Kirisiw. Tiykargi bolim. Básekiniń mánisi, formaları hám usılları

Básekili ortalıqtı izertlew basqıshları
1. -Monıtorıń ótkeriw:
-gúzetiw sisteması shólkemlestiriw;
-básekishiniń iskerligi haqqında informaciya toplaw
2. -Básekili ústemshiliklerdi anıqlaw :
-tarmaq keńligi hám tereńligi;
-tarmaq ónimlerin usınıwdıń tolıqlıǵı hám isenimliligi;
-bayıtılǵan rásmiy ilajlar programması, húkimet shólkemleri tárepinen qollap-quwatlaw, professional awqamlarǵa aǵzalıq ;
-bazar infratuzilmasining bar ekenligi;
-personalning uqıpliligini, klientlerge individual jantasıw
3. -Básekili ortalıqtı klassifikaciyalaw hám segmentlew:
-abaylar deregi hám xarakteri boyınsha ;
-strategiyalıq maqsetler boyınsha :
-báseki tásirine juwap háreketleri boyınsha ;
-kólemi, klientleri, geografiyası hám qánigeliklashuvi boyınsha ;
-jergilikli bazarda iskerlik kórsetip atırǵan kompaniyalardıń strategiyalıq gruppalarǵa tiyisliligi boyınsha.
4. -Rakobatli ortalıq sharayatlarına iykemlesiw:
-Shshozlar menen óz-ara munasábetlerdi tashomillashtirish;
-básekilixulk-atvor strategiyasın tańlaw ;
-qosımsha básekili ústemshiliklerin belgilep beretuǵın faktorlardı esapqa alıw.
Báseki gúresiniń mazmunı tuwrısında tolıqlaw túsinikke ıyelew ushın onıń tiykarǵı formaları hám belgilerin kórip shıǵıw zárúr. Ekonomikalıq ádebiyatlarda bir tarmaq ishindegi básekiniń tórtew forması bólek ajıratılıp kórsetiledi. Bular erkin báseki, monopolistik báseki, monopoliya hám oligopoliya bolıp tabıladı. Erkin báseki sharayatında birdey ónim óndiriwshi tarmaqta júdá kóp sanlı kárxanalar ámeldegi boladı. Joqarı dárejede tashkil etilgen bazarda kóplegen satıwshılar ózleriniń ónimlerin usınıs etediler. Sap monopoliyada tarmaq bir firmadan ibarat bolıwı sebepli, ol ámeldegi ónim (xızmet) dıń birden-bir óndiriwshisi esaplanadı hám jalǵızhukmronlik qáliplesedi. Monopoliya sharayatında firma baha ústinen sezilerli qadaǵalawdı ámelge asıradı. Óytkeni ápiwayı. Ol ónim (xızmet) dıń birden-bir óndiriwshisi esaplanadı hám sonday eken, usınıstıń ulıwma kólemi ústinen qadaǵalaw etedi.
Monopolistik báseki óz ishine de monopoliya, da báseki elementlerin aladı. Bunda tarmaqtaǵı bir túrdegi ónimdiń o'nlab óndiriwshileri bir-birleri menen qolay baha hám de islep shıǵarıw kólemine erisiw boyınsha básekilashadilar. Biraq, usı waqıtta, hár bir óndiriwshi óz ónimin siyasiy gruppalastırıw, yaǵnıy sol túrdegi basqa ónimlerden qaysı bir tárepi (sapa dárejesi, forması, qabarǵan jerleniwi, satıw sharayatları hám t.b. ) boyınsha parıqlantirish arqalı onıń monopol óndiriwshisine aylanadı. Oligopoliya - tarmaqta ol shekem kóp bolmaǵan kárxanalardıń ámeldegi bolıwı hám húkimranlıq etiwi bolıp tabıladı. Bul oligopoliyaning eń zárúrli belgisi bolıp tabıladı. Qaysı tovarlar hám xızmetler bazarında salıstırǵanda kem sanlı óndiriwshiler húkimranlıq qilsa, sol tarmaq oligopolistik tarmaq esaplanadı. Oligopolistik tarmaq birdey yamasa siyasiy gruppalasqan ónim óndirisi múmkin. Kópshilik sanaat ónimleri: polat, mıs, alyuminiy, qorǵasın, temir hám sol sıyaqlılar - fizikalıq mániste bir túrdegi ónimler esaplanadı hám oligopoliya sharayatında islep shiǵarıladı. Qarıydarlıq tovarları : avtomobiller, juwıw quralları, sigaretlar, xojalıq elektr buyımları hám sol sıyaqlılardı óndiriwshi tarmaqlar siyasiy gruppalashagan oligopoliya esaplanadı.
Mámleket báseki artiqmashliǵiniń determinantlari hám olardıń qásiyetleri hám mazmunına tómendegiler kiredi: Faktorlar shártleri, yaǵnıy bul tarmaqta báseki ushın zárúr bolǵan konkret faktorlar (aytaylik, málim qánigeliktegi maman jumısshı kúshi yamasa infrastruktura). Talap shártleri, yaǵnıy bul tarmaq usınıs qılıp atırǵan ónim yamasa xızmetke ishki bazarda talap qanday? Bir túrdegi (related) hám qollap -quwatlaytuǵın tarmaqlar, yaǵnıy xalıq aralıq bazarda básekige shıdamlı bir túrdegi yamasa támiyinleytuǵın tarmaqlardıń mámlekette bar yamasa joq ekenligi. Firmanıń strategiyası, onıń dúzilisi hám básekishiler, yaǵnıy mámlekette firmalar qanday jaratılıwı hám basqarilishi hám de ishki bazar daǵı básekiniń ózgesheligi qanday bolıwın belgilep beretuǵın sharayatlardıń qandaylıǵı.