KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Ko’rkem o’ner ja’miyettin’ o’zin o’zi tu’siniw instrumenti (ha’tteki ekstremal jag’daylarda da) sipatinda ahp qaraladi.

ideal ko’rkem du’nya adamlardi jetiklikke iytermelewshi estetikaliq bahalylar, suliwhq etaloni sistemasin islep shig’adt.

Tcren’ ha’m a’wmetli ko’rkem obrazlar uhwma adamzathq belgiler da’rejesine ko’teriledi, olarda adamlardin’ minezleri, temperamentlerinin’ barliq ta’repleri o’z sa’wleleniwin tabadi.

Estetikaliq du’nya adamzattin’ haqiyqiy yadi bolip tabiladi. Onda a’sirler dawaminda ha’r qiyli turmis obrazlanmn’ qaytalanbaytug’in o’zgeshelikleri saqlanadi.


Basqasha aytqanda, ko’rkem o’ner a’meliy jaqtan paydali funktsiyalardi— biliwlik, razvedkahq, ta’rbiyahq, aksiologiyahq, memorially h.b. funktsiyalardi atqaradi. Biraq en’ bash funktsiya retinde estetikaliq ahp qaraladi. Onin’ ma’nisi ko’rkem o’nerdin’ adamg’a estetikaliq la’zzetleniw, qanaatlamwshihqti inam etiwinde bolip tabiladi.
Ko’rkem o’ner ruwxiy o’ndiristin’ basqa tarawlanna sahstirg’anda aqilg’a emes, ko’birek seziwge bag’darlanadi. Sol sebepli onin’ du’nyani men’geriw usillan retinde ko’rkem obraz, estetikaliq realliqti qayta tiklewshi bas qurallar retindegi simvollar, uliwmalastmwdin’ «to’n’kerilgen» usili, fantaziyam qollaniw ha’m fantaziya jemislerinen o’mir shinhg’in talap etiw h.b. ahp qaraladi.
Din. Din an’iz ha’m filosofiya menen birlikte du’nyag’a ko’zqarastin’ bir tu’ri retinde ahp qaraladi.
Diniy sana a’yyemgi da’wirde payda bolip, ja’miyetlik qatnaslardin’ rawajlaniwi menen baylamsli ha’r qiyli o’zgerislerge ushirap, bu’gingi ku’nde ko’plegen adamlardin’ minez-qulqina, ha’reketlerine ta’sirin tiygizbekte.
Materialistlik filosofiya diniy ko’zqarastin’ tiykan retinde qanday da bir ta’biyiyliqtan joqari ka’ramatli ku'shke isenimdi alip qaraydi. Bul isenim ka’ramatli ku’shtin’ materialliq du’nyanm’ nizamliqlanna boysinbawina tiykarlanadi. Sol sebepli diniy isenim adam ha’m ka’ramath ku’sh arasinda o’zgeshe qatnaslardm’ bar ekenligin moyinlaydi, olar kultliq ha’reketlerde o’z sa’wlesin tabadi.
Din quramali ja’miyetlik sho’lkemdi an’latadi. Omn’ strukturasinda u’sh tiykarg’i clementti bo’lip ko’rsetiwge boladi. Birinshiden, diniy sana. Ekinshi­den, diniy siymiwlar (kult). U’shinshiden, diniy sho’lkemler.
Diniy sana salistirmali tu’rde diniy psixologiya ha’m diniy ideologiya dep atalatug’in eki g’a’rezsiz da’rejeden turadi. Olardin’ mazmumn ka’ramatli ku’shke iseniw quraydi.
Diniy psixologiya dep diniy sanamn’ iyelerinin’ ta’siri astinda qa’li p- lesetug’in, iseniwshilerge ta’n diniy da’stu’r, a’det, keypiyat, seziw, eleslerdin’ jiynag’ina aytamiz.
Diniy ideologiya dep diniy sho’lkemlerdin’ professional ulamalan ha’m kult xizmetkerleri arqali islep shig’ilatug’in ha’m propaganda qilmatug’in diniy ideyalar sistemasina aytamiz. Diniy ideologiyanin’ orayliq bo’legin teologiya (grek so’zi, quday ta’limat] degendi an’latadi) quraydi. Teologiyamn’ tiykarlan ka’ramath kitaplarda o’z sa’wleleniwin tapqan.
Qa’legen dinnin’ ajiralmas bo’legi retinde diniy kult alip qaraladi. 01 ka’ramatli ha’m real o’mir su’riwshi obektlerge ta’sirin tiygiziwge urimwlardi iske asiratug’in iseniwshilerdin’ simvolikahq ha’reketlerinin’ jiynag’in beredi. Kultqa diniy-mistikahq elesler menen baylanisli bolg’an ha’reketlerdin’ barhq tu’rleri (diniy da’stu’rler, tainstva, rituallar, qurbanhq, qudayg’a xizmet qiliw, namaz, oraza) kiredi. Og’an materialliq predmetler—xram, meshit, kiyimler h.b. xizmet etedi.
Dinnin’ o’mir su’riwinde diniy sho’lkemler aynqsha onng’a iye. Olar anaw yaki minaw dinge iseniwshilerdin’ birigiwi ha’m olardin’ isenimleri, salt-da’stu’rlerinin’ uliwmahg’i tiykannda payda boladi.
Din bir neshe funktsiyalardi atqaradi. Omn’ en’ bash funktsiyasi retinde illyuzorhq (qiyahy)-kompensatorhq (tohqtmw) funktsiya ahp qaraladi. Din o’zinin’ qiyahy-kompensatorhq rolin adamnin’ sotsialhq ha’lsizligine baylanisli orinlaydi. Jerde o’zinin’ o’mirlik problemalann sheshiw ku’shine iye bolmag’anhg’i sebepli, adam olardin’ sheshimin qiyaliy du’nyag’a o’tkeredi.
Dinnin’ du’nyag’a ko’zqarasliq funktsiyasi da u’lkcn a’hmiyetke iye. Haqiyqatliqti o’zgeshe sa’wlelendire otinp, din du’nyanin’jaratihsi haqqinda o’zinin’ ko’rinisin do’retedi ha’m sog’an sa’ykes dinshildin’ minez-qulqin, omn’ du’nyadag’i oricntatsiyasm qa’liplestiredi. Din minez-quhqtin’ belgili normalann belgileydi, dinshildin’ shan'araqtag’i, turmistag’i, ja’miyettegi qatnaslann islep shig’ilg’an sistemalar tiykannda retlestiredi. Bul mazmun dinnin’ retlestiriwshi (regulyatsiyahq) funktsiyasin beredi.
Du’nyada ha’r qiyli dinlerdin’ ishinde en’jetik ha'm ken’ tarqalg’an u’sh dindi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Olarg’a buddizm,xristianliq ha’m islam dinleri kiredi. Olardin’ bir millettin’ shegarasman shig’iwg’a mu’mkinshilik bergen en’ bash o’zgesheligi retinde kosmopolitizmdi ahp qarawg’a boladi. Bul dinler barliq xahqlarg’a qaratilg’an bolip, olarda kult a’piwayilastiriladi, milliy o’zgeshelik bolmaydi.
Barliq du’nyaju’zlik dinlerdin’ en’ a’hmiyetli ideyasi—dinge siymiwshilardin’ o’zlerinin’ sotsialhq halatinan, milletinen, rasasinan g’a’rezsiz tu’rde quday aldinda ten’ligi bolip sanaladi. Olar dinge siyiniwshilarg’a a’dil qatnasta bolatug’inlig’in, biraq ol du’nyada ha’m bul du’nyadag’i is-ha’reketine baylanisii wa’de beredi.
Buddizm en’ birinshi du’nya ju’zlik din bolip, ol b.e.sh. Vl-V a’sirlerde Hindistanda payda boladi. Keyin ala, o’zgeriske ushirap, ol Oryhq ha’m Tu’slik- Shig’is Aziyada, Uzaq Shig’ista tarqaldi.
Buddizmnin’ tiykarm saliwshi haqqmda haqiyqiy derekler joq, biraq buddiystlik teologlar onin’ tiykann saliwshi retinde Gautama unwinan shiqqan hindistanh patshamn’ balasi Siddartxti ahp qaraydi. Om o’liminen keyin Budda (danahqqa erisken, nurlang’an) dep atay basladi. Bul dinnin’ tiykarg’i jag’daylan «Tipitaka» toplaminda bayan etilgen.
Budda ta’limati boymsha, du’nyada barliq na’rse «dxarm» (ruwxiy- materialhqbo’lekshelerdin’) sheksiz ha’rekctinin’ na’tiyjesin beredi. Olardin’ ha’r qiyli kombinatsiyasi na’rselerdi, haywanlardi, adamdi do’retedi, al idirawi o’limge ahp keledi,o’limnen keyin jan’a kombinatsiyalar do’retilip, qayta tuwiliw iske asadi. Qayta tuwiliw o’mirdegi jaqsi yaki jaman is-ha’reketlerimizge baylanisii boladi. Bul qayta tuwiliw protscsin «o’mir shen’beri» yaki sansara dep ataydi. jygilikli o’mirimizdin’ en’ aqirg’i maqseti Budda menen birigiw, nirvanag’a (bolmistan joqang’a) kiriw, yag’niy barliq qa’lewlerdi, talaplardi jcn’iw, absolyutlik buzilmaytug’m timshliqqa erisiw bolip tabiladi.
Buddizm xinayana (a’yyemgi forma) ha’m maxayana (Hindistannan tisqarida ken’ tarqalg’an) formalarinda tarqalg’an. Xinayana tar kolesnitsam, du’nya turmisina qatnasiwdan bas tartatug’in printsipti basshihqqa alatug’in qutihwdin’ tar john, monax boliwdi an’latadi. Maxayana u’lken kolesnitsa bolip, qutihwdin’ ken’john, barliq dinge siyiniwshilardi qutqariwdi an’latadi.
Xristianliq. Xristianliq Rim imperiyasinin’ shig’is bo’lcginde b.e. 1 a’sirinde payda bolg’an. Ha’r qiyli ldirag’an kishigirim sektalardan ol IV a’sirdin’ basina kelip ku’shli ideyahq ag’img’a aylandi, da’slep Rimde, keyin alaJaqin Shig’ista, Arqa Afrikada ha’m Evropada u’stemlik ete basladi.
Xristianliq Palestinadan shig’arilg’an evrey-qullar arasinda payda bolg’anhg’i sebepli, xristianhqqa da’slcbinde iudeyliktin’ ta’sir etkcnligin biykarlay almaymiz. Vetxiy Zavet iudeyler ushin da, xristianlar ushin da
ka’ramatli kilap bolip tabiladi. 325-jili Nikey qalasinda imperator Konstantinnin’ basshilig’inda xristian shirkewlerinin’ «Perne Vselenskie Sobon» boldi ha’m onda xristianhq Rim imperiyasinm’ ra’smiy dini dep ja’riyalandi.
1054-jih xristianhq bo’linip kctti, Shig’is shirkew Pravoslavhq, al Batis shirkew Rimlik-katoliklik dep ataldi. XVI a’sirde katolitsizmnen xristianhqtag’i jan’a shaqabsha—protestanthq (lyuteranliq, kalvinizm, anglikanliq h.b.) bo’linip shig’adi.
Islam, islam dini Batis Araviyada Vll a’sirde payda bolip, Jaqin ha’m Oita Shig’ista, Arqa Afrikada, Orta Aziyada h.b. jerlerde ken’ tarqaladi. islamnin’ tiykarm saliwshi Muxammed payg’ambar bolip, ol o’zinin’ diniy iskerligin Mekke ha’m Madina qalalarmda baslaydi. Muxammed o’zinin’ diniy wa’siyatlarm awizsha aytqan, onin’ o’liminen keyin Osman xalifinin’ basqariw da’wirinde Muxammedtin’ na’siyatlann yadqa bilgen adamlardin’ so’zinen Quran do’retiledi. tslamdag’i tiykarg’i bag’darlar retinde sunniylik ha’m shiahq ahp qaraladi.
Quran tiykarinda Shariat—musilman huqiqimn’ jiynag’i islep shig’ildi. Musilmanlardin’ en’ bash bayrami—Qurban-Bayram.
Qa’legen dindi quramali sotsialliq sho’lkem retinde ahp qaraw kerek. Qa’legen dinnin’ ja’miyet turmisina ta’sirin de amq-tariyxiy jaqtan bahalaw kerek. Olardin’ ha’r biri da’stu’rlerdin’, urp-a’detlerdin’, adamlardin’ minez- quliq normalannm’ qa’liplesiwine ta’sirin tiygizdi.Qa’legen dinnin’ orayinda qudaydin’ turg’anlig’in, adamnin’ onnan g’a’rezli ekenligin diqqattan shig’armawimiz tiyis.