KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. Hindistan filosofiyasinin’ basqishlarg’a bo’liniwin qalay tu'sindiriwge boladi?

   
   

2. Qaysi filosofiyaliq da’stu’r birinshi ret vedaliq bahahqlardi gu’man astina qoyadi?

   
   

3. Buddizmnin’tiykarg’i qa’delerin bo’lip ko’rsetin’.

   
   

4. Upanishadalar filosofiyasinin’ tiykarg’i jag’daylan qanday?

   
   

§3. A’yyemgi Qitay filosofiyasi
A'yyemgi Qitayda filosofiyaliq bilim basqa ma’deniyallardac'iday an’izdin’ ishinde payda boldi ha’m da’slepki basqishlarda tikkclcy or'.m arqa su'yedi. Adamnin’ Qitayda ta’biyat ha’m kosmos penen barabar alip qarahwina qara- mastan, adam problemalan Qitay filosofiyasinda da orayliq onng'a iye boldi.
Quay filosofiyasinin’ payda boliwi b.e.sh. bir min'mshi jillarg’a liyisli. B.e.sh. Vlll-V-a’sirlerdcgi A'yyemgi Qitay oyshillari bes stixiyani yng’niy la’biyattin’ birinshi elemcntlerin: suw,ot, metall,ag’ash ha’m jcrdi bo’lip ko’rsetken. A’yyemgi Qitay an’lzmda qorshag’an du’nyani sol du’nyanin' o’/i ja’rdeminde tu’sindiriwge umtihwlar bolg’an. A’lemnin’ kelip shig'iwin lu sindiriwde naturfilosoflyanin’ da’ncshelcri baqlanadi. An’izlar data jag’dayda son’g’i ko’zqaraslarda da saqlang’an ha’m olar a’yyemgi qitayliq kosmologiyahq kontseptsiyalarg’a da kirgen. Bul en’ aldi menen Yan (akliv erkeklik baslama) ha’m In (passiv hayal ku’shi) ruwxlanna (yamasa qudaylarina) liyisli. Olar jaqtihq ha’m qaran’g’ihq, unamli ha’m unamsiz simvollan sipatinda alip qaraladi. Kosmoshq ku’shlerdin’ xarakterine iye bolip, bir birinc oV ara mudami umtihp jasaydi. Usig’an tiykarlang’an halda barliq na'rselu payda boladi, ha’tteki adamzat ja’miyeti de, ideyalar da, ma’deniyat ta, moral da. Jerdin’ de, aspannm’ da bolmag’anhg’i moyinlang’an ha’m a’lem formasi/. gu’n’girt xaos bolg’an dep qabillang’an. Onnan eki ruwx—in ha’m yan tuwilip, olar o’z gezeginde du’nyani ta’rtiplestirip baslag’an. Keyin ala bul ruvvxlar ekige bo’lingen. Yan aspandi basqarsa, in jerdi basqarg’an.
A’yyemgi Qitay oyshillari «in», «yan» tu’siniklerin bir birinc qarsi bolg’an, biri birin almastiratug’in qubihslardi sa’wlelendiriw ushin qollang’an. A’yyemgi Qitaydin’ en’ da’slepki filosofiyaliq du’zilmelerinde a’hmiyetli moment retinde bul tu’sinikler menen adam o’miri, ja’miyetlik qubihslai arasindag’i kcri baylanisti moyinlaw bolip tabiladi. Bul tu’sinikler menen suwg’arilg’an ta’biyiy nizamhqlar menen adamlar kelisip ha’reket etse,onda ja’miyette de,jeke individlerde de timshhq ha’m ta’rti ptin’ bolatug’inhg’ma diqqal awdarg’an, al eger onday kelisim bolmasa, onda tinishhqtm’ jog’alatug inh aytilg’an. Ja’miyettegi kelispewshilikler in ha’m yannin’ ta’biyiy ko’rinislerine, normal da’rejede iske asiwina qolaysizhqlar do’retetug’inlig’in aytqan. Bul kosinogo- niyaliq ideyalar a’yyemgi qitaylilardin’ diniy-filosollyaliq du’nyag’a ko’zqarasinin’ tiykarm bergen ha’m «i-lszin» («Kniga peremen») dep atalg’an A’yyemgi Qitay tekstinde o’z sa’wleleniwin tapqan.

2. e.sh. V-III a’sirlerde Qitay filosofiyasi o’z rawajlaniwin dawam etedi. Bul da’wir ju’z filosofiyaliq mekteplerdin’ payda boliw da’wiri dep le ataladi. Olardin’ ishinde daosizm (Lao-tszi, Shjuan-tszi), konfutsiyshilik (Konfutsiy), moistler mektebi (Mo-tszi), legizm—nizamshillar mektebi (Shan Yan) o’zge­she ontndi iyeleydi.

   
   

Daosizmnin’ orayliq ideyasi retinde dao ideyasi alip qaraladi. Omn' tiykann salg’an Lao-tszi. «Dao» qitay so’zi ko’p ma’nige iye bolip, ol juldizlar joli ha’m iygilikli islerdin’joli, a’lem ha’m adamzat minez-qulqmin’ mzami degendi an’latadi. A’dette om «jol» dep awdaradi. Lao-tszidin’ bash shig’armasi «Dao de tszin» («Dao ha’m de haqqindag’i ta’limat») dep atalg’an. 01 barhq na’rselerdin’ ma’n’gijoli (dao) ha’m omn’ prcdmetlik ko'rinisleri (de) degen ma’nige iye bolg’an. Lao-tszi filosofiyasinda adam ha’m aspannm’ birligine diqqat awdanladi. Omn’ pikirinshe, du’nyada barhq na’rseler ushin bir ha’m uliwma jol o’mir su’rip (dao),oni hesh kim o’zgerte almaydi. Adamnin’ joqarg’i minnetin ha’m ta’g’dirin daog’a tiykarlanip jasaw beredi. Adam du’nya ju’zlikta’rtipkc ta’sir etiw ku’shine iye emes,omn’ qohnan keletug’in na’rse— bul tinish jasaw ha’m ko’niw bolip tabiladi. Lao-tszi ta’limatimn’ maqseti mwxiy tazaliqqa erisiw, o’zin u’yreniw, denege iyelik etiw bolip tabiladi. Daosizm teoriyasi boyinsha adam qubilislardin’ ta’biyiy johna aralaspawi tiyis. Daosizmnin’ tiykarg’i printsipin qilmis islemew (nedeyaniya) teoriyasi beredi. Lao-tszidin’ isin dawam ettiriwshi Shjuan-tszi (b.e. sh. 369-286 jj.) bolg’an.

Qitay filosofiyasinm’ basqa a’hmiyetli temasi retinde konfutsiyshilikte bayanlang’an ritual ha’m qag’iydalardi saqlaw jolinda o’zin’di a’dep-ikramlihq jaqtan jetilistiriw ideyasi alip qaraladi. Bul filosofiyaliq kontseptsiyanin’ tiykann salg’an Konfutsiy (b.e.sh. 551-479 jj.) bolg’an. 01 o’lgcnnen keyin shiqqan omn’ oylan ja’mlengen toplam «Konifutsiy analektlan» dep atahp, ol Konfutsiy ta’limati haqqinda bizlerge tu’sinik beredi.