Kirisiw 3 bap. I

II Bap Alınǵan nátiyjelerdi talıqlaw
2.1. Ush xalqalı xinazolon-4 lerdi sintezlew

Tricikllik xinazolin birikpeleri arasında joqarı effektli biologiyalıq aktiv zatlar tabılǵan bolıp. olar házirgi waqıtta Respublikamızda UzRFA Ósimlik zatları ximiyası institutı organikalıq sintez bóliminde keń qollanılıp kiyatır, mısal ushın, awıl xojalıǵında fungicid (KMAX), baktericid (Nikamizolon)[8,11], medicinada bolsa dárilik zatlar sıpatında (Dezoksipeganin) preparatı, jaratılǵan hám isletiliwge ruxsat berilgen. Sonıń menen bir qatarda tricikllik xinazolon birikpelerin kislota xlorangidridleri menen reakciyasın úyreniw. 2,3-polimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 gruppasınıń molekulalarında bir neshe reakcion oraylar bar: 1- hám 3- jaǵdaydaǵı azot atomları, C-4 te karbonil gruppası, α-jaǵdaydaǵı uglerod atomınıń hámde benzol xalqasınıń barlıǵı bul birikpeler menen elektrofil hám nukleofil almasınıw reakciyaların uyreniw ushın ulken áhmiyetke iye.

2,3-polimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń α-jaǵdaydaǵı metilen gruppasınıń aktivliligi sebepli, onı bromlaw, formillew, acillew hám basqada reakciyaları uyrenilgen.
Triciklik xinazolin alkaloidları tábiyatta keń tarkalǵan [15-23]: dezoksivazicinon, Peganum harmala [18-22] ócimliginen ajıratılıp alınǵan 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 (1) ,

hám 2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 (2):

Xinazolin tuwındıları, ush xalqalı duziliske iye bolǵan, názeriy hám ámeliy jaqtan eń kerekli bolǵan klass birikpeleriniń biri. tábiyatta keń tarqalǵan bolıp, ósimlik quramınan ajıratıp alınǵan tábiyǵıy birikpeler [279-281..2,5,6]. U’sh xalqalı xinazolin birikpeleri arasında joqarı effektli biologiyalıq aktiv zatlar tabılǵan bolıp. Bul bólimde pirrol hám piridinli xalqalardı óz ishine alǵan tritsiklik xinazolon-4 birikpeleriniń sintezlew usılları haqqanda aytıladı:

Birikpe (1) di 1,2,3,9-tetragidropirollo [2,1-v] xinazolon-9 dep te ataydı, 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4, dezoksivazitsinon (trivial ataması) h.t.b. Biz İYuPAK nomenklaturasında atawdı lazım taptıq:
2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 (1) hám 2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 (2).
Bul klass birikpelerinin’ birinshi uákili 1,2,3,9-tetragidropirollo [2,1-v] xinazolon-9 (1) dı, sintez qılıw ushın antranil kislotanı γ-aminomay kislotasın fosfordıń (V) okisi menen qaynag’an ksilolda reaktsiya ámelge asırıladı [287]. Shıǵım 37% ti quraydı [286]

1974 jılı 1,2,3,9-tetragidropirollo [2,1-v] xinazolon-9 alınıw hám sintez qılıwdıń hár túrli usılları bar, biraq olardıń kópshiligi menen islesiw qolaysız hám kóp basqıshlı. Antranil kislotası hám onıń tuwındıları laktamlar menen kondensatsiya agentleri: organikalıq emes kislotalardıń xlorangidridleri- tionil xlorid (SOCl₂); fosfor (III) xlorid (PCl₃); fosfor (V) xlorid (PCl₅); fosforoksoxlorid (POCl₃) qatnasında reaktsiyalardı ámelge asırıw usılları islep shıǵılǵan hámde ónim menen 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 hám onıń almasınǵan tuwındıları sintez qılıp alınǵan287..

Antranil kislotasın laktamlar menen kondensatsiyalaw bir neshshe basqıshta baradı.
Ádebiyi maǵlıwmatlarda kórgenimizdey 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 ti bir basqıshta sintez qılıw ushın antranil kislotanı γ-butirolaktam, δ-valeralaktamlar menen POCl₃ qatnasında kondensatsiya reaktsiyası menen ámelge asırıladı [55,56].
2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń alınıwı:

2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń alınıwı:



Dáslep – organikalıq emes xlorangidrid kislotası, máselen fosforoksoxlorid (POCl₃) laktamlar menen tásirlesiwi nátiyjesinde, 2-xlorpirrolin yamasa dixlorfosfor kislotasınıń pirrolin efiri (γ-laktam ko’rinisinde) payda boladı (80,81).
Antranil kislotasınıń (a) yamasa (v) menen tásirlesiwi nátiyjesinde 2-(o-karboksianilin) pirrolin (s), bar bolıwı mumkin bolǵan tautomer kórinisindegi 2-(karboksifenilimino) pirrolidin (d) nı payda etedi [297,298].

Aqırında suw molekulasınıń bólinip shıǵiwı menen (d) birikpe xalqalanıp 1,2,3,9-tetragidropirollo [2,1-v] xinazolon-9 alınadı.
Xinazolin hám onıń tuwındıları tiykarında kóplep jańa birikpelerinin’ jaratılıwına sebep, birinshiden, olardıń molekulasında túrli reaktsion oraylardıń barlıǵı bolsa, ekinshiden, bul oraylarda atsillew, alkillew elektrofil hám nukleofil almasınıw, oksidleniw-qálpine keliw, qayta gruppalanıw h.t.b. reaktsiyaların alıp barıw imkaniyatlarınıń barlıǵı, protsesslerdiń ketiwine tásir etiwshi faktorlardı anıqlaw. Xinazolon-4 ler tábiyatta keń tarqalǵan bolıp, ósimlik quramınan ajıratıp alınǵan tábiyǵıy birikpeler [2,5,6] . Bul zatlar menen islew hám ximiyalıq, hám farmakologiyalıq tárepten zárúrli hám qızıqarlı. Sebebi tritsiklik xinazolon-4 ler hám onıń tuwındıları arasında meditsinada isletiliwi mumkin bolǵan túrli dárilik zatlar tabılǵan. Xinazolin alkaloidı peganin [12], peganol [13], dezoksopeganin [14], peganidin [15], izopeganidin[16], dezoksipeganidin [17], pegamin [18] hám t.b., Peganum harmala, ósimliginen ajratıp alınǵan hám hár qıyli biologiyalıq tásirlerdi kórsetedi [19,20]. Solay etip, peganin hám dezoksopeganin alkaloidı meditsinada antixolinesteraza preparatı [21] sıpatında qollanıladı. Peganin basqa ósimliklerdende ajratıp alıng’an [22,23]. Xinazolon-4 tuwındıları tuberkulostatik aktivlilikkede iye [24]. Bunnan tısqarı bul zatlardıń molekulasında hár qıylı reaktsion oraylardı (1,3-jaǵdaydaǵı azot atomları, 4-jaǵdaydaǵı karbonil gruppası, aromatikalıq halqa hám tsikloalkan xalqaları) kóriwimiz múmkin. Bul oraylardıń bolıwı tritsiklik xinazolon-4ler menen organikalıq ximiyada qollanılatuǵın judá kóplegen reaktsiyalardı máselen atsillew, alkillew nitrollaw jánede elektrofil hám nukleofil almasınıw, kondensatsiya, tsiklizatsiya h.t.b., reaktsiyalardı ámelge asırıwda jaqsı imkaniyatlardı beredi.
Magistrlik dissertaciya jumısında alınatuǵın nátiyjeler 2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 lerdi kislota galogenangidridleri menen reakciyasın uyreniw, olardı O- acillewshi agent sıpatında isletiw hám nátijede quramalı efirlerdi alıw usılları islep shıǵıladı.
Kórip turǵanımızday, 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 molekulalarında birneshe reakciyaǵa uqıplı oraylar barlıǵı sebepli, biz 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzların alıw, hám alınǵan duzlardı acillew reakciyaların ámelge asırıw maqsetinde, sintez qılıp alınǵan 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 te reakciya azot atomı, aromatik ӽalqa boyınsha, α-uglerod atomına ketedi, sonıń ishinde biz N¹-azot atomına reakciyalardıń ketiwin , yaǵnıy N¹-aroil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzları N-acilew reakciyaların úyreniwdi aldımızǵa maqset etip aldıq
Biz 1-benzoil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzların úy temperaturasında 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 ti aroilgalogenidler menen 1:1 qatnasta ádebiyatlardaǵı málim bolǵan usıllar boyınsha sintez qıldıq.
2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 ti benzoilxlorid penen reakciyasıında N-benzoil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 xloridi alındı(4).

N-Benzoil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 xloridiniń tuwındıların alıw ushın p-nitrobenzoilxlorid (3a) penen reakciyaların ámelge asırǵanımızda, 1-p-nitrobenzoil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 xloridi (4) sintez qılıp alındı.
2,3-Trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 ti p-nitrobenzoilxlorid penen reakciyası:

Acetilbromid penen reakciyası absolyut benzoldaǵı eritpesine úy temperaturasında acetilbromidtiń benzoldagi eritpesi qosıldı. Aralaspa bir saat dawamında aralastırıldı, túsken shókpe filtrlep alındı, hám benzol menen juwılıp qurıtıldı.

2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń analogi 2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 ke benzoilxlorid p-nitrobenzoilxlorid hám acetilbromid tásir ettiriw nátiyjesinde biz 1-acetil-,(benzoil-,p-nitrobenzoil)-2,3-trimetilen-3,4-digidroxina- zolon-4 (4,5,6) duzları alındı.

2,3-Trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń analogi 2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 ke benzoilxlorid, p-nitrobenzoilxlorid hám acetilbromid tásir ettiriw nátiyjesinde biz 1-acetil-,(benzoil-,p-nitrobenzoil)-2,3-tetrametilen-3,4-digidroxina- zolon-4 (7,8,9) duzları alındı.



2,3-Tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń benzoilxlorid penen reakciyası, absolyut benzolda benzoilxlorid penen tómen temperaturada úsh saat dawamında aralastırılǵan halda alıp barıladı. Duz kristall shókpe turinde tusedi alınǵan shókpeni benzolda juwıp vakkumda keptirilip alınadı.

2,3-Tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń p-nitrobenzoilxlorid penen reakciyası nátiyjesinde
1-p-nitrobenzoil-2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 xloridi (9) alındı.



Kórip turǵanımızday, 2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 ti acilgalogenidler menen tásirlesiwi natiyjesinde, N-1 azot atomı boyınsha ketip tiyisli, N- acetil-,( aroil)-2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzları payda bolıwı kórsetildi. Bul duzlar joqarı temperaturada balqıytuǵın untaq túrdegi birikpeler bolıp, olar az muǵdardaǵı zatlar menen islesiwde judá qolaylı. 2,3-Tri-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzların acilewde qollanıw múmkiniligi kórip shıǵıldı. Reakciya júriwi ushın 1- acetil-,(aroil)-2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 tiń kristall duzları kerekliligi onı kem muǵdardaǵı reagentlerdi acillew ushın isletiw imkanın beredi. 2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4-ler xlorangidrid kislotaları menen tásirlesiwinen payda bolǵan turaqlı 1-acil-(aroil)-2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzları bizlerde olardı acilewshi agent sıpatında O-acillew reakciyaların ámelge asırıw mumkin degen pikir boldı. Sol sebepten biz magistrlik dissertaciya jumısın, 1-acil(aroil)-2,3-tri-,-tetrametilen-3,4-digidroxinazolon-4 duzların spirtlerdi acillew reakciyalarında úyreniwdi lazım taptıq.