KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§3. Bolmistin’ strukturahq baylanislan.
Bo’lek ha’m pu’tin, element, sistema ha’m struktura.
Forma ha’m mazmun
Qa’legen na’rseni mazmun ha’m formamn’ birliginde ha’m o’z ara baylamsinda alip qaraw om bir pu'tinlik sipatinda alip qarawdi an’latadi. Biraq, na’rsenin’ pu’tinlik halatin biliw protsesinde bizler omn’ bo’leklerin, belgili sistemani do’retiwshi elementlerdi biliwdin’ za’ru’rligin payda etemiz.
Bo'lek sistemanin’ quramina kiriwshi salistirmah o’zlik komponentti an’la- tadi. Pu’tin o’z ara baylamsqan bo’lcklerden tunwshi ha’m bo’leklerge tiyisli bolmag’an qa’siyetlcrge iye qanday da bir belgili sistcma bolip tabiladi. Misali, suw molekulastmn’ pu’tinlik sipatindag’i bo'lekleri retinde eki atom vodorod ha’m bir atom kislorod alip qaraladi. Bul atomlardin’ ha’r biri salistirmah o’z betinshellikke ha’m sapali o’zgeshelikke iye bolip, olar, o’z gezeginde, bir ta’repten pu’tinnin’ spetsifikasin berse, al ekinshi ta’repten, tikkeley onin’ o’zgesheliginin’ ta’sirine ushiraydi. Biraq pu’tin bo'leklerdin’ tek g’ana a’piwayi jiynag’in an’latpaydi. Bizlerge vodorodtin’ janatug’inhg’i, kislorodtin’ jamw protsesin quwatlaytug’inhg’i, al biraq suwdin’ jamwg’a tosqinhq ko’rsete- tug’inhg’i jaqsi belgili.
Pu’tin ha’m bo’lek arasindag’i qatnasti sipatlay otirip, pu’tinliktin’ ken’ tarqalg’an u’sh tipinin’ bar ekenligin aytip o’tiwimizge boladi.Pu’tinliktin’ birinshi tipin a’dette mexanikahq pu’tin dep ataydi. Onin’ misali retinde taslardin’ jiyindisin, qumnin’ u’yinshigin ahp qarawg’a boladi. Bul pu’tinnin’ bo’lekleri o’zgeriske ushiramay pu’tingc kiriw ha’m shig’iw mu’mkinshiligine iye.Pu’tinliktin’ ekinshi tipi retinde sho’lkemlesken pu’tin alip qaraladi.Bul jerde bo’lekler pu’tingc kirip-shig’iwinda o’zgeriske ushiraydi. Pu’tinliktin’ u’shinshi tipi retinde organikaliq pu’tin ahp qaraladi. Bul pu’tinliktin’ bo’lek­leri pu’tinnin’ quramina (sostavina) kirip rawajianadi. Og’an misal retinde qa’legen tiri organizmdi ahp qarawg’a boladi.
Pu’tinnin’ salistirmah tu’rde bo’linbeytug’in bo’legin element dep ataymtz. A’lbette, elementlerdin’ bo’linbewshiligi salistirmah xarakterge iye. Bo’lek ha’m eleinentti barabar tu’sinikler retinde ahp qarawg’a bolmaydi. Bo’lek tu’sinigi ko’lemi jag’inan element tu’sinigine salistirg’anda ken’ tu’sinik bolip tabiladi. Element pu’tinnin’ qa’legen bo’legin bermeydi, al ol tek salistirmah tu’rdc bo’linbeytug’in bo’legin an’latadi. Bug’an qosimsha bo’lek tu’sinigi pu’tin tu’sinigi menen u’ylesse, element tu’sinigi struktura tu’sinigi menen u’ylesedi. Qa’lcgen sistemanin’ strukturasi birinshi gezekte om quraytug’in elementlerden g’a’rezli boladi. O’z gezeginde elementlerdin’ qa’siyetlcri de belgili da’rejede o’zleri payda etkcn berilgen sistemanin’ strukturasi ta’repinen amqlanadi.
Struktura tu’sinigi ilimiy bilimnin’ ko’pshilik tarawlannda ken’nen pay- dalamladi. Bu’gingi ku’ni ol filosofiyaliq kategoriya sipatinda qa’liplespektc. Tariyxiy jaqtan struktura tu’sinigi forma kategoriyasinin’ konkretlesiwinin’ ha’m rawajlamwinm’ na’tiyjesin beredi. Ayinmjag’daylan formant mazmunmn’ strukturasi sipatinda belgileydi. Biraq, strukturam sistemanin’ turaqli ha’m saqlang’an momentleri sipatinda amqlaw talapqa tohg’iraq juwap berse kerek.
Turaqli o’z ara baylamsqan elementlerdin' sheklengen ko’pligi sistemam beredi. Sistemalardin’ tipleri materialliq ha’m idealhq, statikaliq ha’m dinamikahq, jabiq ha’m ashiq boliwi mu’mkin.
Elementleri retinde materialliq obektler ahp qaralatug’in materialliq sistemalar salistirmah a’piwayi elementlerden quralg’an a’piwayi (ximiyahq elementlersistemalan, a’piwayi biologiyaliq sistemalar) ha’m o’z ishine a’dctte podsistemalardi qamtiwshi quramah sistemalarg’a bo’linedi. Misali, ja’miyet quramali sistema retinde ekonomikaliq, sotsialhq, ruwxiy ha’m siyasiy podsistemalarg’a bo’linedi. idealliq sistemalar adamnin’ oylaw iskerliginin’ jemisi bolip tabiladi. Olarg'a filosofiyaliq kategoriyalar sistemasi, logika ha’m matematikadag’i formallasqan belgiler sistemasi, ilimiy teoriyalar kiredi.
Statikaliq sistemalar salistirmali turaqliliqqa, ten’likke, belgili bir waqit arahg’inda berilgen halatti saqlaw uqiplilig’ina iye boliw menen sipatlanadi.
Dinamikaliq sistemalarg’a strukturahq o’zgerisler ta’n bolip, olarg’a misal retinde tiri organizmdi, ja’miyetti h.b. keltiriwge boladi.
Jabiq ha’m ashiq sistemalardin’ arasindag’i ayirmaslnhq olardin’ sirtqi ortaliq penen qatnasi arqali belgilenedi. Barhq statikaliq sistemalar jabiq bolip, sirtqi ortahqtan izolyatsiyalang’an boladi (biraq sistemalardin’ o’zlcrinde dinamikaliq protsesler ju’z beriwi mu’mkin). Ashiq sistemalar sirtqi ortaliq penen zat, energiya, informatsiyaliq u’zliksiz almasiw protsesine, o’zin sho’lkemlestiriwge iye bolip, olarg’a dinamikaliq sistemalar kiredi.
Forma ha’m mazmun
Adamzat ja’miyetinin’ a’mcliy talaplan rawajlamwdin’ belgili basqishinda adamlardi sebepti biliwden tek g’ana za’ru’rlikti biliwge g’ana emes, al ko’p tu’rli sebepli-na’tiyjeli baylamslardi biliwge alip keledi. Predmet haqqinda o’z ara ta’sir etiwshi elementlerdin’ pu’tin kompleksi sipatinda bilimlerdin’ toplamwi mazmun ha’m forma kategoriyalannin’ analizleniwin talap etti.
Na’rselerdin’ mazmum omn’ barliq elementlerinin’, olardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ ha’m o’zgerislerinin’ jiynag’in an’latadi. Mazmung’a ishki o’z ara ta’sirler de, sirtqi o’z ara ta’sirler de kiredi. Misali, atomnin’ mazmunma og’an kiriwshi yadro, elektronlar, olar arasindag’i o’z ara ta’sirler ha’m de omn’ real o’mir su’riwshi sirtqi o’z ara ta’sir etisiwleri kiredi.
Forma na’rselerdin’ elementleri arasindag’i turaqli baylanislarmin’ sho’lkemlesiwin an’latadi. Forma mazmunnm’ o’mir su’riw ha’m ko’riniw usilin beredi. Forma ishki ha’m sirtqi boliwi mu’mkin. Misali, ko’rkem shig’ar- mamn’ ishki formasin en’ aldi menen syujet, shig’armanm’ mazmunin quray- tug'in ko’rkem obrazlardin’, idcyalardm’ baylams usili beredi. Sirtqi formasin shig’armanm’ seziwler arqali qabil etetug’in ko'rinisi, omn’ sirtqi bezeliwi, misali, ko’rkem shig’armada—ko’rkem til, stil beredi.
Forma ha’m mazmun birlikke iye—formasiz mazmunnm’ ha’m mazmunsiz formamn’ boliwi mu’mkin emes. Olardin’ birligi belgili mazmunnm’ belgili formam kiyiwinde ko’rinedi. Tiykarg’i ta’rep retinde mazmun alip qaraladi, sebebi sho’lkemlesiw formasi ncnin’ sho’lkemlesip atirg’anman g’a’rezli boladi. O’zgeris, a’dette, mazmunnan baslanadi. Mazmung’a sa’ykes keletug’m forma mazmunnin’ rawajlaniwin tezlctedi. Rawajlaniw bansinda go’ne formanin’ o’zgergen mazmung’a sa’ykes kelmeytug'in basqishmin’ ju’z beriwi so’zsiz ha’m ol mazmunnin’ rawajlaniwina kescnt berip baslaydi. Forma ha’m mazmun arasinda konflikt payda boladi ha’m ol, o’z gezeginde, go'nergen formanin’ simw joli ha’m jan’a mazmung’a sa’ykes kcletug’in jan’a formanin’ payda boliwi menen sheshiledi. Jan’a forma mazmung’a aktiv ta’sir etip baslaydi, onin’ rawajlaniwina ta’sirin tiygizedi.
Forma ha’m mazmunnin’ birligi olardin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwm da ha’m formanin’ mazmung’a sahstirg’anda aktiv rolge iye bohwin da an’latadi. Formanin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwi onin’ rawajlaniw bansinda mazmunnan qalip qoyiw mu’mkinshiligine iye ekenliginde ko’rincdi. Formanin’ mazmunnan qalip qoyiwi birewinin’ ekinshisinc sa’ykes kelmewin de an’latadi. Forma ha’m mazmunnin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwi, bir mazunnm’ ha’r qiyli formalarda ko’riniwinde de iske asadi. Mazmunnin’ sho’lkemlesiwinde ha’m rawajlamwinda forma u’lken rolge iye. Ulli ko’rkem o’ner do’retpeleri de mazmun ha’m formanin’ organikahq birlikte boliwi menen go’zzalhqqa iye bolip, ko’zdi qamastiradi.