Kirisiw. Tiykargi bolim. Básekiniń mánisi, formaları hám usılları

2.3.Ózbekstanda básekishilik ortalıǵınıń payda bolıwı hám monopoliyaǵa qarsı nızamshılıq.

Básekiniń qáliplesiwi hám ámel etiwi málim shárt-shárayatlardı talap etedi. Bul bolsa tek bazar munasábetleri qarar tapqan ortalıqta bolıwı múmkin. Respublikada saw básekine shárt-sharayat házirlew, ekonomikalıq sub'ektler ǵárezsizligin keńeytiw arqalı olardı básekichilikka tartıw ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwǵa qaratılǵan ilajlardıń zárúrli tárepleri esaplandı. Prezident I. A. Karimov aytıp ótkenadek, búgingi kúnde “... kúshli talap hám báseki ekonomikalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw ob'ektiv shárt etip qoyıp atır. Buǵan baylanıslı da júdá kóp yechilmagan máseleler bar. Yaǵnıy, eski basqarıw -bólistiriw sisteması koliplaridan pútkilley waz keshiw, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwın jáne de sheklew, erkin isbilermenlik iskerligi ushın ámeliy kepilliklerdi támiyinlew, ekonomika hám biznesti turaqlı rawajlandırıw, to'loqonli bazar infratuzilmasini qáliplestiriw jolındaǵı ámeldegi tosıqların saplastırıwımız zárúr.”

SHu maqsette Ózbekstanda “Monopol iskerligin sheklew tuwrısında”gi Nızam (1992 jıl, avgust ) kúshke kirgizildi. Usı nızamǵa kóre, bazarda kózaba, deficitik payda etiw, básekichilarning bazarǵa kirip bazarına tosqınlıq jasaw, básekiniń jalatay usılların qóllaw qadaǵan etiledi. Nızamdı buzıwshiler raxipine jetkezgen záleldi orawladi, járiyma tólewleri, g'irramlik menen alǵan paydadan juda etiliwi shárt.
Ekonomika hám monopoliyaǵa qarsı ámeliyat salasındaǵı áhmiyetli ózgerisler tiyisli nızamshılıq bazasın jáne de jetilistiriwdi taqfozo etdi. Soǵan kóre, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen 1996 jıl 27 dekabrde “Tavar bazarlarında monopolistik iskerlikti sheklew hám báseki tuwrısında”gi jańa Nızam qabıllandı. Bul nızam monopolistik iskerlik hám g'irron básekiniń aldın alıw, onı sheklew, toqtatıwdıń shólkemlestirilgen hám huqıqıy tiykarları belgilep berip, respublikanıń tavar bazarlarında báseki munasábetlerin formalastırıw hám nátiyjeli ámel etiwge qaratılǵan. Nızamda tiykarınan eki zárúrli jónelisti sheshiw, birinshiden, monopoliyaǵa qarsı ilajlardı qóllaw, bazarda olardıń húkimranlıǵın sheklew, ekinshiden, monopoliyadan shıǵarıw hám saw báseki ortalıqtı qáliplestiriw belgilep qoyılǵan.
Házirgi dáwirde respublikada eger kárxana islep shıǵarǵan arnawlı bir ónimler bazar daǵı sol túrdegi ónimdiń 35 procentten artıq bolsa, bul kárxana monopolistik kárxana retinde Mámleket reestriga kiritiledi. Azıq-túlik tovarlardı toparı ushın bunday kriterya dárejesi 20 procent dep belgilengen.
Respublikada monopoliyalar dizimine kirgen kárxana (tarmaq ) larning bazar daǵı poziciyasin tártipke salıwda mámleket bir qatar usıllardan paydalanadı :
1. Monopol poziciyasindegi kárxanalar ónimlerine bahalardıń eń joqarı dárejesin yamasa rentabellikni shegarasın belgilep qoyıwı.
2. Óz monopol poziciyasin suiste'mol etken monopolistik birlespelerdi bolıp tańlaw yamasa usaqlawtırıw.
Bul usıl vMning (1994 jıl 18 iyuldagi 366 -sanlı ) sheshimi menen tastıyıqlanǵan “Ob'ektlerdiń xojalıq jurgiziwshi jámiyetler hám shirkatlar quramınan shıǵıw tártibi tuwrısındaǵı Qaǵıyda” tiykarında ámelge asıriladı. O'zRning “Qarıydarlardıń huqıqların qorǵaw tuwrısında” Nızamı (1996 jıl, aprel) tiykarında jalatay básekine, sonday-aq respublika bazarlarına belgilengen talaplarǵa juwap bermeytuǵın tovarlardı shıǵarıwǵa jol qoymaytuǵın mexanizmin jaratılıwma da bólek itibar beriledi.
Tovarlar ma`nisi hám olardıń nafligi ózleriniga kórinetuǵın bolıwın bahada tabadı. Ámeliy turmısda baha tavar óndiriwshilerdi, naflilik bolsa qarıydarlardı xoshametlantiruvchi, olardı háreketke keltiretuǵın kúsh retinde ámel etedi. Tovarlardı satıp alınǵan zat etiliwi jámiyet ushın nafliligini hám usınıń menen birge social bahanı da tán alıwdı ańlatadı. Baha ózinde tek ǵana naflilik yamasa sarp etiwlerdiń birin emes, alki harikkalasining bir waqıtta bar ekenligin hám olardıń málim muǵdarlı pul kóriniste bildiredi. Tovarlardıń eki qıylı ayrıqshalıqlardıń bahadaǵı ańlatpasın sızılmada súwretlew múmkin.

Nafliligi (iste‘mol қiymati)

Ijtimoiy zaruriy sarflar (meҳnat va moddiy)

Қiymat

Ijtimoiy nafligi

Tovar

Ijtimoiy қiymat

Ijtimoiy naflilikning puldagi ifodasi

Narx

Ijtimoiy қiymatining puldagi ifodasi

Tavardaǵı eki ózgeshelik bır jola tán almasa, ol pulda ańlatpalanmasa aldı -sotdi júz bolmaydı, sebebi tavardıń ma`nisi tárepinde satıwshınıń mápi, nafligi (tutınıw ma`nisi) tárepinde bolsa qarıydardıń mápi jatadı.

Tavar iyesi óz tavarı ushın ketken sarp etiwlerdi qoplab, málim dárejede, ılajı bolǵanınsha kóbirek payda alıwdı támiyinlewi múmkin ólgen bahanı pul formasında ózlestiriwge intilsa, qarıydar ılajı bolǵanınsha sarp etiw qılıp atırǵan pulning hár bir birligine kóbirek naflilikka (tutınıw ma`nisine) ıyelewge háreket etedi. Olardıń mápleri tuwrı kelgen noqatda, dárejede baha ornatılıp, tavar pul almasıwı, aldı -sotdi júz boladı.
Baha - real bazar ekonomikası sharayatında tavar hám xızmetlerdiń social ma`nisi jáne social nafliligini puldagi ańlatpası bolıp tabıladı. Bahada bólek alınǵan óndiriwshilerdiń individual sarp etiwleri emes, bálki jámiyet tárepinen tán alınǵan social sarp etiwler hám jámiyet ushın zárúr bolǵan muǵdarda hám sapada jaratılǵan hám tán alınǵan social naflilik (tutınıw baha ) óz ańlatpasın tabadı.
Tavar daǵı eki qıylı ózgeshelikti ańlatiwshı bahalardıń ónim kólemin esaplawda qollanıwı.



Bahanıń mazmunın tolıqlaw túsiniwde, onıń dárejesine tásir etiwshi faktorlardı biliw zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Bulardan túpkiliklileri qo'yidagilardan ibarat :
1. Baha yamasa islep shıǵarıw sarp etiwleri;
2. Tavardıń naflilik dárejesi;
3. Usı tavarǵa talap hám usınıs qatnası ;
4. Báseki jaǵdayı ;
5. Mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı ;
6. Pulning qadr-ma`nisi.
Bul faktorlar ishinde tavar ma`nisi hám nafliligi onıń bahasın belgileytuǵın tiykar bolıp xızmet etedi. Bahanıń ekonomikalıq mazmunı, onıń wazıypaları kórip shıǵılǵanda jáne de ayqın kórinetuǵın boladı. Baha qo'yidagi tiykarǵı wazıypalardı atqaradı :
1. Teń salmaqlılıqtı támiyinlew wazıypası. Bunda baha bazarda talap hám usınıstıń kólemi hám quramına tásir etiw arqalı olardı teń salmaqlılıq jaǵdayına keltiredi.
2. Baha hám naflilikni ólshew wazıypası. Baha - maydalanǵan góshvt hám naflilikning puldagi ańlatpası bolıp tabıladı. Esap -kitap ushın ámeldegi hám salıstırıwiy bahalar qollanıladı. Ámeldegi bahalar ámeldegi bahalar bolıp, olar járdeminde jıl dawamındaǵı islep shıǵarıw nátiyjeleri esaplanadı. Salıstırıwiy bahalarda málim jıl tiykar etip alınıp (bazis jıl ) óndiristiń nátiyjeleri sol bahada esaplanadı hám basqa jıllar menen salıstırıwlanadı.
3. Tártipke salıw wazıypası. Bazar jaǵdayı (kon'yukturasi) talap hám usınıs halda olardıń qatnasına baylanıslı. Talaptıń artpaqtası arnawlı bir tavardı islep shıǵarıwdı keńeytiw, kerisinshe hal bolsa tavar artıqshasın, onı islep shıǵarıwdı kemeytiw zárúr ekenligin ańlatadı.
4. Báseki quralı wazıypası. Baha báseki gúresiniń eń zárúrli quralı esaplanadı. Óndiriwshiler óz básekilerin jeńiw ushın bahanı tómenletiw usılınan paydalanıwları múmkin. Básekinde baha ózgertirilip turıladı.
5. Social qorǵaw wazıypası. Baha xalıqtıń kem dáramat alıwshı ayırım qatlamların social qorǵaw wazıypasın da atqaradı. Bahanıń bul wazıypası tavar (xızmet) lar social dotatsiyalashgan bahalar boyınsha sotilganda atqarıladı.
Bunda olar mámleket byudjeti hám túrli qayırqomlıq qarjları esabına finanslıq támiyinlenedi. Bazar ekonomikasında bahalar sistemanı tashkil etiledi.
Ekonomikada ámel etip turǵan barlıq baha túrleri baha sistemasın quraydı. Bahalar sistemasına tómendegi bahalar kiredi:
1. Kótere bahalar - óndiriwshiler tárepinen úlken partiya daǵı tovarlar bir yo'la kutarasiga sotilganda kótere bahalardan paydalanıladı. Kótere bahalar óndiriwshiler hám támiyinlew-satıw shólkemleri ǵárejetlerin orawı hám de olardıń málim muǵdarda payda kóriwin támiyinlewi zárúr. Kótere bahalar tavar birjaları hám sawda úylerinde de qollanıladı.
2. Shártnama bahalar - bul satıwshı hám qarıydardıń razılıǵı menen belgilenetuǵın, olar tárepinen dúzilgen shártnamada belgilengen bahalar bolıp tabıladı. Usı bahalar da milliy hám da xalıq aralıq bazarda qollanıladı. Xalıq aralıq bazarda qollanılǵanda tavar (xızmet) larning jáhán bahalarına yakin turadı. Shártnama bahalar ádetde shártnama pitimi ámel etip turǵan dáwirde ózgermeydi.
3. Usaqlap satıw bahalar. Bul bahalarda tovarlar tikkeley qarıydarlarǵa satıladı. Usaqlap satıw bahaǵa tavardıń kótere ( s + v + p) bahası, usaqlap satıw sawda shólkemleriniń ǵárejetleri hám olardan alınatuǵın paydası kiredi: (Fx+ p ) bolıp tabıladı. ChN = s + v + p+ Fx+ p kóriniste boladı. Firma ǵárejetleri - bul sawda daǵı ónimli ǵárejetleri hám sawda paydasınan ibarat boladı. Usaqlap satıw bahalar tovarlarǵa bolǵan talap hám usınıs baylaw rolin oynaydı. Usaqlap satıw baha talap hám usınıstıń qatnasına qaray joqarı yamasa tómen bolıwı múmkin.
Mámlekettiń bahalardı tártipke salıw iskerligi shegaralanǵan (limitlangan) hám dotatsiyali bahalardı payda etedi.
4. Shegaralanǵan bahalarda mámleket bahalardıń joqarı hám tómen shegarasın belgileydi, olar sol sheńberde ózgeriwi múmkin. Bunday bahalar járdeminde mámleket inflyatsiyani jılawlaydı, bahalardı qadaǵalaw etedi.
5. Dotatsiyalangan baha - bul mámleket byudjeti esabınan arnawlı arzanlastırılgan bahalar bolıp tabıladı. Bunday bahalardan kem tabıslı shańaraqlar, tul-sorlılar, ıssız hám mayıplardı turmıslıq zárúr naǵıymetler menen eń kem dárejede támiyinlep turıwda paydalanıladı.
6. Demping baha. Bazarda óz poziciyasin bekkemlew hám raxiplerin qısıp shıǵarıw ushın firmalar arnawlı bahadan paydalanadiki, olar demping baha yamasa bazarǵa kirip alıw bahası dep ataladı. Demping bahada rásmiy bahanıń bir bóleginen keship jiberiledi.
7. Abıraylı baha - bul satıw kólemin ózgertirmesten joqarı payda alıwǵa erisiw firmalar monopol jaǵday payda etetuǵın baha bolıp tabıladı. Xalıqtıń joqarı dáramat alıwshı qatlamı satıp alınǵan zat etetuǵın abıraylı tovarlar joqarı bahalarda satılıwı abıraylı bahadan ibarat boladı. Mısalı, atız háwline ıyelew, ataqlı kurortlarda dem alıw, ohirgi nusqa daǵı kiyimler kiyiw jańa model degi avtomashinada júriw - mártebeli yamasa abıraytalab tutınıw esaplanadı. Bul tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıw qurbi abıraylı bahalardı júzege keltiredi.
8. Qatań (standart ) hám ózgeriwshen bahalar. Tutınıw etiletuǵın sonday tovarlar da bar, qarıydarlar olardıń bahası ózgermeytuǵınlıǵın ábzal kóredi. Mısalı, kommunal xızmet, transport xızmeti tariflarni sonday bahalar esaplanadı.
9. Erkin bazar bahaları - bul talap hám usınıs tiykarında payda bolatuǵın bazar bahaları bolıp tabıladı.
Baha diapazonı bahalar aralıǵınıń pudagi ańlatpası bolıp tabıladı. Baha diapazonı tómen, orta hám joqarı bahalardı óz ishine aladı. Baha diapazonı qanshellilik úlken bolsa, tavar mámilesi sonshalıq tez júz beredi, sebebi talap menen baha óz-ara baylanısadı.
Bul bahalardan tısqarı, bazar qo'lami esapqa alınǵanda tapy (regionlıq ), milliy hám xalıq aralıq bahalar da bar.
Aymaqlıq baha tek málim tapy bazarǵa tán bolıp, ol sol aymaq sheńberindegi faktorlar tásirinen payda boladı.
Milliy bazar bahası bir mámleket sheńberinde ámel etiwshi hám olardıń ózgeshelikin sáwlelendiriwshi bahalar bolıp tabıladı.
Milliy baha mámleket sheńberindegi social sarp etiw-ǵárejetlerdi, jergilikli bazar daǵı talap hám usınıstı, tavar nafliligini, onıń qanshellilik qadrlanishini esapqa aladı.
Jáhán bazarı bahası arnawlı bir tavarǵa ketken baynalminal ǵárejetlerdi, tavardıń jáhán standartı talabına sáykes keliw dárejesin hám xalıq aralıq bazar daǵı talap hám usınıs qatnasın esapqa aladı.
Baha túrme-túr túrlerden ibarat bolsada, olar bir-biri menen óz-ara baylanısqan, sebebi olarda jámiyettegi ekonomikalıq resurslarınıń isletiw nátiyjesi óz ańlatpasın tabadı. Ekonomika teoriyasında baha qatnası degen túsinik bar, ol baha pariteti dep da júritiledi.
Bahalardı erkinlestiriw - ekonomikalıq reformalardıń eń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolıp, reformalardıń sociallıq-ekonomikalıq aqıbetleri kóp tárepten sol mashqalanıń hal etiliwine baylanıslı boladı.
Bahalardı erkinlestiriw sheki onim menen ónim ayırım túrleriniń bahaları, baha menen xalıq hám kárxanalar dáramatları ortasında sáykeslikke erisiwge qanday yondashilishi menen parıq etedi. Sol jantasıwlarǵa tıykarlanıp, bahalar tómendegi jollar menen erkinlestiredi:
1) bahalardı bır jola yamasa “esankiratadigan” tárzde qoyıp jiberiw;
2) bahalardıń artıwın jasalma túrde toqtatıp qoyıw ;
3) bahanı mámleket tárepinen basqarıw hám baqlawdı málim dárejede saqlap qalıw.
Ózbekstanda ekonomikani reformalawdıń ayriqsha principlerı, mámleket degi jaǵday hám xalıqtıń turmıs dárejesi esapqa alınıp, bahalardı az-azdanlıq menen hám basqıshpa-basqısh erkinlestiriw jolı tańlap alındı.
Usi jol menen bahalardı dáslepki basqıshında (1992 jıldıń basında ) keń sheńber degi islep shıǵarıw - texnikalıq quralı bolǵan ónimler, ayırım túrdegi xalıq iiste'moli buyımları, orınlanǵan jumıslar hám xızmetlerdiń erkin bahaları hám tariflariga ótildi. Xalıqtıń qorǵaw maqsetinde sheklengen sheńber degi azıq-túlik hám sanaat tovarları bahalarınıń shegarası belgilep qoyıldı, ayırım túrdegi xızmetlerdiń eń joqarı tariflari engizildi.
Bahalardı erkinlashtirishning keyingi basqıshda (1993 jıl ) kelisim kótere bahalardı mámleket tárepinen tártipke salıw toqtatildi. Qatań belgilengen hám mámleket tárepinen tártipke salıp turinadigan bahalarda satılatuǵın xızmetlerdiń sanı talay qısqardı.
Bahalardıń erkinlashtirishning náwbettegi basqıshı (1994 jıl oktyabr-noyabr) xalıq tutınıw buyımları tiykarǵı túrleriniń bahaları erkin qoyıp jiberildi, transport hám kommunal xızmetlerdiń tariflari asırıldı.
SHunday etip, respublikada ekonomikanı reformalawdıń birinshi basqıshı bahalardı basqıshpa-basqısh (úsh basqıshda ) tolıq erkinlestiriw menen tugadi.
Bahalardı erkinlestiriw xalıqtı isenimli ekonomikalıq jáne social qorǵaw ilajları menen birge alıp barıldı. Mámleket tárepinen túrli kompensatsiyalar maqsetindege fondlar tuzildi, mıynet haqı, pensiya hám stipendiyalarning eń kem muǵdarı úzliksiz pátda asırıp barıldı, balalar ushın pensiyalar engizildi. Xalıqtıń mútáj bólegine járdem kórsetildi, jeńillikli salıq stavkaları engizildi.
Búgingi kúnde Ózbekstan bo'g'doy, un, paxta mayı, mıywe-palız eginleri, qurǵaqlay miyweler hám júzim, palız ónimleri sıyaqlı oǵada zárúr azıq-túlik tovarları menen tekǵana óz ishki mútajliklerin, bálki olardı jurtımızdan tısqarına da kirip qılıp atır.

[]