KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

To’mendcgi tiykar ha’m qubilis haqqinda keltirilgen filosofiyaliq ko’zqaraslardi analizlen’.


Tiykar—na’rselerden tisqandag’i uliwma ideyalar (Platon).
Tiykar o’zlik zat (vesh v sebe) sipatinda qubilislardan bo’lek jasaydi, om biliwge bolmaydi (Kant).
Tiykar ha’m qubilisti bo’li p ko’rsetiw obektivlikxarakterge iye (pragmatizm).
Tiykar—qubihslar ildirilgen qiyaliy ilmeshek (voobrajaemiy «kryushok», na kotony «naveshem» yavleniya), ol real o’mir su’rmeydi (logikaliq pozitivizm).

5. 
   
   Belgili «Shege ha’m tag’a» taqmag’min’ mazmunina filosofiyaliq analiz berin’:
   

Shege bolmadi—tag’a joytildi (Ne bilo gvozdya — podkova propala.)
Tag’a bolmadi—at aqsan’ladi (Ne bilo podkovi — loshad zaxromala.)
At aqsan’ladi—komandir o’ltirildi (Loshad zaxromala—komandir ubit.)
Atli a’skerler qiyratildi — armiya qashti (Konnitsa razbita—armiya bejit.)
Dushpan qalag’a kirdi, tutqinlardi ayamadi—(Vrag vstupaet v gorod, plennix ne shadya).
Bunin’ barhg’i temir ustaxanasinda shegenin’ bolmawinda (Ottogo, shto v kuznitse ne bilo gvozdya.)

5. 
   
   Berilgen qubil^lardag’i forma ha’m mazmundi bo’lip ko’rsetin':
   

• 
  
  T.Qayipbergenovtin’ «QaraqtiTpaq qizi» romam.
  
• 
  
  Suw molekuiasi.
  
• 
  
  Ma’mleket.
  
• 
  
  Til.
  

JA’MIYET BiLiW OBiEKli SIPATINDA §1. Du’nyani, ja’miyetti, adamdi biliw. Bilim ha’m isenim
Biliwdin’ uliwma ma’nisi bilimlerge erisiw protsesi bolip tabiladi. Ol en’ aldi menen haqiyqatliqti sa’wlelendiriw ha’m om tu'sindiriw protsesin an’latadi. Biliw obekti sipatinda bir pu’tin du’nyani, ja’miyetti ha’m adamnin’ o’zin ahp qarawg’a boladi. Biliwdin’ deregi ha’m usih sipatinda adamlardin’ seziwleri, aqil ha’m intuitsiya ahp qaraladi.
Seziwlik biliw haqiyqatliqti o’zlestiriwdin’ negizi ha’m biliwdin’ da’slepki formasi bolip tabiladi. Bizlerdin’ barliq cleslerimiz, obrazlanmiz ha’m tu’sinik- lerimiz seziwlik sa’wlelendiriwdin’ tiykarmda qa’liplesedi. Olardin’ obekti sipatinda na’rselerdin’, protseslerdin’ ha’m qubihslardin’ empirikahq du’nyasi ahp qaraladi. Biraq, ha’r bir adam o’zinin’ ta’jiriybesi tiykarmda seziwlerdin’ ko’pshilik jag’dayda bizlerdi aldaw mu’mkinshiligine iye ekenligin biledi.
Solay etip,seziwlikbcrilgenlcrge tiykarlang’an biliw qiymshihqlan da’rriw payda boliw imkaniyatina iye. Olar, a’sirese, ken’ da’rejede ja'miyetti u’yrengenimizde ju’z beredi. Bul jerde orm alatug’in ko’pshilik ma’selelerdi, misali, sotsialhq birlik, ha’kimiyat, ideal, ar-namis h.b. sotsialhq qubihslardi seziwlerdin’ja’rdeminde biliw mu’mkin emes. Biologiyahq aspektte de adamda seziwlik sa’wlelendiriw organlari haywanlarg’a sahstirg’anda ha’lsizlew. Sol sebepli eger adamnin’ bilimleri tek g’ana seziwlerge tiykarlansa, onda du’nya haqqmda mag’hwmatimiz ha’lsiz bolg’an bolar edi.
Biraq, haywanlarg’a sahstirg’anda adam ratsionalhq biliwge tiykarlang’an aqilg’a iye. Bul da’rejede bizler tu’siniklik sa’wlcleniw, teoriyahq oylaw, abstraktsiyalar menen islesemiz. Тек g’ana berilgen da’rejede uliwma tu’sinikler, printsi pier, mzamlar qa’li plesedi, du’nyani teren’nen tu’sindiriwdi beretug’in teoriyahq modeller ha’m kontseptsiyalar qunladi. Bug’an qosimsha biliwlik protses bir adamnin’ oyinda o’mir su’retug’in formada g’ana iske asip qoymay, al bilimlerdin’ rawajlaniwinm’ uliwma sotsialhq-tariyxiy protsesi tu’rinde de o’mir su’redi.
Biraq, bul biliwler (seziwlik ha’m ratsionalhq) bir biri menen kelisimge kele almaytug’in qarsihq tu’rinde o’mir su’rip qoymay, bir birin biykarlamay, al dialektikahq jaqtan tohqtirip otiradi. Adamnin’ talaplan ha’m mu’ta’jlikleri biliwdi rawajlandmwdin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shlerdin’ biri sipatinda alip qaraladi, al adamlardin’ ja’miyetlik-tariyxiy protsesi onin’ shinhg’inm’ a’hmiyetli o’lshemin beredi, biliwdin’ tiykarg’i ha’m bash maqsetin an’latadi.
Seziwlik ha’m ratsionalhq biliw o’zinin’ dialektikahq birliginde obektiv shinliq du’nyasina teren’nen kiriwge uqipli. Biraq, du’nyam tu’sindiriwde
salamat gnoseologiyaliq skeptitsizmnin’ belgili bir bo’leginin’ barlig’in diqqattan shig’armawimiz tiyis. Basqasha aytqanda, bilimlerdin' o'siwi menen omn' problemahq ta’repi ko’beyedi. Ha’r bir jan’a ashihw adam aqilinm’ ku’shin de, sheklengenligin de, shinliq penen aljasiwdin’ rawajlanip baratirg’an bilimnin’ bir pu’tin protsesinde u’zliksiz baylamsqanlig’in da ko’rsetedi.
Rawajlamwdin’ ha’r bir konkret basqishinda biliwdin’ tamamlanbag’anlig’i na’tiyjesinde qanday da bir «o’zlik zat» (vesh v sebc), u’yrenilmegen taraw qaladi. Adam biliwinin’ mu’mkinshilikleri haqqindag’i sorawdi analizlegeni- mizde bul ko’rsetilgen irratsionalhq «qaldiqti» o’z ishine qamtiwshi bolmis bizdi sheksiz optimizmnen qorg’awi tiyis. Biliwde irratsionalhq momenttin’ boliwi bolmistin’ xarakteri menen belgilenedi. Bul protseste ratsionalhq ha’m irratsionalhq momentlerbirge jasaw mu’mkinshiligine iye boladi. Bul keltirilgen mazmun a’sirese sotsialhq bolmisqa ha’m sotsialhq biliwge tiyisli.
Teoriyaliq da’rejede berilgen fakt on tog’izinshi a’sirdcn baslap ha’r qiyli irratsionalhq kontscptsiyalardin’ payda boliwi menen tu’sinildi. 01 o’zinen aldin kelgen tariyxiy basqish—jan’a da’wirde qa’li pleskcn ratsionalizmge qarsi turdi. Bul jerde a’sirese R.Dekarttin’ «Oylayman—demek, men jasayman» degen formulasin keltirip o’tsekboladi.Batis rilosoliyasindag’i ag’artiwshihq basqishqa adamnin' aqihmn’ qu’diretine ha’m ku'shine sheksiz isenim ta’n qa'siyet bolip tabiladi. Biraq I.Kant taza aqildi sing’a aliwdi baslaydi, omn’ absolyut bilimge umtihwinin’ qa’te ekenligin ko’rsetedi. Gegel bolsa aqildin’ sheksiz ku’shine isenedi, ol aqildi tek g’ana biliwdin’joqari basqishi sipatinda alip qaramay, al du’nyanin’ jaratiwshisi retinde de ko’rsetedi.
XIX a’sirde filosofiyada irratsionalizm bag’dari qa’li plesip baslaydi. Omn’ iri wa’killcri sipatinda S.Kerkegor, F.Nitsshe, A.Bergson, M.Xaydegger h.b. alip qarawg’a boladi. Bir oyshillar intuitsiyamn’ biliwdegi rolin aynqsha bo’lip ko’rsetse, basqalan—instinkti, u’shinshileri—erkti, to’rtinshileri— mistikahq nurlaniwdi u’lken a’hmiyetke iye dep aytadi. Biraq, olardin’ barhg’i ja’miyet o’mirinde ha’m biliwde irratsionalhq faktordin’ a’hmiyetli rolin biykarlamaydi.
Biliwde irratsionalizmnin’ eki tu’rli roli haqqinda aytiwg’a boladi. Bir ta’repten, omn’ wa’killeri adamnin’ aqihmn’ asa kctken ku’shke iye emesligin, olardan tisqanda olarg’a bag’inbaytug’in ku’shlerdin’ bar ekenligin duris bahalasa (bul jerde adamnin’ ratsionalhq iskerliginin’ irratsionalhq aqibelleri diqqatqa alinadi), ekinshi ta’repten, olar ratsionalhq biliwdin’ barliq pozitivlik rolin biykarlay otmp (a’sirese, postmodernizm), sheksiz irratsionalizm, intellektualliq anarxizm kontseptsiyasin alg’a su’redi. Sol sebepli biliwde ratsionalhq ha’m irratsionalhq momentlcrdin’ dialektikahq birligin esapqa ahwimiz tiyis.
Bul aytilg’anlarg’a tiykarlanip, bilim ha’m isenimnin’ ara qatnas ma’selesin qarawimizg’a boladi. Adam aqihmn’ sheklengenligi, mudami irratsionalhq
«qaldiqtin'» bar boliwi isenimnin’ ha’r qiyli ko'rinistc o'mir su'riwine mu’mkinshilik beredi. O’mirde de, biliwde de barliq waqma isenimge orin boladi dep aytsaq qa’telespeymiz. Tertulliang’a tiyisli dep tabilg’an «isenemen, sebebi biyma’ni» degen pikir qu’diretsiz aqilg’a ha’m onin’ aqinna shekem du’nyam bile almaw uqiphhg’ina shaqiriq bolip tabiladi.
Haqiyqatma kelsek. adam biliminin’ rawajlaniw tariyxi aqildin’ progresin ha’m onin’ja’miyet turmisindag’i rolinin’, qu’diretinin’ ken’eyip atirg’anhg’in ko’rsetedi.
ilim o’zinin’ erisken tabislan menen ko’zsiz isenimdi ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq aspektlerde ekinshi da’rejege isirmaqta. Aqil ha’m logikag’a tiykarlang’an ilimiy bilim rawajlanip, dindi de o’z dogmalann o’zgertiwge iytermekte. 01 bilim ha’m isenimnin’ ara qatnasinda u’stinliktin’ diniy isenimge emes, al ilimge tiyisli ekenligin ko’rsetpekte. Dinnin’ ta’siri astinda ilim emes, al diniy dogmalar ilimiy ashihwlardin’ ta’sirinde o’zgermektc.
Biraq, isenimdi tek g’ana diniy isenim dep tu’siniwge bolmaydi, ha’m de om tek g’ana irratsionalliq faktor menen baylamstiriw da kerek emes. isenim produktivlik, teren’irek ha’m evristikahq ma’ni ha’m mazmung’a iye. Olardin’ ma’nisi adamnin’ o’z uqiphqlarma, adam aqilimn’ ku’shine, o’zinin’ obektiv shmhqqa ha’m na’rselerdin’ mzamli ta’rtibinc erisiw mu’mkinshiligine isengende ashiladi. Usi bag’darda isenim mistikahqqa, irratsionalizmge qarsi turadi ha’m aqildin’ ha’m ilimnin’ progresinde o’zin tastiyiqlaydi. Usmday isenimge filosofiyaliq isenim jatadi. Ol bar bilimdi kritikahq qabillawg’a tiykarlanadi ha’m sol waqitta olar menen tig’iz baylanista da boladi. Bunday isenimde ha’mme waqitta optimizm jasaydi, ol do’retiwshi erkinlik, shinhqti biliwge umtiliw menen dem aladi¹.
Bug’an qosimsha isenimnin’ biliwdin’ shmlig’inin’ o’lshemi bola almay- tug’inhg’in aytiwimiz kerek. 01 bul ma’sele boymsha ba’sekide argument te bola almaydi, ol adamzat biliwinin’ maqsetin de, usilin da an’latpaydi. Biraq, bul berilgen mazmun isenimnin’ adamzat biliminin’ rawajlamwindag’i rolin ha’m a’hmiyetin biykarlamaydi. Eger isenim bar bolsa, onda adamnin’ du’nyani ha’m o’zin biliwge umtihwi da o’mir su’redi. Kerisinshe de, eger adamzat biliwi o’mir su’rse, onda om isenim ahp ju’redi. Sebebi, isenim biliwge umtihwda o’z ko’rinisin tabadi ha’m ilimnin’, adamzat biliwinin’ unamli na’tiyjelcrinde iske asadi. Bul jerde bizin’ aldinnzda amq dialektika ko’rinedi: adamnin’ biliminin’ rawajlamwi isenimnin’ na’tiyjesin, al isenimnin’ boliwi ha’m onin’ bekkemleniwi adamzat biliwinin’ jetiskenliklerinin’ na’tiyjesin beredi.