Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg’i bo’lim
   
   1. 
      Model túrleri.
      
   2. 
      Matematikanıń ekonomika daǵı o‟rni
      
3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanilg’an adebiyatlar
   

I.Kirisiw
Milliy ekonomikamızdı qáliplestiriw procesi 0 'zbekistonimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin baslandı hám de saw aqıl -aqıl, jáhán xojalıq tájiriybesi, ulıwma insanıylıq qádiriyatlardıń ústinligine muwapıq ózgerip barıp atır. Ekonomikalıq ózgerisler qanshellilik logikalı hám turaqlı dawam etse, turmıs - jumısımızdıń basqa tarawların social tárepten sonshalıq awrıwsız qayta qurıwımız mumkiri.
M ehnatning, finanslıq, materiallıq hám informaciya resurslariniń erkin háreketleniwin názerde tutatuǵın bazarǵana hár túrlı ónim islep shıǵaruvchida tutınıwchilarning mútajlikleri hám de talapların qandırıw meyil- qálewin oyatadı. Jámiyet zárúr boMmagan yamasa nátiyjesiz miynetti o! z aymaǵınan shıǵarıp taslaydı.
Ekonomikalıq kategoriyalarni kompleks túrde úyreniw hám qollanıw qılıw «Ekonomikalıq - matematikalıq modeller hám usıllar» páni metodologiyasi hám stilistikası mazmunın quraydı.
Ózbekstan Respublikasınıń Tálim tuwrısındaǵı Nızamında (1997 y, avgust ) tálim Mámleket social tarıqiyotida ústivor dep belgilep qoyılǵan.
Oiiy tálimdiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bolǵan “Ekonomikalıq matematikalıq modeller hám usıllar” pánin oqıtıwdıń wazıypası, student jaslardıń eń tiykarǵı konstituciyalıq huqıqlarınan biri bolǵan, hár bir studenttiń intellektual - ámeliy múmkinshiliklerin ámelge asıriw, dóretiwshilik qábiletlerin kórinetuǵın etiw, intellektuallıq tárepten rawajlanıwın ta 'minlash, o 'zi qálegen kásipti jetilisken iyelep, sol tarawda iskerlik kórsetiw ushın materiallıq - ruwxıy, tárbiyalıq - didaktik shárt - sharayatlar jaratıwdan ibarat esaplanadi. Bul ulıwma wazıypadan tálimdiń hár bir buwını, túri hám basqıshlarınıń ayriqsha wazıypaları kelip shıǵadı.
Studentlerdi, uqıplı jaslardı tańlaw hám tayarlawda zamanagóy informaciya texnologiyalami qollashda “Ekonomikalıq matematikalıq modeller hám usıllar” pániniń roli hám áhmiyeti qanshelli úlken ekenligin seze otirip, studentler hám boMajak qánigelerdi sol jóneliste alǵan bilimlerin óz tarawlarında qo'Uashlari, zamanagóy basqarıw máselelerin úyrenip, kárxana máselelerin analiz etiwlerin názerge alǵan halda, olardan taqat - taqat hám ǵayratlılıq menen jáhánǵa belgili bolatuǵın kadrlardı tárbiyalawǵa shaqıradı.
Ekonomikalıq - matematikalıq usıllar — bul ekonomikalıq hám matematikalıq ilimiy pánler kompleksin atı. Bul pánler pútkil ekonomikanı hár tárepleme
matematika járdeminde analiz ushın isletiledi. Bul komplekstiń bir analizi bar — yaǵnıy ekonomika. Basqa ekonomikalıq pánlerge qaraǵanda, bul kompleks ekonomikanı hár túrlı matematikalıq modeller boyınsha analiz etedi.
Zamanagóy bazar ekonomikası sharayatında jańasha munasábet, jańa atarhalardan paydalanıwǵa tuwrı keledi.
Erkin bazar munasábetlarinmg keń gúlleniw tabıwı insanlar turmısında,turmıs formasında, ruwxıy hám ámeliy kónlikpelerinde kórinetuǵın bolıp atır.
Biznestiń dáslepki payda bolıw sharayatında, onı sistemalı tárzde úyreniw, izertlew obiekti hám de ámeliy iskerlik baǵdarı retinde tártipke salıw zárúr boladı. Biznes insan múmkinshiligin ámelde sınap kóriw maydanı,báseki qılıw tarawı, ekonomikalıq erkinlik belgisi, rawajlanıw usılı retinde de keń aytiladi hám de oriyentir hám strategiya túsiniklerin júzege keltiredi.
Oriyentir - bul maqset tubi bolıp, firma oǵan erisiw ushın háreket etedi.
Oriyentir - qarar qabıllawdıń joqarı dárejesi bolıp tabıladı. Oriyentir tańlawda bir qatar strategiyalar hám olardıń ózgeriwi názerde tutıladı.
Strategiya — oriyentir hám maqsetke erisiw quralı bolıp tabıladı. Strategiya hám oriyentirlar óz-ara bir-birin tolıqlawısh esaplanadı hám olar basqarıwdıń túrli buwınlarında hám múddetlerinde júzege keliwi múmkin.
Masaian, nátiyjelililik ólshewi bolıwı — bazar daǵı úles kórsetkishi,firma ushın oriyentir, basqa firma ushın bolsa tańlaǵan strategiya bolıwı múmkin. «Ekonomikalıq - matematikalıq modeller hám usıllar» páni Marketing pánine da keń qollanıp kelinip atır. Marketing páni predmeti tavar hám xızmetler óndiriwshi (satıwshı ) dıń qarıydar (qarıydar ) talapların qandırıw hám de óz ónimin satıw ushın jańa múmkinshiliklerdi qolǵa kirgiziw processindegi háreketlami shólkemlestiriw logikalıq formaları, usılların ańlatiwshı teoriyalıq hám ámeliy principler kompleksinen ibarat.
Matematikalıq usıllar insan iskerliginiń túrli tarawlarında, ásirese milliy kárxanalarda jáne onıń tarmaqlarında, joybarlaw hám basqarıwdıń natiyjeliligin asırıwda keń qollanılıp atır.
Óndiristiń qandayda bir tarawı boyınsha tiyisli qarar qabıllaw ushın aldın obiekttiń nizamlıqı hár tárepleme analiz etiledi,processtiń matematikalıq modeli dúziledi, yaǵnıy máseleniń hámme shártlerin matematikalıq belgiler, teńleme hám teńsizlikler arqalı ańlatıw túsiniledi.

1. 1. 1. Model hám avtomatlastırılgan basqarıw sistemaları.

Uzaq ásirlerden baslap insaniyat matematikalıq usıllardı turmısqa qóllawǵa háreket etedi. Mısalı, XvII asirde sharbashılıq rawajlanǵan bolıp, jer sırtı maydanın qayta bolıw máselesi kún rejimine qoyılǵan.
Sol sebepli bul asirde «Pantograf» degen ásbap jaratıladı. Bul ásbap járdeminde hár túrlı ústlerden ibarat bolǵan maydanlardı ólshew múmkinshiligi jaratıldı. Házirgi zaman matematikalıq usılları menen qálegen yuzani anıqlaw múmkin, eger yuzani shegaralanǵan funksiyaları berilgen bolsa, onı anıq integral járdeminde de esaplaw múmkin:
XX ásirdiń baslarında bolsa, quramalı máselelerdi sheshiw múmkinshiligi
jaratıladı, yaǵnıy ANALOG esaplaw mashinaları — AHM jaratıladı. AHM járdeminde joqarı tártipli differensial teńlemeler sheshiledi.
MASALAN: 2- dárejeli differensial teńlemelerdi sheshiw ushın 2 integrallaw apparatı kerek. Matematikalıq ámellerdi orınlawda, integrallawda, jıyındılar esaplawda tómendegi qurılm alardan-
« Ín teg rato r», «sum m ator», k ol ch ay tirg ish lard an paydalanıp
esaplawlar atqarıladı.
Sonday etip, hár bir m atem atik am alga uyqas fizikaviy qurılmalardan paydalanıp shınjırlar dúziledi. Sol sebepli qálengen matematikalıq máselelerdi AXM arqalı sheshiw múmkin.
Orıs alımı Kantorovich 1939 jılda óziniń matematikalıq modellestiriw usılların ónim islep shıǵarıw kárxanalardı modellestiriw máselelerin sheshiwde qollanıwı haqqındaǵı ilimiy maqalasın chop e. tdi.
Bul ilimiy maqala “Matematicheskie metodı i modeli rejairovaniya i upravleniya proizvodstv”, degen at menen olamga ataqlı.
Kárxanalardı joybarlawda bul jumıs qoilanilmasdan qaldı, lekin 1947 jılda amerikalıq alım Djon Dansig óziniń «Issledovanie operatsiy» degen ilimiy jumısı menen simpleks usılın kárxanalardı ónim islep shıǵarıwın joybarlawda qolladı. Bul usıl járdeminde máselelerdiń optimal sheshimi anıqlanadı. Sol maqaladan keyin 1950 jıllardan baslap, bul jónelis boyınsha basqarıw hám modellestiriw boyınsha kóp ilimiy maqalalar jazıladı. Sol jumıslar nátiyjesinde 1970 jıllardan baslap jańa
pán «Ekonomikalıq - matematikalıq modeller hám usıllar» páni qáliplese basladı.
Bul pánniń usıllarınan paydalanıp modeller dúziledi hám islep shıǵarıw kárxanalarınıń hár túrlı ekonomikalıq processlerin ańlatiwshı hám de ilimiy
avtomatlastırıw máseleleri sheshiledi jáne bul kárxanalardı basqarıwdı ańsatlashtiriladi. EHM járdeminde modellestiriw, modellerdiń sheshiw usılların hám de programmalastırıwtırıw tillerin bilgen halda, basqarıw sistemaları dúziledi. Bul «Avtomatlastırılgan basqarıw sistemaları (ABS) dúziwge alıp keledi.
Házirgi zamande kóp kárxanalarda basqarıw sistemaları dúzilgen.
Masaian sanaat kárxanaları. Bul sistemaǵa tómendegiler kiredi:
1. ABS is haqı.
2. ABS xızmetkerler.
3. ABS material hám texnika menen támiyinlew.
4. ABS jumıs ornı.
5. ABS buxgalteriya hám basqalar.