KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

o’z iskerligi (samodeyatelnost).

o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw (samoorganizatsiya).

o’zin-o’zi rawajlandinw (samorazvitie).

o’zi ushm jetkiliklilik (samodostatoshnost).


Ko’rsetilgen qa’siyetlerdin’ birinshi u’sh tu’ri tek g’ana pu’tinlik sipatindag’i ja’miyetke tiyisli bolip qoymastan, anaw yaki minaw da’rejede« ja’miyetti qurawshi tarawlarg’a, toparlarg’a da tiyisli, al o’zi ushm jetkiliklilik (samodo­statoshnost) qa’siyeti tek g’ana pu’tinlik sipatindag’i ja’miyetke tiyisli. O’zi ushm jetkiliklilik (samodostatoshnost) degenimiz sistemanin’ o’zinin’ jeke iskerligi ja’rdeminde zamanago’y jasawdin’ ha’mme za’ru’rli jag’daylann do’retiw ha’m qayta do’retiwge, ja’ma’a’tlilik o’mir ushm kerekli mazmundi o’ndiriwge bolg’an uqiphhg’i bolip tabiladi. O’zi ushin jetkiliklilik (samodosta- toshnost) ja’miyettin’ onm’ quram (sostav) bo’leklerincn parqin ko’rsctiwshi en’ tiykarg’i ayirmashilig’i bolip tabiladi. iskerliktin’ hesh bir tipi o’zinshe o’mir su’riwi mu’mkin emes, jeke sotsialliq toparlardin’ birewi de «bir o’zi» o’mir su’ri p,tiri qala almaydi,o’zin za’ru’rli,kerekli bolg’an na’rseler menen ta’miyinley almaydi. Bunday uqipliliq tek g’ana bir pu’tin ja’miyetke g’ana ta’n. Тек g’ana iskerliktin’ barliq tu’rlerinin’ jiynag’i, barliq birge aling'an ha’m o’z ara baylanisqan sotsialhq toparlar ha'm olardin’ institutlan pu’tin ja’miyetti o’zi ushin jetkilikli bolg’an sotsialhq sistema sipatinda—o’zlerinin’ ku’shi menen o’mir ushin kerekli bolg’an za’ru’rli jasaw jag’daylann do’retiwge uqipli adamlardin’ birge ahp baratug’in iskerliginin’ na’tiyjesin do’retedi.
Aniqlap ahwimiz a’hmiyetli, ja’miyet sahstirmah tu'rdegi turaqhhqqa iye strukturalardin’jiynag’i bolip, biraq tmishliq halda turg’andi an’latpaydi. Ta’biyat siyaqli ja’miyet te barqulla o’zgerip otiradi. Ta’biyattin’ ha’m ja’miyettin’ u’zliksiz o’zgcriw fakti filosoflar ta’repinen a’yyemgi waqitlan aniqlang’an. Rawajlamwdin’ bolmistin’ en’ uhwmahq qa’siycti sipatindag’i en’ toliq ha’m teren’ ta’limati Gegel ta’repinen jaratildi. O.Kont ha’m K.Marks bolsa o’zinin’ filosofiyaliq sistemalannda sotsialhq rawajlamwdin’ spetsifikasina, onin’ evolyutsion ha’m revolyutsion formalanna u’lken diqqat awdardi. Ha’zirgi zaman filosoflan sotsialhq obektlerdi izertlewdin’ ajiralmas quram (sostav) bo’legi sipatinda struktura ha’m rawajlaniw aspektlerin ahp qaraydi. Basqasha aytqanimizda, ja’miyetti statika jag’dayinda, yag’niy onin’ sho’lkemlcsiwi, strukturasi ko’zqarasinan ahp qaraw sha’rtli tu’rde onin’ dinamikasin, o’zgeriw ha’m rawajlaniwin analizlew menen tohqtirihwi tiyis.
Ha’zirgi zaman filosofiyasinda ja’miycttin’ rawajlaniw problemalann izertlew bansinda protses, o’mir su’riw, o’zgeris, rawajlaniw, progress, regress, rawajlaniw faktorlari, evolyutsiya, revolyutsiya h.b. terminler ken’nen paydalamladi. Bul tu’siniklerdin’ mazmunina qisqasha tu’rde toqtap o’teyik.
Protsess—sotsialhq sistemalardag’i, yag'my toparlardag’i, institutlardag’i, sotsialhq sistemalardin’ basqa elementlerindegi o’zgerislerdin’ pu’tin birligi. Protsesslerdin’ ha’r qiyli tipleri boliwi mu’mkin: insan ishinde, misal ushin, adamnin’ o’z betinshe sawat ashiw protsesi; eki individ arasmdag’i qatnaslarda payda bolatug’in protsesler; birlik ishinde ha’m olar arasinda payda bolatug’in protsesler; ja’miyettin’ pu’tinlik sipatindag’i sho’lkemlesiwin ha’m strukturasin o'z ishine qamtiwshi o’zgerisler. Sotsialhq protseslerdin’ tiplerin klassifikatsiya- lawg’a basqasha qatnas ta boliwi mu’mkin. Misali ushin, adamlardi jaqmlas- tiratug’in, biriktiretug’in, tcn’lestiretug’m protseslerdi bo’lip ko’rsetiwimizge de, kerisinshe, olardi ajirastiratug’in, konfliktlerdi, jansiwlardi keltirip slng’a- ratug’in protsesler de boliwi mu’mkin.
A’piwayi misal retinde, ja’miycttin’ o’mir su’riwin—ja’miyettin’ ku’ndelikli lurmisi menen baylanisii qa’li plcskcn strukturalar ha’m qatnaslar shegarasinda ja’miyctte bolatug’in qaytalanatug’in o’zgcrislcrdi alip qarawimizg'a boladi. O'zgeris dep sanli xarakterge iye ja’miyettegi yaki omn’ jekke bo’lcklerindegi ha’m olardin’ qa’siyetlerindegi ishki qayta tuwihwdin’ baslang’ish elapin aytamiz.
Rawajlamw u’zliksiz san o’zgerislerinin’ tcren’, qaytalanbaytug’in sapa o’zgerislerge alip keletug’mhg’in ko’rsetiwshi o’zgerislerdin’ dara jag’dayi bolip, ol ja'miyetlik strukturalardm’ elementleri ha’m olar arasindag’i qatnas- lardin’ bayiwinda ha’m differentsiatsiyasinda ko’rinedi. Progress rawajlamw protsesinin’ bir tu’ri bolip tabiladi. Ol sistemanin’ o’mir su’riwinin’ o’zgerip otinwshi jag’daylannda onin’ iykemlesiwshiliginin’ ha’m o’mirshen’liginin’ ken’eyiwinde ko’rinedi ha’m sistemaliq sho’lkemlesiwdin’ quramalasiw protsesi menen baylanisli boladi. Progresske qarsi tu’sinik retinde regress tu’sinigi alip qaraladi. 01 sistemanin’ o’zinin’ rawajlamwina ha’m qorshag’an ortahqtin’ jag’daylann o’zlestiriwge mu’mkinshiliginin’ tarayiw protsesin, sistemanin’ a’piwayilasiwin ha’m ldirawm an’latadi.
Ja’miyetti omn’ o’zgeriw ha’m rawajlamw ko’zqarasinan alip qaraw o’z ishine to’mendegi tiykarg’i problemalardi qamtiydi: ja’miyctte iske asatug’in o’zgerislcrdin’ bag’darlamwi; rawajlamw derekleri yamasa faktorlari; qa’legen rawajlamw iske asatug’in formalar.
Joqanda ko’rsetilgen problemalardin’ birinshisin alip qarag’ammizda u’zliksiz, bag’darlang’an, sistemah o’zgerislerdin’ ja’miyette o’mir su’riwin barhq filosoflar moyinlamaydi. Rawajlamwdin’ to’mengi formadan joqari formag’a qaray bag’darlamwin filosof-deterministler (G.Gegel, K.Marks) moyinlaydi. indeterministler yaki volyuntaristlcr (A.Shopengauer, F.Nitsshe, K.Popper) sanasizliq, soqir baslamanin’ rolin adamnin’ psixikasinda absolyutlestire otirip, olar menen barhq sotsialhq rawajlamwdi baylamstiradi, omn’ bag’darlamwin ha’m mzamhhg’in biykarlaydi. Determinizm tariyxiy rawajlamwdin’ tek g’ana bag’darlamwin moyinlap qoymastan, omn’ progressiv xarakterin de moyinlaydi, yag’niy sotsialhq rawajlamwdin’ jan’a fazalarinin’ za’ru’r tu’rde jetiklikke iye ekenligin an’latadi. Basqasha aytqanda, rawajlamw ja’miyettin’ u’zliksiz tu’rde jaqsilamp banwina alip keledi. Progress problemasi do’gereginde ko’plegcn diskussiyalar alip barilmaqta. Egerde filosoflardin’ ayirim topan turmistin’ ekonomikaliq, siyasiy, ilimiy tarawlanndag’i progrcssti moyinlasa, a’dep-ikramlihq, moralhq tarawimn’ izbe-iz rawajlamwi ko’plegen filosoflar ta’repinen moralhq jetikliktin’ amq kriteriyleri bolmag’anhg’ina baylanisli moyinlanbaydi.
Sog’an qaramastan, ja’miyctte bolip atirg’an o’zgerislerdin’ bag’darlaniwin, mzamlilig’in yaki progressivligin moymlawdan biyg’a’rez, sotsialhq strukluramn’ ha’m adamlar arasmdag’i qatnastm’ u’zliksiz bayiwin keltirip shig’anwshi bul o’zgerislerdin’ fakti ko’plegen filosoflar ta’repinen moyinlanadi, sebebi adamlardin’ ruwxiy o’mirinin’, ilimnin’, texnikanin’ rawajlamwinm’, adamlardin’ ha’r qiyli talaplarin qanaatlandinw mu’mkinshiliklerinrn’ ken’eyiwinin’ bayiwin biykarlaw qiyin.
Ja’miyette bolip atirg’an o’zgerislerdin’ dcreklcri, faktorlan yaki sebepleri haqqindag’i ma’sele de u’lken a’hmiyetke iye. Ja’miyette bolip atirg’an o’zgerislerdi qanday sebepler keltirip shig’aradi?
Olardin’ birewi ja’miyettin’ u’zliksiz o’mir su’riw protsesi, adamlardin’ o’zlerinin’ a'hmiyetli talaplarin qanaatlandinwi boymsha u’zliksiz iskerligi menen baylamsli. Adamlardin’ ku'ndelikli tunrusi bansinda olardin’ ta’jiriybcleri ha’m uqiplan jetilistiriledi, olardin’ iskerliginin’ tu’rleri ha’r qiyli boladi. Ja’miyettin’, sotsialliq toparlardm’ qurami u’zliksiz o’zgerip otiradi. Jasi mingen sayin adamlar o’zgerip otiradi,o’ledi,tuwiladi ha’m jan’a a’wladlar o’sedi. Usi ta’biyiy sebeplerdin’ tiykarinda, a’sirese, a’stelik penen bolatug’in protseslerdin’ sebebinde ja’miyettin’ strukturasinda ha’m sho’lkemlesiwinde teren' o’zgerisler bolip otiradi.
Biraq ja’miyetlik turmistm’ ku’ndelikli jasaw protsesinde ja’miyet turmi- sinin’ tiykarlanna tiyisli tu’pkilikli, a’hmiyetli o’zgerisler bolip turadi. Olar ku’shli reformahq ha’m revolyutsiyahq ha’reketler ta’sirinde iske asadi.
Sotsialliq filosofiyada ja’miyettegi sapah o’zgerislerdin’ sebepleri boymsha ha’r qiyli pikirler aytildi. Olardin’ aymmlan bul sebeplerdi sotsialliq turmistm’ ta’biyathq tiykarlan menen baylanistirsa (Sh.Monteske, L.Gumilev h.b.), ekinshileri bul sebeplerdi ekonomikanin’, miynet qurallannm’, o’ndiristi sho’lkemlestiriw metodlannin’ o’zgeriwlerinde izledi (K.Marks, U.Rostou h.b.), al u’shinshileri bolsa sotsialliq rawajlamw protsesin ma’deniy turmistag’i ruwxiy bahahqlar sistemasindag’i o’zgerisler menen baylanistirdi.
Berilgen faktorlardin’ ha’r biri o’zlerinin’ sotsialliq rolinin’ ha’r qiyli boliwma qaramastan ja’miyetlik turmistm’ rawajlaniwina belgili da’rejede ta’sirin tiygizedi. Ta’biyathq, ekonomikahq, ma’deniy faktorlar o’z ara tig’iz baylamsqan. Ma’sclen, tuwihwshihqtin’ o’siwi (ta’biyiy-biologiyahq faktor) o’ndiris, bilimlendiriw ha’m meditsinamn’ birdey rawajlamw sharayatinda g’ana ja’miyettin’ tez pa’t penen rawajlaniwina ta’sir etiwi ha’m na’tiyje beriwi mu’mkin.
Texnikahq oylap tabihwlardm’ da roli u’lken. Misali, XVIII a’sirde puw mashinasinin’ oylap tabihwi ha’m qollaniliwi sanaat revolvutsiyasina ahp keldi, al keyin ala rawajlang’an sanaatqa iye industrially ja’miyettin’ jan’a tipinin' payda bohwina ta’sirin tiygizdi. Miynet qurallannm’ rawajlaniwi, texnika, ilimnin’ progresi, tariyxiy praktikanm’ ko’rsetip turg’aninday, ja’miyetlik turmistm’ barliq tarawlannin’, adamlardin’ ha’r qiyli birliklerinin’ strukturasinin’, olardin’ ma’deniyatinin’, talaplarin qanaatlandinw usilinm’ o’zgeriwine ahp keldi.
Ma’deniyattin’, a’sirese milletlerara o’z ara ta’sir etisiwdin’ rolin aynqsha atap o’tiwge boladi. Misal ushm, XIX-XX a’sirlerde Batis Evropa ha’m AQSh ellerindegi ilimlerdin’ jetiskenliklerinin’ Yaponiyag’a jcdel tu’rde enjaydinliwi ol jerdin’ qisqa waqit ishinde du’nyadag’i en’ aldm’g’i qatarda rawajlang’an ellerdin' birine aylamwina ta’sirin tiygizdi. Tariyxtan bul protseske qarama- qarsi bolg’an misallardi da bilemiz. Aytayiq, o’z waqtinda ma’mleketlerdi basqanp turg’an ku’shler ta’repinen alip banlg’an izolyatsionizm siyasati, ma’mleketke jan’a ideyalardin’, jan’a tovarlardm’ kiriwine mu’mkinshiliklerdin’ berilmewi qu’diretli ma’mleketlerdin’ institutlarinm’ ha’m sotsialhq struktura- lanmn’ teren' kriziske ushirawina alip keldi.
Ma’dcniy do’retiwshilik o’mir su’rip turg’an institutlarg’a, sotsialhq strukturalarg’a ha’m ha’kimiyatqa real qa’wip tuwdinw ku’shine iye boliwina baylanisli, ol barhq waqitta ja’miyet ta’repinen qadag’alanadi. ilim ha’m texnika, a’debiyat ha’m ko’rkem o’ner tariyxi jan’a ideyalar ha’m teoriyalarg’a (darvi- nizmge, genetikag’a, kibemetikag’a), texnikaliq ashiliwlarg'a (puw mashinasinin’, kompyuterdin’ engiziliwine), jan’a ma’deniy bahahqlarg’a qarsi tunw misal- lanna bay.
Biraq ta ja’miyetlik rawajlamwdin’ sotsialhq sha’rtlerinin’ a’hmiyetine qaramastan, adamlardin’ tiri organizmler ekenligin, olardin’ Jer planetasinin’ biosferasina kiretug’mhg’in, elektromagnitlik maydanlar, tennodinamikahq o’z ara ta’sir etisiwler, jerdin’ tartihw ku’shlerine boysinatug’m deneler ekenligin umitpawimiz kerek. Ta’biyat qubihslari ushin ta’biyiy sebeplerdi izlewimiz tiyis. Sol sebepli sotsialhq turmis haqqinda so’z ctkenimizde omn’ ha’rekctke keltiriwshi ku’shleri retinde biosferaliq faktorlardi, ta’biyathq ku’shlerdi de ahp qarawimiz tiyis (misal retinde L.Gumilevtin’ etnogenez ritmlerin alip qarawimizg’a boladi).
Sotsialiiq filosofiyamn’ ma’selesi retinde anaw yaki minaw da’rejede ja’miyet­lik turmistin’ rawajlamw protseslerine ta’sirin tiygiziwshi barliq ta’biyathq ha’m sotsialhq faktorlardi izertlew ahp qaraladi. Bul faktorlar toplanip teren’ sotsialhq o’zgerisler protsesin tezletiwshi yaki ha’reketke keltiriwshi refor- mistlik ha’m revolyutsiyaliq ha’reketlerdi payda etedi.
Sotsialhq ha’reketler belgili bir maqsetlergc erisiw ushin anaw yaki minaw da’rejede sho’lkemlesken, olardin’ sotsialhqjag’dayin o’zgeitetug’in adamlardin’ birgelikli, ja’ma’a’tlik ha’reketlerinde o’z sa’wlesin tabadi. Bulardin’ sebepleri retinde sotsialhq ha’reketler—adamlardin’ qanaatlandinlmag’an ekonomikaliq, ma’deniy, siyasiy talaplan alip qaraladi. Тек solar g’ana psixikaliq keskinlesiwdi, sotsialhq tmishsizlaniwdi payda etedi. Bul tinishsizlamw payda bolg’an jag'day diskussiyalardin’, pikir ahsiwlardin’ ku’sheyiwinde ko’rinedi. Tinishsizhq halati u’lken yaki kishi birliklerdi o’z ishine qamtiwi mu’mkin. Bunday halat sotsialhq ha’reketlerdin’ en’ da’slepki sha’rti bolip tabiladi. Sotsialhq ha’reketlerdin’ xarakteri olardin’ maqsetleri, qollanatug’in metodlan, qatnasatug’in adamlardin’ sam menen amqlanadi. Usi belgilerge qaray reformistlik ha’m revolyutsiyaliq ha’reketlerdi bir-birinen ayinp ko’rsetiwge boladi.
Reformistlik ha’reketler a’dctte ayinm sheklengcn birliklerdi o’z ishine qamtiydi. Olar qa’liplesken sotsialhq ta’rtip shegarasinda ha’reket etedi ha’m sol sebepli, ha'kimiyat ta’repinen zorliqqa ushiramaydi. Olar o’zgerislerge, misali ushin nizamshihqti jaqsilaw usillan arqali, erisiwge umtiladi. O’zlerinin’ mzamh, paraxat xarakterge iye bohwina qaramastan, reformistlik ha’rcketler a’ste aqinn teren’ ja’miyctlik o’zgerislerge alip kcliwi mu’mkin.
Revolyutsiyahq ha’rekctler baslang’ish etaplarda reformistlikke uqsawi mu’mkin. Biraq o’zinin’ rawajlaniwina qaray olar o’zgcsheliklcrge iye boladi: ken’ xaliq massasin qamtiydi, ku’shli motivler tiykarmda ju’zege keletug’in adamlardin’ tu’pkilikli o’mirlik talaplarin qozg’aydi. Bul ha’reketlerdin’ qatna- siwshilan ha’kimiyat ta’repinen ko’pshilik jag’daylarda quwdalamwg’a ushiraydi. Biraq olardin’ en’ tiykarg’i ayirmashihg’i—maqsetlerde ha’m usillarda ko’rinedi. Olardin’ maqseti paraxat jol emes, al ku’shti jumsaw arqali o’mir su’rip turg’an du’zimdi qulatiw bolip tabiladi. Usig’an baylanisii ken’ masshtablardin’, massahqtin’ za’ru’rligi, jan’a siyasiy ha’kimiyattin’ deregi xizmetin atqariw uqiphhg’ina iye o’zgeshe sho’lkcmlcrdin’ bar boliwi kelip shig’adi.
Jcn’iske crisken jag’dayda revolyutsiyahq ha’reketler turmisqa jan’a ta’rtipti ahp keledi, ja’miyet du’zimin tu’pten o’zgertedi, sotsialhq strukturada o’zge- rislerdi payda etedi, sotsialhq institutlardin’ quramin, bahahqlar sistemasin, da’stu’rlerdi, minez-quhq u’lgilerin o’zgertedi. Biraq ja’miyet rawajlamwi tek g’ana revolyutsiyalar menen baylanisii boladi degen pikir naduris, revolyu- tsiyalar adamlardin’ o’liwi ha’m azap-aqiretleri menen iske asinladi, sol sebepli olar ja’miyet ushin qimbatqa tu’sedi.
Solay etip, sotsialliq-filosofiyaliq analiz ja’miyettin’ statikasin da, dinamikasin da, om quraytug’in toparlardm’, institutlardin’ quramin o’z ishine qamtiydi, ha’m ja’miyette bolip atirg’an o’zgcrislerdi, rawajlamwdi esapqa aladi.