KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§3. Ja’miyet rawajlaniwshi sistema sipatinda
Ja’miyet tu’siniginde eki tiykarg’i aspektti—ja’miyettin’ strukturasin ha’m omn’ o’zgeriwin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Ja’miyet strukturasi qa’legen ta’biyathq struktura siyaqli o’z ishine tek jekke obektlerdi g’ana emes, al olardin’ qa’siyetlerin de qamtiydi. Ja’miyet individlerdin’ a’piwayi jiynag’ina sahstirg’anda ken’irek ma’nige iye, sebebi olarg’a qosimsha ja’miyet realliq qatnasiqlardi da o’z ishine qamtiydi. Usig’an tiykarlang’an halda ja’miyettin’ a’piwayi aniqlamasi retinde adamlardin’ ha’m olardin’ o’z ara qatnasimn’ bir pu’tin jiynag’in alip qarawg’a boladi.
Egerde sotsialhq strukturamn’ birinshi kesindisin (razrezin), yag’niy jekke adamlardi ha’m olardin’ ha’r qiyli birikpelerin aniqlaw qiyin emes bolsa, al ekinshi kesindisin (razrezdi)—adamlar arasindag’i baylanis ha’m qatnasiqlardi ko’riw quramaliraq, sebebi olar jasirin xarakterge iye. Sol sebepli bul qatnasiqlardin’ ja’miyetlik turmistag’i a’hmiyctli rolin tu’siniw da’rha’l iske aspadi. Olardin’ rolin amqlawda, bahalawda bu’gingi ku’ni de aljasiwlar ushirasadi. Olardin’ ishinde ken’ tarqalg’anlan asa ketken individualizm, basqasha aytqanda sotsialhq nigilizm ha’m gu’resshen’ kollektivizm bolip tabiladi.
Sotsialhq nigilizm ko’zqarasinan tek g’ana jekke adamlar o’mir su’redi, al ja’miyetlik qatnasiqlar, ja’miyet o’mir su’rmeydi. Berilgen jag’dayda ja’miyet taza tu’rindegi fiktsiya, qolayli so’zxizmetin atqaradi. Bunday individualistlik usildin’ aqibeti obektiv ja’miyetlik qatnasiqlardin’ jasawin ha’m ja’miyetlik sho’lkemlerdin’ a’hmiyetin biykarlaytug’in anarxizm bolip tabiladi.
Gu’resshen’ kollektivizm ko’zqarasinan ja’miyct tek g’ana o’mir su’rip qoymastan, ol individlergc salistirg’anda joqariraq da’rcjedegi bahaliqqa iye. Jekke adamlar bolsa ja’miyettin’ vintikleri, ken’ bir pu’tinnin’ kishigirim bo’lckleri sipatinda alip qaraldi. Bul ko’zqarastin’ aqibetinde insandi o’zine tolig’i menen bag’indinwshi, omn’ o’mirinin’ barhq momentlerin retlestiriwshi ja'miyetti moyinlawshi totalitarizm payda boladi.
Bunday aljasiwlar ko'pshilik qiynahwlardin’ ideyahq dercgi bolip, bizlerge filosofiyaliq,du’nyag’a ko’zqarashq ha’m ideologiyahq qa’teshiliklerdin’qa’wipli ekenligin ko’rsetedi.
Ha’zirgi zaman filosofiyasi adamzat ja’miyetin ha’r qiyli ko’plcgen bo’lek- lerdin’ ha’m elementlerdin’ jiynag’i sipatinda alip qaraydi. Bul bo’lekler ha’m elementler bir birinen bo’lek ahp qaralmaydi, al kcrisinshe, olar o’z ara tig’iz baylamsqan, u’zliksiz o’z ara ta’sir etisedi, usig’an baylamsli ja’miyet bir pu’tin birlikli organizm, bir pu’tin sistema sipatinda o’mir su’redi. Basqa fizikahq ha’m biologiyahq ta’biyat sistemalannan ja’miyet o’zinin’ o'zgeshe quramahg’i menen panqlanadi.
Sol sebepli ja’miyetti su’wretlew ushin sistema teoriyasmda qabil etilgen «element», «sistema», «struktura», «sho’lkem», «qatnas» tu’sinikleri ha’m spetsi- fikahq filosofiyaliq «subekt», «obekt», «idealhq», «sotsialliq iskerlik» h.b. tu’si­nikleri qollamladi.
Ja’miyettin’ bir pu’tin organizm sipatindag’i tu’sinigi filosofiyaliq oydin’ uzaq dawam etken rawajlamwinm’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Ta’biyattag’i ha’m ja’miyettegi sistemahhq tu’sinigi antikaliq filosofiyada bolmistin’ pu’tinligi, ta’rti pliligi haqqmdag’i uhwma kontseptsiya tu’rinde payda bolg’an. Ja’miyetlik turmistm’ sistemahhg’i problemasin XIX-XX a’sirlerdegi O.Kont, G.Spenser, E.Dyurkgeym, M.Veber, P.Sorokin, T.Parsons siyaqli en’ iri oyshillar aktiv tu’rde rawajlandirdi. Olar ta’repinen bul problemam sheshiwdin’ tiykarg’i kategoriyalarmin’ ha’m tu’siniklerinin’ mazmum aniqlandi. Ja’miyettin’ de­menti yaki bo’legi dep sistemanin’ mayda bo’legi yamasa olardin’ jiynag’i tu’sinildi. Ja’miyettin’ elementleri ha’m bo’Iekleri retinde anaw yaki minaw sotsialliq subektler, qatnaslar, institutlar ahp qaraladi. Ko’rsetilgen tu’sinikier sistemag’a salistirg’anda salistirmah a’piwayiraq elementar mazmundi an’latadi. Ja’miyetti qurawshi elementler, bo’lekler, podsistemalar ko’p tu’rli, ko’p sapali, ierarxiyahq boladi.
Qatnaslar dep ja’miyetti qurawshi subektler arasindag’i belgili g’a’rezlilik, baylams tu’siniledi. Qatnaslar adamlardi ha’m ja’miyetti biriktiriwshi turaqli element bolip tabiladi. Тек g’ana turaqli, o’zgermeytug’in, qaytalanatug’in qatnaslar ha’m g’a’rezlilik sotsialliq strukturani do’retiwshi sotsialliq toparlardm’, institutlardin’, sho’lkemlerdin’ qa’liplesiwine ahp keledi.
Struktura tu’sinigi turaqli baylamslardin’, qatnaslardin’ belgili formasin ha’m ja’miyettin’ bir pu’tinligin ha’m ha’r qiyli ishki ha’m sirtqi o’zgerisler jag’daylarmda onin’ qa’siyetlerinin’ saqlaniwin ta’miyinlewshi, olardin’ tiykarinda qa’liplesken sotsialliq toparlardm’ ha’m institutlardin’ jiynag’in sa’wlelendiredi. Struktura ja’miyettin’ sho’lkemlesiw formasi sipatinda, onin’ ha’r qiyli bo’leklerinin’ o’z ara qatnaslarimn’ kelisimi, ishki ta’rtiplesiwi sipatinda aniqlamwi mu’mkin.
Sotsialliq turmisti sipatlag’anda jiyi-jiyi subekt ha’m obekt degen tu’sinikler isletiledi. Bul tu’sinikler ma’nisi boymsha qarama-qarsi tu’sinikler. Eger subekt dep aktivlilikti ahp ju’riwshi, berilgen jag’dayda passivlirek ta’repti an’latiwshi basqa qubihsqa bag’darlang’an qubihsti tu’sinsek, al obekt bolsa, bug’an qarsi, basqa qubilistin’ aktivliliginc qaratilg’an qubihsti an’latadi.
Sotsialhq sistema tu’sinigi bir pu’tin sotsialhq organizmdi do’retiwshi sotsialhq subektlerdin’ ha’m obektlerdin', olardin’ qa’siyetlerinin’ ha’m qatnaslarimn’ toliq jiynag’in o’z ishine qamtiydi. Sotsialhq sistema ta’biyatta o’mir su’riwshi sistemalardan to’mendegi belgileri boyinsha panqlanadi:

•