KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

ja'miyetti qurawsln elementlerinin’, podsistemalannin’, olardin’ funktsiyalan, baylamslan ha’m o’z ara qatnaslarimn’ ko’pligi menen;

sotsialhq elementlerdin’ ha’r qiyli tckligi, ha’r qiyli sapahg’i menen.


Sotsialhq sistemag’a o’zgeshc spetsifikani omn’ tiykarg’i elementinin’,
yag’niy adamnin’ unikalhhg’i beredi. Omn’ o’z iskerliginin’ formalarin ha’m usillarm, minez-qulqin erkin tan’law mu’mkinshiligine iye boliwi ja’miyettin’ rawajlamwina jcterli da’rejedegi aniqsizhqtt, keleshekti aytip bolmawdi beredi.
Filosofiyaliq oy ta’repinen ja’miyetlik turmistin’ quramahhg’i ha’m ko’p tu’rliligi amqlang’annan keyin filosoflardin’ usi ko’p tu’rlilikti tu’sindiriwshi qanday da bir uliwma tiykardi, uliwma bo’liwshini izlewge urmiwlan u’zliksiz dawam etti. Ko’p diskussiyalardan keyin sotsiologlar bul sorawg’a uliwma bir juwap berdi. Omn’ ma’nisi to’mendegiden ibarat edi. Ja’miyetlik turnnstin’ sirtqi ko’p tu’rli qubihslari tiykannan adamlardin’ birgelkili iskerliginin’ anaw yaki minaw tu’rin an’latadi. Bunday pikir Ogyust Kontqa—ha’zirgi zaman sotsialhq filosofiyasinin’ tiykann sahwshilardm’ birine tiyisli edi. Omn’ pikirin Maks Veber rawajlandira otinp, ja’miyettin’ turmismin’ tiykan retinde sotsialhq ha’reketti alip qaradi. Sotsialhq ha’reket dep ol basqa adamg’a bag’darlang’an (orientatsiyalang’an) adamnin’ minez-qulqin tu’sindi. T.Parsons M.Vebcrdin’ pikirin qollap-quwatlap, barhq sotsialhq sistemam o’zlerinin’ rolin atqanp atirg’an adamlar arasindag’i o’z ara qatnaslardm’ jiynag’i retinde alip qaradi. K.Markstin’ pikiri boyinsha ja’miyet adamlardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ na’tiyjesi (produkti).
Solay etip,ja’miyetlik qubilislardin’ ko’p tu’rliligi tiykannan iskerliktin’ anaw yaki minaw tu’ri sipatinda alip qaraldi. 01 barhq sotsialhqtin’ jasirin tiykari, birinshi deregi, substantsiyasi bolip tabildi. Biraq omn’ sotsialhq turmistag’i rolin absolyutlestiriwge, ken' ma’nide qarawg’a bolmaydi. Sebebi ol sotsialhq ken’isliktin’ quramahg’min’ ha’m ko’p o’lshemliliginin’, real o’mir su’rip atirg’an ko’p tu’rliliginin’jarhlamwin, jasalma tu’rdegi a’piwayi- Iastinhwm an’latadi.
Sotsialhq sistemada iskerlik tu’rindegi bir tiykardin’ barhg’i omn’ qura- mahhg’in biykarlamaydi. Sol sebepli ol tek g’ana iskerliktin’jekke tu’rlerinin’ jiynag’i retinde tu’sinilmey, al jekke sotsialhq toparlardm’ ha’m olardin’ sho’lkemlerinin’ jiynag’m da, yag’niy bul toparlardi ha’m sho'lkemlcrdi baylamstiriwshi qatnaslardm’ strukturasin da an’latadi.
Misal retinde, o’z aldina u’yreniletug’in predmet sipatinda adamlardin’ birgelikli iskerligi protsesinde tariyxiy jaqtan qa’li plesken o’z ishine shan’araq, unw, qa’wim, millet, klass, sosloviya, kastalardi h.b. birliklerdi qamtiwshi sotsialhq birliklcrdin' strukturasin alip qarawimizg’a boladi. O’z aldina adamlar arasin­dag’i qatnaslardin’, g’a’rezliliktin’, baylanislardin’ strukturasin u’yreniwge de boladi. Olar ja’miyet turmisimn’ iri tarawlan tu’rinde de (ekonomikaliq, siyasiy, ruwxiy, a’dep-ikramliliq, diniy, estetikaliq), bul tarawlar ishindegi adamlar arasindag’i qatnaslar tu’rinde de, tarawlardin’ arasindag’i qatnaslar tu’rinde de izertleniliwi mu’mkin.
Ja’miyetti sotsialliq qatnaslardin’ turaqlilig’m ta’miyinlew maqsetinde payda bolg’an ha’r qiyli institutlar ta’repinen de analizlewge boladi. Bul struktura ko’p sanli sotsialhq institutlardi - ha’r qiyli o’ndirislik mekemclerdi, nia’deniyat tarawindag’i institutlardi, ha’kimiyattin’ orayliq ha’m jergilikli organlann, den- sawhqti saqlaw sistemasin, yag’niy adamnin’ ha’r qiyli talaplarin qanaatlan- dinwshi ko’p tu’rli ekonomikaliq, siyasiy ha’m ma’deniy sho’lkem ha’m mekemelerdin’ tarmaqlann o’z ishine qamtiydi.
Ja’miyettin’ strukturasin tu’sindiriwshi universal sintetikahq usil da bar. 01 ja’miyetti jekke insanlardan, dara ja’ma’a’tlerden, kishigirim toparlardan, u’lken sotsialhq toparlardan ha’m olardin’ sho’lkemlerinen, jekke xaliqlardan, milletlerden ha’m ma’mleketlerden, xahqaraliq, ma’mleketler arahq sho’lkem- lerden ha’m birikpelerden tunwshi tiykar retinde tu’sindiredi. Bunday usilda keltirilgen da’rejelerdin’ qa’legen dara ag’zasi quramaliraq strukturahq sho’l- kemnin’ elementi sipatinda ahp qaraladi. Strukturamn’ qa’legen elementi bir-biri menen quramah o’z ara vertikal ha’m gorizontal baylamshrdin’ siste- masinda boladi.
Sotsialhq sistemanin’ joqanda ko’rsetilgen ko’p tu’rli elementlerinin’— iskerliktin’, sotsialhq qatnaslardin’, sotsialliq birliklerdin’, ja’miyetlik turmistm’ tarawlannin’, sotsialhq institutlardin’ tu’rlerinin’ analizi tiykarman alg’anda sotsialhq filosofiyanin’ mazmumn quraydi. Bul bay mazmung’a tiykarlana otirip, bizler diqqatti sotsialhq sistemanin’ substantsionalhq tiykarm qurawshi aspektke, yag’niy adamlardin’ birgelikli iskerligine awdarmaqshimiz.
iskerlik qorshag’an du’nyag’a aktiv qatnastin’ spetsifikaliq adamliq formasi retinde aniqlanadi. Onin’ mazmumn berilgen du’nyam maqsetke bag’darlang’an tu’rde tu’siniw, o’zgertiw ha’m qayta o’zgertiw quraydi. Bul mazmun iskerliktin’ a’piwayi individualhq sotsialliq ha’reketinde bar tiykarg’i strukturahq element- leri menen iske asinladi.
A’piwayi ha’reketti payda etiwshi tiykarg’i elementler yamasa gerbishler qanday boladi?—degen soraw payda boladi.
Qa’legen iskerliktin’ za’ru’rli fakton, birinshi elementi sipatinda adam, individ, adamlar alip qaraladi. Olarsiz hesh qanday sotsialhq iskerliktin’ o’zi mu’mkin emes. Olar iskerliktin’ aktiv ta’repin, onin’ subektin beredi. Sol sebepli adamlar olardin’ iskerligi anaw yaki minaw obektlerge qaratilg’am ushin subektler dep ataladi. Biraq ta bul berilgen sapada ko’pshilik jag’daylarda eki kishi toparg’a bo’linetug’m basqa tektegi obektler ahp qaraladi. Bul kishi toparlardm’ bircwine - na’rseler, o’ndiris qurallari, bul jerge ruwxiy o’ndiris qurallan da: karandash, rushka, basip shig’anwshi stanok h.b. kiredi. Basqasha aytqanda, bul podtoparg’a adamnin’ qorshag’an ortahqti o’zinin’ talaplarma say iykemlestiriwine ja’rdem beriwshi barliq na’rscleri kiredi.
Ekinshi kishi topar—adamnin’ iskerligi ushm za’ru’rli bolg’an qurallardi o’z ishine qamtiydi. Og’an ha’reketlcr tili (yazik jestov), seslik ha’m jazba til, ha’r qiyli ko’rsetkishlcrde berilgen (magnit lentasi, diskctalar, su’wrctler, kitaplar h.b.) informatsiyalar h.b. kiredi. Olardi filosoflar belgiler dep te ataydi. Olar na’rseler siyaqli qa’legen adam iskerliginin’ za’ru’rli sha’rti bolip tabiladi. Bizlerdin’ sanamizg’a ta’sir etip, belgiler-simvollar individual iskerliktin’ maqsetke bag’darlaniwin ta’miyinleydi, al ja’ma’a’tlik iskerlik bolsa onin’ kelisimli boliwin da iske asiradi. Eger de fizikahq na’rseler adamnin’ om qorshag’an haqiyqathqqa tikkeley iykemlesiwine xizmet etse, al simvollar adam ushm bul ma’selenin’ sheshiliwin an’satlastiradi.
Biraq joqarida ko’rsetilgen mazmunnan basqa qa’legen sotsialliq ha’reket ushm za’ru’rli tag’i da bir element bar. Olar sotsialliq ha’rekettin’ ko’rsetilgen tiykarg’i faktorlari arasindag’i baylamslar, qatnaslardi an’latadi. Ta’jiriybe keltirilgen u’sh (adamlar, na’rscler ha’m belgiler) elementtin’ mexanikahq jiyindisi, eger olardin’ arasinda baylams, o’z ara ta’sir bolmasa, onin’ ele sotsialliq is-ha’reketti, bir pu’tin sotsialliq turmisti payda etpeytug’inhg’in ko’rsetedi. Sol sebepli individual is-ha’reket da’rejesinde de, sotsiahq toparlar ha’m ja’miyet da’rejesinde de adamlar, na’rseler ha’m belgi-simvollar arasindag’i izbe-iz qa’liplesetug’m, ko’p ret qaytalanatug’m, turaqli baylamslar ja’miyetlik turmis ushin u’lken a’hmiyetke iye.
Solay etip, qa’legen adam iskerliginin’ to’rt dementi bar. Olar adamlar, fizikahq na’rseler, simvol-belgilcr ha’m olar arasindag’i baylamslar. Olardi u’zliksiz o’ndiriw ko’p tarawli ja’miyetlik sistemanin’ negizgi, bazaliq struktu- rasin payda etiwshi ja’miyetlikiskerliktin’ tiykarg’i tiplerin keltirip shig’aradi. A’piwayi sotsialliq is-ha’rekettin’ negizgi to’rt elementine sa’ykcs ja’miyetlik iskerliktin’ to’rt tipin yaki tiykarg’i tarawlann bo’lip ko’rsetiwge boladi:
materialliq;
ruwxiy;
regulyativlik, yaki basqanw;
xizmet ko’rsetiw iskerligi (ayirim jag’daylarda bul tarawdi tar ma’nidegi sotsialliq dep te ataydi).
Olardin’ ha’mmesi qa’legen adamnin’ iskerligi ushin za’ru’rli jag’daylardi ta’miyinley otinp, bir pu’tin ja’miyettin’ jasawma da’slepki sha’rtlcrdi jaratadi.
Bul ko’rsetilgen to’rt sotsialliq iskerlik tarawmin’ ha’r qaysisinm’ o’zine ta’n spetsilikasi ha’m funktsiyalan neden ibarat?
Ja’miyetlik iskerliktin' tiykarg’i tarawlanmn’ analizin materialliq o’ndiristin’ o’zgesheliklerin amqlawdan baslayiq. Onin’ o’zgesheligi adamlardin' talaplarm qanaatlandiriw ushin, qa'legen tarawda olardin’ aktivligin qollap-quwatlaw ushin belgili na’rselerdi do’retiwde ko'rinedi. Bul jerde aqil ha’m fizikahq miynet adamlan (awil xojaliq xizmetkerleri, shaxterlar, isshiler, injenerler, тексте basshilari h.b.) juims isleydi. Olardin’ miyneti na’tiyjesinde shiyki zat o’ndiriledi, jekke o’ndirislik talaplardi qanaatlandiriw ushin ha’m ta’lim, ilim, meditsina, siyasaltm’ rawajlaniwin materialliq jaqtan baymw ushin mashinalar, mexanizmler ha’m adamlardin’ ku’ndelikli o’miri ushin za’ru’rli bolg’an na’rseler islep shig’iladi.O’ndirisliktarawda qa’liplesetug’in sotsialhq qatnasiqlar a’dette konfliktlilik, shiyeleniskcn o’zgeshe da’rejesi menen panqlamp kelgen. Bul tarawdag’i konfliktlerdi sheshiw problemasi, sotsialhq birge islesiw qatnasiqlann bekkemlew bu’gingi ku’ni de teoriyahq ha’m a’meliy jaqtan aktual ma’selelerdin’ biri bolip sanaladi.
Materialliq o’ndiristin’ a’hmiyetin moyinlay otirip ha’zirigi zaman sotsialhq filosofiyasi onin’ ja’miyetlik iskerliktin’ za’ru’rli formalarinin’ biri ekenligin moyinlaydi. Onin’ ja’miyettin’ turmisimn’ basqa tarawlarinan sapah ayirma- shihg’i og’an ha’r qiyli sapadag’i adam iskerliginin’ barliq quramalihg’in iykemlestiriw ushin tiykar bola alatug’in huqiqti bcrmeydi.
Ja’miyetlik turmista ruwxiy o’ndiris a’hmiyetli roldi atqaradi. Ruwxiy o’ndiris protsesi bansinda ideyalar, obrazlar, ilimiy ha’m ko’rkem bahahqlar o’ndiriledi. Haqiyqatinda, bul bahahqlar fizikahq na’rsclcrde, ruwxiy bahahqlardm’ wa’killerinde, kitaplarda, su’wretlerde, skulpturalarda h.b. materiallasadi. Bul predmetlerdegi cn’ baslisi olardm’ materialliq ta’repi emes, al olardin’ ideyalarda, obrazlarda, seziwlcrde o’z sa’wlesin tapqan ruwxiy mazmum bolip tabiladi.
Ruwxiy iskerlik protsesinde adam qorshag’an du’nyani, onin’ ko’p tu’rliligin ha’m tiykarm biledi; adam ushin anaw yaki minaw qubihslardin' a’hmiyetin amqlawshi bahaliq sananin’ sistemasin islep shig’adi; ahng’an bilimlerge tiykarlamp iskerliktin’ barliq formalan jetilisedi, adam o’zin, o’zinin’ ruwxiy du’nyasm tcrcn’irek o’zlestiredi. Ha’zirgi zaman filosofiyasinin’ ayirim bag’dar- lan adam biliwinin’ mu’mkinshiliklerinin’ sheklengenligin da’lillegcni menen, birinshi plang’a adamnin’ minez-qulqmin’ regulyatorlan (retlewshileri) sipa- tinda shalasanahhq tarawin, irratsionalhqti ahp qarag’am menen, zamanago’y tsivilizatsiyalardin’jetiskenlikleri belgili da’rejede ilim, ko’rkem o’ner, din, bir pu’tin ruwxiy o’ndiristin’ rawajlaniwinm’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Sol sebepli ilimpazdin’, xudojniktin’, kompozitor, konstruktor, arxitektordin’ miyneti ja’miyettc ju’da’ joqan da’rejede moyinlanadi.
Tag’i da bir taraw sipatinda regulyativlik, yaki basqariw iskerligi, yag’niy ha’r qiyli administratorlardin’, basqariwshilardin’, siyasatshilardin’ iskerligi ahp qaraladi. Bul tarawdin’ spetsifikahq ma’selesi—adamlar arasindag’i bayla- msti qollap quwatlaw, olardin’ iskerligin ha’m ja’miyetlik qatnasiqlann retles- tiriw bolip tabiladi. Baylamslar ha’m qatnaslar stixiyah tu'rdc payda bolg’anlig’i sebepli, olar aldinnan olardi ta’rtiplestiretug'in arnawh iskerlikke mu'ta’j
bolmaytug’mlig’i ta’biyiy. Biraq waqittin’ o’tiwi menen en’ a’hmiyetli ha’m za’ru’rli sotsialhq baylamslardi qollaw ushin rcgulyativlik iskerliktin’ arnawli tu'rleri ha'm olarg’a sa’ykes sho’lkemler qa’liplesedi. Olardin’ iskerligi ja’miyetlikturmistin’ ha’r qiyli tarawlannin’ kelisimin, ta’rti pliligin ta’miyin- lewge bag’darlang’an boladi. Olarsiz ja’miyetlik turmis materialliq ha’m ruwxiy o’ndirissiz mu’mkin bohnag’anmday mu’mkin emes.
Regulyativlik, basqariw iskerligi o’zinin’ strukturasina iye. 01 iskerliktin’ basqa tipleri siyaqli miynettin’ ha’r qiyli tu’rlerinc bo’linedi.Og’an birinshi na’wbette ha’r qiyli usillardi, qurallardi qollaniw arqali adamlardi basqariw kiredi. Bug’an qosimsha og’an na’rselerdi de basqariw kiredi. Bunday funktsiyag’a, a’sirese, menshik, jerh.b. mzamlar iye. Basqanw ha’rqiyli da’rejede iske asinladi: ma’mleketten baslap shan’araqqa shekem. Ja’miyet rawajla- niwinda, omn’ ta’g’dirinde basqariw iskerligi u’lkcn a'hmiyetke iye, biraq og’an ha’r qiyli kesellikler ziyamn tiygizedi (ma’jbu’rlew, zorliq ko’rsetiw, repressiya, shinovnikler apparatinm’ ha’dden tis ken’eyip ketiwi, basqariw iskerliginin’ byurokratiyalasiwi, para aliw metodlarin bile turip islew). Yu.Boxenskiydin’ pikirinshe, «shinovnikler qoyanlarday ko’beyiwge ta’biyiy uqiplihqqa iye», olar «sotsialhq rak isigin an’latip, deni saw organizm arqasinda o’sedi ha’m aqinnda, egerde waqtinda alip taslamasaq, om nabit etedi»¹.
Mu’mkin bul keltirilgen pikirde asa kctiwshilik bar bolsa kerek, biraq, moyinlawimiz tiyis, haqiyqatinda, adamzat ja’miyeti basqanw strukturalannan tek payda emes, al ziyan ko’rgen misallarg’a da bay. Basqanwdin’ en’ joqarg’i formasi ma’mlekettin’ qa’wipsizligin ha’m gu’llenip rawajlamwin ta’miyin- leytug’in siyasiy iskerlik bolip tabiladi. Sebebi siyasiy iskerlik belgili da’rejede millionlag’an adamlardin’ ta’g’dirine ta’sirin tiygizdi, usig’an baylanisli qa’teliktin’ bahasi sheksiz u’lken boliwi mu’mkin.
Ja’miyetlik iskerliktin’ siyasiy ha’m basqa tu’rlerinin’ a’hmiyetliligine qaramastan, olar ja’miyetlik turmistin’ en’ alg’i sha’rti - tiri ha’m aktiv adamlar bolg’amnda g’ana a’hmiyetke iye boliwi mu’mkin. Adamlardin’ aktivliligine, qayta o’ndiriliwine, o’mirine jag’daylar tuwg’iziw ja’miyetlik iskerliktin’ to’rtinshi tu'rinin’—tar ma’nidegi sotsialhq iskerliktin’, yag’niy adamlarg’a xizmct ko’rsetiw boyinsha iskerliktin’ mazmunin quraydi. Bul shipakerdin’, mug’a’llimnin’, artisttin’, xizmet ko’rsetiw tarawimn’ isshilerinin’ iskerligi. A’lbette, adamlar o’zin o’ndiriw, o’zin emlew, o’zin bilimlendiriw menen shug’illanadi, o’zlerin awqatlandiradi, kewlin ko’teredi. Biraq o’mirdi qayta o’ndiriw, saqlaw, aktivlilikti jedellestiriw, adamg’a tikkeley xizmet ko’rsetiw - a’hmiyctli ja’miyetlik is bolip, ja’miyet om jekke adamlarg’a, shan’araqqa tolig’i menen isenip tapsira almaydi. Ja’miyet bul protseske mektepler, joqan oqiw orinlan arqali kiredi, den sawhqti saqlaw, ma’deniy dem aliw h.b. sistemalann
do’retedi. Xizmet ko’rsetiw tarawi ha’zirgi zaman ja’miyetindegi en’ bir dinamikahq xarakterge iye tarawlardin' biri.
Solay etip, ja’miyetlikstrukturamn’ tiykan adam iskerliginin’ a’hmiyetli to’rt tu’ri bazasinda payda boladi. Olardin’ ha’r birine ja’miyetlik turmistm’ o’zinin’ ishki strukturasina, ko’plegen jekke formalarma iye spetsifikahq tarawi sa’ykes keledi.Bul jerde bizler ja’miyetlikiskerliktin’ tiykarg’i tiplerin,olardin’ o’zgesheliklerin amqlaw menen sheklenemiz. Ja’miyet ushm za’ru’r bolg’an iskerliktin’ tu’rleri haqqinda amq pikirlerge iye boliw onin’ quramali strukturasm ha’m bir pu’tin sotsialliq organizm sipatindag’i qa’siyetlerin aniqlawdin’ en’ a’hmiyetli sha’rti bolip tabiladi.
Aytip o’tiwimiz tiyis, tallaw bansinda bo’lip ko’rsetiletug’in iskerliktin’ tipleri,sotsialliq toparlar ha’m institutlar, olardin’ o’z ara qatnasi, olar ta’repinen payda etiletug’in realhqtag’i ja’miyetlik turmistm’ tarawlan barqulla bir biri menen o’z ara baylamsqan, kesilsetug’in, bir-birine o’z ara kiretug’in bolip keledi. Sol sebepli ja’miyettin’ tiykarg’i bo’leklerinin’ qa’siyetlerin ko’rsetiw onin’ uliwma jag’dayin ha’m onin’ uhwma ha’reketin tu’sindirmeydi. Birlikte ha’m o’z ara baylanista bolip, jeke sotsialliq tarawlar ja’miyetti bir sistema sipatinda, tek g’ana onin’ jekke bo’leklerine tiyisli qa’siyetlerine iye emes, al olardin’ hesh birinde joq qa’siyetlerge de iye o’zgeshe organizm sipatinda payda etedi. Egerde jekke bo’lekti pu’tinnen tisqanda tu’siniw mu’mkin bolsa, al pu’tin, Aristoteldin’ aytqanmday, quram (sostav) bo’leklerdin’ a’piwayi jiynag’ina sahstirg’anda qandayda bir u’lkenirek, ken’irek mazmun siyaqli tu’siniliwi mu’mkin. A’dette bul pu’tin tek g’ana sanhq jaqtan u’lken bolip qoymastan, ol sapahq jaqtan da u’lken bolip tabiladi, yag’niy pu’tin sipatindag’i sistemada bo’leklerdin’ hesh qaysisinda joq qa’siyetler, sapalar bohwi mu’mkin. Sol sebepli, ja’miyetti pu’tinlik sipatinda tu’siniw ushin, onin’ tek g’ana bo’leklerin u’yrenip qoymastan, ja’miyettin’ pu’tin sipatindag’i o’zgeshe qa’siyetlerin de aship beriwimiz tiyis.
Ha’zirigi zaman sotsialliq filosofiyasi ja’miyettin’ pu’tinlik sipatindag’i to’mendegi tiykarg’i qa’siyetlerin bo’lip ko’rsetedi:

•