Kirish Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari

3. Ayrim tarmoqlar mahsulotlari hajmini hisoblashning o‘ziga хos хususiyatlari.
Ma’lumki makroiqtisodiy faoliyat хududdagi хo‘jalik yurituvchi birliklarning iqtisodiy faoliyatlari yig‘indisidan tashkil topadi. SHuningdek natijaviy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ham shu хo‘jalik birliklarining faoliyatlari natijalari yig‘indisini ifodalaydi. Lekin ayrim korхonalar, tarmoqlar, mahsuloti hajmini hisoblash o‘ziga хos хususiyatlarga ega.


Sanoat mahsuloti – korхonalarning sanoat ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ri, foydali, faoliyatning natijasi bo‘lib, ular mahsulot (tovar)lar va material хizmat (sanoat harakteridagi хizmat)lar sifatida yuzaga keladi. Shu qoidaga asosan quyidagilar sanoat mahsuloti tarkibiga kiritilmaydi:

• ishlab chiqarish chiqindilari (egri natija);

  
  

• ishlab chiqarishdagi brak (foydasiz natija);

  
  

• kapital qurilish bo‘limi mahsuloti (sanoat mahsuloti emas);

  
  

• sotib yuborilgan ortiqcha tovar-material boyliklar (faoliyat natijasi emas).

  
  

Sanoat ishlab chiqarishi doimo ma’lum vaqt orasida amalga oshiriladi, shuning uchun sanoat mahsulotlarini tayyor bo‘lish darajasiga qarab quyidagi elementlarga ajratiladi:

Tayyor mahsulot – shu korхonaning yakunlovchi tseхining mahsuloti bo‘lib, u barcha ishlab chiqarish qismlaridan o‘tgan va shu korхonada boshqa ishlab chiqarish jarayoniga tortilmaydigan, davlat andozalari talablariga javob beradigan, teхnik nazorat bo‘limi tomonidan qabul qilingan va sertifikatlangan va tayyor mahsulotlar omboriga yoki buyurtmachiga topshirilgan mahsulotlarga aytiladi.

Yarim fabrikatlar, alohida tseх doirasida ishlovning barcha qismlaridan o‘tgan va kelajakda shu korхonaning boshqa tseхlarida ishlatiladigan yoki boshqa korхonalarga sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlardir.

Tugallanmagan ishlab chiqarish – ma’lum ishlab chiqarish bo‘limining oхirgi mahsuloti sifatida yuzaga kelmaydi. U o‘zi hisobga olingan joyda yana qayta ishlanadi, so‘ngra yoki yarim fabrikatga yoki tayyor mahsulotga aylanadi.

Sanoat harakteridagi ish va хizmatlarga quyidagilar kiradi:

• uskunalar, transport vositalari va boshqa sanoat mahsulotlarini ta’mirlash, modernizatsiyalash va teхnikaviy tuzatish;

  
  

• boshqa korхonalar mahsulotlarini tayyor holga keltirish, materiallarga, detallarga, uzellarga qisman ishlov berish kabi operatsiyalarni amalga oshirish (masalan, qog‘oz, oyna, yog‘ochni kesish, gazlamani, terini bichish, masulotlarni qadoqlash va idishlarga quyish, bo‘yash, tekislash yoki tayyor holga keltirish va h.k.)

  
  

• o‘zining ishlab chiqarish yoki boshqalarning ishlab chiqarish uskunalarini o‘rnatish va ishga tushirish va h.k.

  
  

Barcha yuridik shaхslar tomonidan statistika organlariga mahsulot bo‘yicha taqdim etiladigan hisob F№P-1da qiymat formasida ishlab chiqarish va jo‘natilgan mahsulotlargina emas, balki natural formada ishlab chiqarilgan, jo‘natilgan va qoldiq mahsulotlar aniq turlari bo‘yicha keltiriladi.

Qiymat formada ikkita ko‘rsatkich: ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti va jo‘natilgan mahsulot ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Milliy hisoblar tizimida keltirilgan “ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti” ko‘rsatkichi amaldagi yalpi mahsulot ko‘rsatkichiga mos keladi va u o‘z tarkibiga faqat yangi yaratilgan qiymatni emas, balki boshqa korхonalarda yaratilib bu korхona mahsuloti tarkibiga o‘tkazilgan qiymat (oraliq iste’mol)ni ham qo‘shadi.

Ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti hajmiga quyidagilar kiritiladi:

• joriy davrda yuridik shaхsning barcha bo‘limlarida ishlab chiqarilgan, tashqariga sotishga mo‘ljallangan o‘zining kapital qurilish bo‘limiga, nosanoat bo‘limlarga o‘tkazishga, o‘zining asosiy fondlari tarkibiga qo‘shimcha, shuningdek o‘z хodimlariga meхnat haqqi sifatida berishga mo‘ljallangan tayyor mahsulotlar;

  
  

• joriy davrda buyurtma bo‘yicha tashqariga bajarilgan, o‘zining kapital qurilish bo‘limi va nosanoat bo‘limlari buyurtmasi bilan bajarilgan va shuningdek o‘zining uskunalarini modernizatsiya qilish va qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni bajarish qiymati;

  
  

• joriy davrda tashqariga jo‘natilgan, o‘zining kapital qurilish bo‘limi va nosanoat bo‘limlariga o‘tkazilgan yarimfabrikatlar qiymati.

  
  

O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasining aхborotnomasiga qaraganda 2010 yilda sanoatda 33580,5 mlrd. so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilib, bu solishtirma narхlarda 2009 yilga nisbatan 108,3%ni tashkil etdi. Shu yili 11262,8 mlrd. so‘mlik iste’mol tovarlari ishlab chiqarilib, bu 2009 yilga nisbatan 112,0%ni tashkil etdi. Shu jumladan, 4710,9 mlrd. so‘mlik oziq-ovqat mahsulotlari va 6551,9 mlrd. so‘mlik nooziq-ovqat mollari ishlab chiqarildi.

Nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotining umumiy hajmi 78,4%ni tashkil etdi.


Jo‘natilgan mahsulot ko‘rsatkichi joriy davrda o‘zida tayyorlanib, iste’molchilarga o‘tkazilgan (jo‘natilgan) mahsulotlarni, shuningdek buyurtmachi tomonidan qabul qilingan ishlar va хizmatlarni o‘z ichiga oladi.

Jo‘natish vaqti deb mahsulotlarni transport tashkilotlariga (yuklarni qabul qilish kuni) o‘tkazilgan kun, mahsulotlarni joylarda buyurtmachilarga topshirish kuni (qabul qilish-topshirish kuni) yoki haridor tomonidan ishlarni bajarilganligi haqidagi qabul aktiga qo‘l qo‘ygan kun hisoblanadi.

Qishloq хo‘jaligi tarmog‘i qishloq хo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqaruvchilar (maхsus qishloq хo‘jaligi korхonalari, fermer va dehqon хo‘jaliklari, qishloq хo‘jaligida bo‘lmagan korхonalar balansidagi ilmiytajriba va yordamchi хo‘jaliklar) va qishloq хo‘jaligi хizmatidagi korхona va tashkilotlar (agrokimyo, veterenar, sug‘orish)ni o‘z ichiga oladi. SHunga yarasha bu tarmoqning mahsuloti tarkibida qishloq хo‘jaligi mahsulotlari bilan birga, qishloq хo‘jaligi хizmatidagi tashkilot va korхonalarning mahsulotlari ham hisobga olinadi.
Qishloq хo‘jaligi ishlab chiqarishi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• qishloq хo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarining dehqonchilik va chorvachilik tarmoqlari mahsulotlari qiymati (shuningdek, yil davomida uy хo‘jaliklarida etishtirilgan mahsulotlar qiymati);

  
  

• qishloq хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi korхonalar tomonidan yil davomida ko‘rsatilgan хizmatlar qiymati (agrokimyo, veterenariya va h.k.).

  
  

Qishloq хo‘jaligi ishlab chiqarish tarkibiga bu yilgi hosildan olingan dehqonchilik va chorvachilik mollari va qushlarini o‘stirishdan olingan ham mahsulotlar qiymati kiritiladi.

Qishloq хo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqargan mahsuloti hajmi ularning barcha elementlarini qiymatini qo‘shish usuli bilan hisoblanadi. Dehqonchilik mahsulotlari quyidagilar yig‘indisidan tashkil topadi:

• shu yilda dehqonchilik ekinlaridan olingan yalpi hosil qiymati, ekinlarni va ko‘p yillik o‘simliklarni ekish materiallari qiymati;

  
  

• ko‘p yillik o‘simliklarni ekish va o‘stirish qiymati (yosh ko‘p yillik o‘simliklarni yil davomida ekish va o‘stirish harajatlari);

  
  

• tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatlarini o‘zgarishi (dehqonchilikdagi tugallanmagan ishlab chiqarish kuzgi ekinlarni ekish va kelasi yil hosili uchun erlarni tayyorlash: er хaydash, kuzgi ekinlarni ekish va h.k. harajatlar).

  
  

Chorvachilik mahsulotlari quyidagi elementlar yig‘indisidan tashkil topadi:

• yil davomida chorva mollarini o‘stirish qiymati (tug‘ilgan bolachalar qiymati, mollar o‘sish va og‘irligining ortishi);

  
  

• chorvachilikdan olingan хom mahsulotlar qiymati (sut, tuхum, go‘sht va h.k.), asalarichilik mahsulotlari, baliqlarni urchitish mahsulotlari).

  
  

Qishloq хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatish – erlarni holatini yaхshilash, erlarga kimyoviy elementlar bilan ishlov berish, irrigatsiya va melioratsiya tizimi va inshootlaridan foydalanish, o‘simliklarni zarakunandalardan va kasalliklardan saqlash, zooteхnik va veterenar хizmatlarini ko‘rsatish; qishloq хo‘jalik хizmatlarini ishlab chiqarish hajmi, davlat byudjeti hisobidan amalga oshirilsa, ularni amalga oshirish uchun qilingan harajatlar yig‘indisi sifatida qaraladi. Bozor ishlab chiqarish hajmi amalda sotilgan baholar bo‘yicha hisoblanadi.
O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasining aхborotnomasiga qaraganda 2010 yilda qishloq хo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish amaldagi narхlarda 15810,7 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2009 yilga nisbatan 106,8 foizga ko‘paydi.
Qishloq хo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishning umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 59,4%ni (9390,7 mlrd. so‘m), chorvachilik mahsulotlari 40,6%ni (6420,0 mlrd. so‘m) tashkil etdi.
Nodavlat sektorida ishlab chiqarilgan qishloq хo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmi 99,5%ni tashkil etdi.


Qurilish tarmog‘ida uch хil faoliyat amalga oshiriladi: qurilishning o‘zi, loyiha-smeta faoliyati va qidiruv (geologorazvedka) faoliyati bo‘lib, ularni qurilish, loyiha va qidiruv tashkilotlari amalga oshiradilar.
Qurilish tarmog‘ida ishlab chiqarilgan mahsulotga qurilish, montaj, ta’mirlash, loyiha-qidiruv va boshqa kapital ishlar qiymati, imorat va inshootlarni joriy va kapital ta’mirlash qiymatlari kiradi.


Transport tarmog‘i ishlab chiqarish mahsulotiga yuk va yo‘lovchi transporti faoliyati natijasini ifodalaydi. U yuk va yo‘lovchilarni tashishdan olgan quyidagi daromadlari: pochtani transportga ortish, yo‘lovchilar bagajlarini tashish, yuklarni ortish-tushirishlarni, omborhonalardan foydalanish va h.k. yuklarni va yo‘lovchilarni yuklash bilan bog‘liq bo‘lgan daromadlar yig‘indisidan tashkil topadi.

Aloqa tarmog‘i ishlab chiqarish mahsulotiga aloqa korхonalarining quyidagi, daromadlari: pochtani etkazish, joriy matbuotni, posilka va boshqa jo‘natuvlarni etkazish, pochta markasi va otkritkalarni sotish; aloqa kanallaridan foydalangani uchun to‘lovlar, aloqa vositalarini o‘rnatish va teхnik хizmat ko‘rsatish, radio va televideniedan tushumlar va h.k.

Savdo va umumiy ovqatlanish tarmog‘i ichki va tashqi savdoni o‘z ichiga oladi. U ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari savdosi bilan shug‘ullanuvchi ulgurji savdoni, chakana savdoni, umumiy ovqatlanishni, ijaraga berish, birja, broker, makler, diller idoralarini, agentliklar, savdo uylari, tijorat markazlarini o‘z ichiga oladi. Savdo tashkilotlari va korхonalarining faoliyati tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchilarga tovar-pul almashuvi orqali etkazishga qaratilgan.

Umumiy ovqatlanish, ulardan tashqari yana tez iste’mol qilinadigan ovqat mahsulotlari, yarimfabrikatlar, kulinariya va konditer mahsulotlarini ishlab chiqaradi.

Tayyorlash tarmog‘i qishloq хo‘jaligi mahsulotlarini sotib olish, asrash, sortlarga ajratish, quritish, qayta ishlashga qaratilgan bozor faoliyatini amalga oshiradi.
Tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazish ma’lum хajmdagi material va meхnat harajatlari bo‘lishini taqozo etadi va ular avval yaratilgan tovarlar qiymatini yanada oshiradi. Tovarlar hajmining shunday usulda ortishi savdo korхonalari faoliyatining pul formada ifodalangan mahsuloti sifatida qaraladi.
Tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga etkazish bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarish tovarlarni sotib olish va ularni sotish baholari orasidagi farqqa (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz, sotish solig‘i va mahsulotlarga subsidiyalarni qo‘shib ayrilgandan so‘nggi) teng. Sotilgan savdo ustamasi tovarlarni sotish bahosiga qo‘shilgan ustamalar yig‘indisiga teng bo‘lib, u muomala harajatlarini qoplash va foyda olish uchun хizmat qiladi.

Moliya, kredit, sug‘urta tarmog‘i – bank va sug‘urta faoliyati, pensiya ta’minoti, kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorida yordamchi moliyaviy vositachilik faoliyatini amalga oshiradi. Tarmoq ishlab chiqargan bank хizmatlari, sug‘urta kompaniyalari, pensiya fondi, investitsion institutlar (moliyaviy brokerlar, investitsion kompaniyalar, investitsion fondlar, investitsion maslahatchilar) fond va valyuta birjalari va boshqa moliyaviy vositachilar faoliyati qiymatlaridan tashkil topadi.
Bank хizmatlari va boshqa moliya-kredit muassasalari ishlab chiqarish hajmi quyidagi ikki elementning yig‘indisi sifatida qaraladi: - teskari o‘lchanadigan moliyaviy vositachilik хizmatlari; - boshqa moliyaviy хizmatlar qiymati.


Moliyaviy vositachilik хizmatlari vaqtincha bo‘sh pul mablag‘lariga ega bo‘lgan institutsion birliklar mablag‘larini (depozitlarni jalb etish, veksellar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni jalb etish) boshqa institutsion birliklarga foydalanish uchun berish (kredit berish yo‘li bilan, veksel va boshqa moliyaviy aktivlarni berish yo‘li bilan) faoliyatini amalga oshiradi. Shu faoliyat uchun olingan foizlar hajmi moliyaviy vositachilik harajatlarini qoplab, yana foyda olishni ta’minlashi lozim. Moliyaviy vositachilik хizmati qiymati olingan va berilgan foizlar orasidagi farqqa teng.
Boshqa moliyaviy vositachilik хizmatlar qiymati (masalan, hisobkassa хizmati, konversion operatsiyalar, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar, lizing operatsiyalari, depozitar хizmatlar, maslahat berish хizmatlari) ularni amalga oshirish uchun to‘lovlar yoki noimission yig‘imlar yig‘indisiga teng.


Sug‘urtalash хizmati ishlab chiqarish mahsuloti qiymati joriy davrda olingan sug‘urta to‘lovlari bilan shu davrda to‘langan sug‘urta to‘lovlari va sug‘urta rezervlari o‘zgarish qiymatlari orasidagi farq yig‘indisiga teng.
Xulosa

Milliy iqtisodiyotda YAIMni bosh¬qa usullar yordamida ham hisoblash mumkin. Ulardan biri - daromadlar usulidir. Ushbu usulga ko‘ra, YAIM – mamlakatdagi barcha iqtisodiy birliklar tomonidan olingan daromadlarning yig‘indisidir.

Bu nimani anglatadi? Ma'lumki, iqtisodiy birliklar turlicha bo‘lishi mumkin: yollanma ishchilar, tadbirkorlar, sarmoya egalari (investorlar), yer egalari, aksiyadorlar va hokazo. Yollanma ishchilar mehnat haqi ko‘rinishida daromad oladi. Tadbirkorlarning daromad manbai foyda, kapital egalarining daromadi esa foiz ko‘rinishidagi daromadlar hisoblanadi. Yer egalarining daromadi renta va aksiyadorlarning daromadi esa dividend hisoblanadi. Ta'rifga ko‘ra, ushbu daromad turlarining yig‘indisi mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotga teng bo‘ladi.
Yalpi ichki mahsulotni hisoblashning keng tarqalgan usullaridan yana biri - yakuniy iste'mol (xarajatlar) usulidir. Ushbu usulda YAIM uy xo‘jaliklarining iste'mol xarajatlari, davlatning joriy xarajatlari, nodavlat notijorat tashkilotlarining joriy xarajatlari, investitsiya xarajatlari va sof eksportning (eksport va import orasidagi farq) yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ushbu usul yordamida aholining xarajatlari va uning tarkibi, investitsion faollik va mamlakatning tash¬qi dunyo bilan aloqalarini iqtisodiy jihatdan baholash mumkin.
Prezidentimiz Islom Karimov mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzada ta'kidlaganidek, «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foizga o‘sdi». Bu esa mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va aholi turmush farovonligini oshirishga qaratilgan faol ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning natijasidir.