi Prezidenti qilib saylandi. 1990 yil 20 iyunda mustaqillik to`g`risidagi deklaratsiyaning qabul qilinishi xalqning davlat mustaqilligiga intilishini huquqiy, iqtisodiy va siyosiy mazmun bilan to`ldirdi va g`oyat katta tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. O`zbekiston jamoat tashkilotlari va harakatlari orasida mustaqillik g`oyasi keng qo’llab-quvvatlandi.
1991 yil 31 avgustda O`zbekiston Respublikasi Oliy Soveti XII chaqiriq navbatdan tashqari VI sessiyasi davlat mustaqilligi va mustaqil suveren O`zbekiston Respublikasi davlati tashkil topganligini e`lon qildi. Unda O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi to`g`risida Oliy Kengash Bayonoti va Respublika davlat mustaqilligi asoslari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi hamda 1 sentyabr — Mustaqillik kuni milliy bayram deb belgilandi. Bu asosiy hujjatlar O`zbekiston oldida turgan maqsad va vazifalarni ko`rsatib berdi.
Mustaqil demokratik respublikasining tashkil topishi jahanshumul tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. Xalqning asrlar davomidagi mustaqillik uchun kurashi ruyobga chiqib, mamlakatda huquqiy, demokratik jamiyat shakllanishiga shart-sharoit yaratildi. O`zbekistonning boy imkoniyatlarini xalq turmushini yaxshilash uchun foydalanishga keng imkoniyatlar ochildi. Eng asosiy natijalardan yana biri — xalqning tarixiy, ma`naviy qadriyatlarini tiklash imkoni yaratildi.
O`zbekistonda mustaqillik sharoitida siyosiy va iqtisodiy qayta qurishlar amalga oshirila boshlandi, birinchi navbatda mustaqil davlatning huquqiy asoslari yaratildi.
1991 yil 18-noyabrda Respublika Oliy Kengashi VIII sessiyasi 1991 yil 29-dekabrda O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylov va mustaqillik g`oyasini butun xalqning muhokamasidan o`tkazish to’g`risida qaror qabul qildi. 29-dekabr kuni muqobillik asosida o`tkazilgan saylovda Islom Abdug`aniyevich Karimov nomzodiga saylov qatnashchilarining 86 foizidan ko`prog`i o`z ovozini berdi.
Har bir mustaqillikka erishgan davlat o`z ramzlariga ega bo`lishi kerak. 1991 yil 18 noyabrda Respublika Oliy Kengashining VIII sessiyasida O`zbekiston Dalvat bayrog’i tasdiqlandi. Uning belgilari mamlakatimiz hududidagi qadimda mavjud bo’lgan yirik saltanatlarning tog`laridagi an`analarni davom ettiradi hamda xalqning milliy va madaniy o`ziga xosligini Respublika tabiiy sharoitini aks ettiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yildagi X sessiyasida O`zbekiston Respublikasining Dalvat gerbi to`g`risidagi qonun, 1992 yil 10 dekabrdagi XI sessiyasida O`zbekiston Respublikasining madhiyasi to`g`risidagi qonun qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlashda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Konstitutsiya — davlatning asosiy qonuni bo`lib, buyuk kelajakning huquqiy kafolatidir. Yangi Konstitutsiyani tayyorlash g`oyasi 1990 yilning mart oyida ilgari surila boshlandi. Ko`p o`tmay, iyun oyida Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasida I.A.Karimov boshchiligida Konstitutsiyaviy komissiya tuzildi. Komissiya mustaqillikning huquqiy asoslarini ishlab chiqish jarayonida xalqaro huquq qoidalariga, Birlashgan Millatlar Tashkiloti hujjatlariga Butunjahon inson huquqlari Deklaratsiyasiga tayandi. Shu bilan birga boy tariximizdagi davlat boshqaruvi va odatli qonunshunoslik an`analari ham chuqur o`rganildi.
1992 yil 8 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq XI sessiyasida Mustaqillik Konstitutsiyasi qabul qilindi. Uning mohiyati Asosiy qoidalar bo`limida bayon etilgan. Bu qoidalar: davlat suvereniteti: Xalq hokimiyati: Fuqarolar huquq va erkinliklirni ta`minlash: qonuniylik: hokimiyatni ajratish: mahalliy o`z-o`zini boshqarish: sud tizimi va odil sudlovni tashkil qilish va boshqalardan iborat. Konstitutsiya, 6 bo`lim, 26 bob va 128 moddadan iborat. Mustaqil O`zbekiston Konstitutsiyasi fuqorolarning inson huquqlari demokratik partiyasi bo’lib, insonparvar huquqiy davlat shakllantirishning stategik dasturidir. Uning qabul qilinishi g`oyat katta siyosiy, huquqiy va xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Mustaqilik Konstitutsiyasi barcha qonunlarining va boshqa davlat va jamoat tashkilotlarini huquqiy xujjatlarining asosi bo’lib xizmat qiladi.
O`zbekiston Respublikasi huquqiy davlat qurilishining kafolati O`zbekiston Konstitutsiyasidir. Davlat hokimiyati tashkil etishning muhim demokratik tamoyillari Konstitutsiyada qayd qilingan bo’lib, unda hokimiyat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlaridan iborot deb ko’rsatilgan. Bu organlar faoliyati yorqin, bir-biridan mustaqil bo’lib, ayni vaqtda bir-biri bilan chambarchas bog`liqdir.
O`zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi hokimiyat Respublika Oliy Majlisi bo’lib u 1994 yil 24 dekabrda partiyaviylik va muqobillik asosida saylandi. Oliy Majlis tarkibida 250 deputat bo’lib, ulardan 120 kishi viloyatlar deputatlari kengashdan saylangan, qolganlari esa har xil partiyalar vakillaridir.
Davlatni boshqarishning prezidentlik shakli joriy qilishini mamlakat boshqaruv tizimini isloh qilishning boshlanishi bo’ldi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat hokimiyatining boshlig`i bo’lib, bir vaqtning o`zida Vazirlar Mahkamasining Raisi vazifasini ham bajaradi. Prezident fuqarolar yorkanligi va huquqlarini himoya qilish, Konstitutsiya va O`zbekiston qonunlariga rioya qilinishini kafolatlaydi. Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyat organi bo’lib, u ijtimoiy, iqtisodiy va ma`naviy sohalardagi vazifalarning bajarilishni, qonunlar, Oliy Majlis qarorlari, mamlakat Prezidenti farmonlarining ijro etilishini ta`minlaydi. Sobiq Sovetlar davridagi hokimiyat organlaridan hozirgi ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi tubdan farq qilib, bu tizim jamiyat hayotida muvofiqlashtiruvchilik vazifasini bajaradi.
Milliy davlatchilik tarixi tajribasidan kelib chiqqan holda va O`zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to’g`risidagi qonunga muvofiq viloyat, shahar va tumarlarda hokim lavozimi ta`sis etildi. Hokimlikka tajribali va malakali shaxslar Prezident tomonidan tayinlanadi va xalq deputatlari kengashlari tomonidan tasdiqlanadi.
Mahalliy o`z-o`zini boshqarish organlarining asosini mahallalar tashkil etadi. Fuqarolar yig`ini, Oqsoqollar Kengashiga 1998 yil noyabr-dekabr oylarida o’tgan saylovlarda mahalliy organlarga ko’pchiligi oliy ma`lumotli, ko’p tajribaga ega kadrlar ishga tortildi.
Fuqarolik jamiyati, bu insonning rivojlanishiga imkon yaratadigan, uning huquq va erkinliklirini to’la darajada ta`minlaydigan qonun ustuvor bo’lgan ijtimoiy jamiyatdir. Bunday jamiyat qurish davlat qonunlari va inson huquqlarini poymol etmaslikni, insondan qonunlarga qat`iyan rioya qilishni talab etadi.
O`zbekistonda demokratik jarayonlari chuqurlashtirishda sud hokimiyatini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. O`zbekiston Respublikasi sud hokimiyati tizimiga besh yil muddatga saylanadigan Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Oliy xo’jalik sudi, Harbiy sudlar tizimi, Qoraqalpog`iston Respublikasi oliy sudi, Qoraqalpog`iston Respublikasi xo’jalik sudi, viloyat rayon va shahar sudlari kiradi.
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilab berilgan fuqarolarning saylash va saylanish huquqlarining asosiy tamoyillariga muvofiq demokratik jamiyatga xos saylov tizimi shakllantirildi. 1991 yil 18 noyabrda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g`risida, 1993 yil 28 dekabrda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g`risida, 1994 yil 5 mayda Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashiga saylov to’g`risida O`zbekiston Respublikasi qonunlari qabul qilindi.