Klassik mektepke alternativ táliymatlar. XIX ásirdiń birinshi yariminda izertlew ilimiy kontsepsiyalarınıń qáliplesiwi. Joba: Alternativ ekonomikalıq ideyalardıń tariyxıy payda bolıwınıń shárt sharayatları. T. Maltusning «Nufus teoriyası»

Klassik mektepke alternativ táliymatlar. XIX ásirdiń birinshi yariminda izertlew ilimiy kontsepsiyalarınıń qáliplesiwi.

Joba:
1. Alternativ ekonomikalıq ideyalardıń tariyxıy payda bolıwınıń shárt sharayatları.
2. T. Maltusning «Nufus teoriyası».
3. 19 - ásir baslarında iybeliy sotsializm payda bolıwınıń shárt sharayatları jáne onıń xarakteristikası.
4. Marksizm payda bolıwınıń shárt-shárayatları múlk izertlewi

Alternativ ekonomikalıq g‟oyalarning tariyxıy payda bo‟lishining shárt sharayatları.
18-shi ásirdiń ekinshi yarımında klassik ekonomikalıq mektep Britaniyalıq ilimpazlar A. Smit hám D. Rikardo dóretpelerinde eń joqarı choqqiga kotarildi. Bul hal tosınarlı emes edi, sebebi bul ilimpazlar jasap dóretiwshilik etken dáwirde Angliyada tereń ekonomikalıq, sotsial hám siyasiy ozgarishlar roy berip atırǵan edi. Mámlekette joqarı rawajlanǵan awıl xojaligi hám tez osayotgan sanaat bar edi, aktiv sırtqı sawda alıp barilardi. Jańa jámiyetke tán klasıy ajırasıw ayqın bolib, jumısshılar, bilgirler, jer iyeleri - lendlordlar hám fermerler bar edi. Kapitaldıń dáslepki jamgarilishi nátiyjesinde ónim bolgan pul kapitalı (dárekleri: tómen mıynet haqı, koloniya siyasatı, noekvivalent sawda, qul sawdası, jerlerdiń dıyxanlardan tartıp alınıwı hám h.) barǵan sayın kop muǵdarda sanaat hám awıl xojaligiga qoyila basladı. Angliya industrial agrar mámleketke aylandı. Manufakturalar sanı asdı, olardaǵı jumısshılar sanı kopaydi, jumısshılardıń jaǵdayı asa ogir bolib, qattı ekspluataciyaǵa dús etildi. Angliya sanaat revolyuciyası Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde edi. Mamlkatning sanaat ónimleri jáhán bazarında joqarı bahalanǵan hám talap barǵan sayın artqan, biraq mámleket tárepinen kiritilgen sawda-satıqtaǵı proteksionizm siyasatı, nızamlar dáwir talabına juwap bermey qoydi, olardıń bar ekenligi kapitalizm rawajlanıwına tosqinlik kilar edi.
A. Smit jáne onıń «Adamlar baylıǵı…» shıǵarması.
Joqlıq Smit (1723-1790) klassik siyasiy ekonomikanıń ataqlı wákilsi bolıp tabıladı. Ǵárezsizlik Deklaratsiyası imzolangan 1776 yili Angliyada dáwirmizning eń zárúrli kitaplaridanbiri Shotlandiyalıq ullı ekonomist Joqlıq Smitning «Adamlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri togrisida izertlew» shıǵarması baspa etildi. Bul dóretpe zamanagóy ekonomikalıq pánniń baslanıwı esaplanadı. Sol kitap onıń avtorı
Joqlıq Smitni «ekonomika atası» ataǵına sazovar etdi. Smitning kózqarasınan millettiń baylıǵı tek awıl xojaligi processinde emes, ulıwma islep shıǵarıw processinde vujudga keltiriledi. Islep shıǵarılǵan naǵıymetler muǵdarı insan miynetiniń basqa islep shıǵarıw faktorları menen birlesuvidan dúziledi. A. Smit oz dáwirindegi ekonomikalıq bilim hám konsepsiyalardı ulıwmalastırdı hám sistemaǵa tushurdi. Bunıń nátiyjesinde xojalik ómiriniń tiykarǵı tarawların xarakteristikalap beretuǵın bir pútkil teoriya jarattı. A. Smitning bul shıǵarması 5 kitaptan ibarat bolib,
1-de - baha hám qoshimcha dáramat máseleleri izertlew etildi;
2-de - kapital jamgarilishi jáne onıń formaları ;
3-de -kapitalizm rawajlanıwınıń tariyxıy shárt-shárayatları ; 4-de - merkantilizm hám fiziokratlarning táliymatına munasábeti; 5-de - mámleket finans sisteması izertlew etilgen.
A. Smitni izertlewiniń predmetin - jámiyeti ekonomikalıq rawajlanıwı jáne onıń materiallıq turmıs dárejesin asırıw máseleleri quraydı.
Baylıqtı kopaytirish faktorları
Baylıqtıń dáregi miynet hám odaǵı miynet bólistiriwi esaplanadı. Avtor bul tezisti tognogich islep shıǵarıw ustaxonasi mısalı járdeminde tiykarlab beredi. Ustaxonada 10 kisi isleydi. Olar ortasida miynet sonday bólistirilgen: 1- simni tartadı, 2 - onı togrilaydi, 3 - kesadi, 4 - uchini otkirlaydi, hám h. Bir kúnde bul 10 kisi 48. 000 tognogich, yaǵnıy hár bir kisi 4. 800 donadan ónim islep shıǵaradı. Eger olar bir-birlerine bogliq bolmagan halda islegenlerinde, olardıń hesh qaysısı 1 kúnde 20 dan kop tognogich tayarlay almaǵan bolar edi. Sonday eken, qánigeliklashuv sebepli miynet ónimliligi 240 teńdeyden koproq asqan (4800/20 ).
A. Smitning pikirine kora miynet bólistiriwi- milliy ónim jaratıw processinde adamlar ortasidagi sheriklik forması bolıp tabıladı. Usıǵan baylanıslı alım qoyidagi pikirlerdi ilgeri surdi:
Qánigeliklashuv sebepli adamlardıń shaqqanlıǵı artadı ;
Olar waqtın tejeydiler, sebebi bir jumıs túrinen basqasına otishga hájet bolmaydi;
Jumısshılar oz xızmetlerin rawajlanıwlashtiradilar;
Oylap tabıw ushın úlken múmkinshiliklerge iye boladilar.
Sonday eken, A. Smit pikirine kora jámiyettegi baylıqtıń tiykarǵı dáregi barlıq miynet processinde qatnasqanlardıń iskerligi nátiyjesinde payda boladı hám miynet bólistiriwi arqalı artıp baradı. Biraq ol tek materiallıq zatlardı jaratıw hám ozgartirish menen bogliq bolgan miynetti ónimli miynetke kirgizgen. Buǵan oqituvchilarning, yuristlarning, áskerlerdiń, administraciyanıń, jazıwchilarning hám sol sıyaqlılardıń korsatayotgan xızmetlerin paydasız dep tapqan.
Ekinshiden, A. Smit ekonomikada awıl xojaligi salasınıń ústinligi goyasidan qutıla almaǵan. Ol ónermentler hám sawdagerler miynetin jer iyeleri miynetine salıstırǵanda kem ónimli boladi, dep tastıyıqlaydı. Sebebi jer iyelerine tábiyaat «yordam» beredi hám «dehqonchilikka qoyilgan kapital haqıyqıy baylıqqa hám dáramatqa talay kop baha qoshadi». Bunda A. Smitning atap ótiwishe, ekonomikanıń rawajlanıp barıwı menen sanaat tovarları bahası tómenlep barıw tendensiyasiga, awıl xojaligi ónimleri bahası bolsa osish tendensiyasiga iye. A. Smit kapitaldan keletuǵın dáramat retindegi protsentti biykar etedi, paydanı bolsa isbilermenlik riskı (táwekelchiligi) kompensatsiyası hám basqarıw ushın tolov retinde korsatib beredi. Sonıń menen birge, ol baylıqtı kopaytirishda pulning roliga bólek urgu berip otadi. Atap aytqanda, ol sonday deydi, «jamiyat ushın natural ayırbaslawdan kora, pulli ayırbaslaw paydalı boladi». Adamlardıń jamgarmaga bolgan tábiyiy umtılıwları, jámiyetke oz kapitalın kopaytirish imkaniyatın beredi, sebebi jamgarma investitsiyanıń zárúrli shárti esaplanadı. Kapitaldıń osishi - millet baylıǵın kopaytirishning úshinshi (miynet bólistiriwi hám puldan paydalanıw menen birge) tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı: kapital qansha kop bolsa, jumısshılardı bagıw hám olardı qánigeliklestiriw múmkinshiligi sonsha kop boladi. Tiykarǵı rol puxtalıqqa qaratıladı, noorin sarp etiw-ǵárejetler sın pikir etiledi, kapitaldı ısırap qılıw, yaǵnıy ǵárejetlerdiń dáramattan artıqsha bolishiga qarsı bolgan. Ekonomikalıq liberalizm konsepsiyası
A. Smit táliymatı daǵı tiykarǵı goya - bul ekonomikalıq liberalizm goyasi, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwın minimallastırıw goyasi, erkin báseki tiykarında dúziletuǵın baha járdeminde ekonomikanıń ozini ozi basqarıw goyasi bolıp tabıladı. Onıń túsinigi boyicha, jámiyette qashan jeke mápler social máplerden ústin tursa, yaǵnıy qashanda jámiyet mápleri onıń aǵzaları mápleriniń yigindisi dep qaralsa, sondaǵana bazar nızamları ekonomikaǵa koproq tásir korsatadi. Adamlardıń oz materiallıq jaǵdayın jaqsılawǵa bolgan tábiyiy umtılıwı - bul sonday kúshli omilki, eger onıń ámel etiwine ırkinish berilmasa, deydi ol, ol jaǵdayda ol oz-ozidan jámiyeti párawanlıqqa alıp keliwge ılayıq.
A. Smit jeke isbilermenlikti rawajlanıwınıń eki shártini korsatib beredi:
1. Jeke máp;
2. Báseki.
Ol monomorliyalarga qarsı shıqqan. Báseki qansha kúshli bolsa, monopolizm múmkinshiligı sonsha kem boladideb esaplaydı. Mámleket erkin básekizga qospasa, erkin báseki sheklenmasa ol donyoning rawajlanıwına alıp keledi.
A. Smitning tiykarǵı xızmetlerinen biri sonnan ibarat, ol birinshi bolib ekonomikaǵa ob'ektiv, adamlardıń shıdamlılıǵıge bogliq bolmagan sistema retinde qaraydı. Hár bir rawajlanǵan mámlekette júdá kúshli, biykarlap bolmaydigan ekonomikalıq nızamlar ámel etedi. Ekonomikalıq qanular ámel etiwiniń anıq shárti, A. Smit túsinigine kora, erkin báseki esaplanadı. Alım ekonomikada mámleket sektorı nátiyjesizligini korsatib otadi. Ol húkimetke qoyidagicha tariyp beredi: « Mámleket birovlar islep tapqan pulni sarplaydı, ozgalar aqshasın bolsa bárháma ozingnikidan kora paydasız sarplaysan»
T. Maltusning ekonomikalıq ta‟limoti. «Nufus nızamı».
Ingliz ekonomistsi Tóbeas Robert Maltus (1766 -1834) dvoryan shańaraǵında tugilgan.
Onıń tiykarǵı dóretpeleri « Xalıq nufusi nızamı togrisidagi tájiriybe» (1798), «Jer rentasining tábiyaatı hám osishi togrisida izertlew» (1815), «Siyasiy ekonomika principlari» (1820 ) esaplanadı.
Izertlew predmeti - islep shıǵarıw salasın rawajlandırıw yoli menen jámiettiiń materiallıq baylıǵın jáne de kopaytirish máselesi qaraladı. Usınıń menen birge, birinshi ret ekonomikalıq osish mashqalasın xalıqtıń osishi menen boglashga háreket etilgen.
«Xalıq nufusi nızamı»
Avtordıń juwmaq qılıwına qaraǵanda, xalıq osishi, eger ol sanalı súwrette sheklenmasa, ol jaǵdayda kambagallik, urıslar, kesellikler hám basqa ólimli sebepler menen toxtatib turıladı. T. Maltus xalıqtıń tez osish pátin tómenletiw maqsetinde kambagallarning nekeden ozlarini tiyishlarini, kesh turmıs qurıwların usınıs etedi. Lekin onıń ozi da oz usınıslarınıń togriligiga onsha isenbegen.
T. Maltus oz nazairyasini tiykarlab beriwde topıraq ońimdarlıǵınıń tómenlewi koncepciyasından paydalanǵan. Eger bir jer uchastkasınıń oziga ústpe-úst miynet sarplansa, ol tap sonday koefficientte hasıldarlıqtıń osishiga alıp kelmeydi, sebebi hasıldarlıq tek miynetke emes, bálki topıraqtıń tábiyiy ónimliligine de bogliq boladi. Ol beriwi múmkin bolgan zattan artıqshasın odan alıp bolmaydi. Esaplab chiqqach, T. Maltus juwmaq etedi: insaniyat qansha háreket etgisin, awıl xojaligidan ol alatuǵın azıq-túlik ónimleri muǵdarı tek arifmetik progressiyada osishi, xalıqtıń sanı bolsa geometriyalıq progressiyada osishi múmkin. T. R. Maltus «Nufus nızamı»dıń matematikalıq ańlatpası
Xalıqtıń osishi
Geometriyalıq progressiya
1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128… (2 ese kup boladı )
Tirishilik qurallarınıń osishi
Arifmetik progressiya
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, … (absolyut muǵdarǵa asıp baradı )
200 jıldan song
Xalıqtıń osishi 256 ret
Tirishilik quralları 9 ret
300 jıldan song
Xalıqtıń osishi 9096 ret
Tirishilik quralları 13 ret
Bul teoriya barlıq ekonomikalıq táliymatlar ishinde eń qayguli, eń muńlilisi esaplanadı. Maltus «doktrinasi» áwele, stilistik tárepten qáte edi, sebebi insanlar osimlik hám haywanot dúnyasınan ayrıqsha olaroq tek tutınıw etpeydilar, bálki ozlari islep shıǵaradılar hám tirishilik quralın kopaytirish múmkinshiliklerine iye esaplanadılar. Qolaversa, ingliz alımı olim dárejesine itibar bermegen (olim dárejesi menen xalıqtıń kopayish dárejesi salıstırǵanda birdey) hám jámiyet párawanlıǵınıń osishi tugilishning azayıwına alıp keliwin da esapqa almaǵan. Sebebi tugilishning azayıwına tásir etiwshi sebep urbanizatsiya - yaǵnıy jámiettiiń rawajlanıwda qalanıń áhmiyeti asıp barıwı esaplanadı. Qala turmıs tárizi kop balalı shańaraqlardıń kopayishini keltirip shıǵarmaydı. Eger awılda bala jaslıgınan járdemshi esaplansa, qalada bolsa oz tárbiyası ushın úlken mablag hám waqıt jumsawdı talap etiwshi qarıydar esaplanadı.
Biraq, Maltus goyalarida bir qansha unamlı pikirler de bar. 21 ásir basında planetamizda 6 mlrd. den artıq xalıq jasaw qılıp atır (1945 jılda xalıq sanı 2, 5 mlrd. edi) jáne bul korsatkich barǵan sayın artıp barıp atır. Eń zárúrli hám xor-zar tárepi sonda, kem rawajlanǵan hám qalaq mámleketlerde bul osish tez bolib, xalıqtıń 75% sol mámleketliklerge togri keledi. BMT maǵlıwmatına kora házir dúnyada 1 mlrd. 400 mıń kisi kambagal. Kem rawajlanǵan mámleketler turmıs dárejesin «jahon ulgisi»ga «kotarish» ushın resurslardan paydalanıwdı 50 teńdey kopaytirishga togri keledi. Sol sebepli demografiya mashqalası házirde de asa aktual bolıp tabıladı. Búgingi kúnde bul mashqalanı sheshiw maqsetinde hátte shańaraqtı joybarlaw ilajları usınıs etińip atır.
J. S. Millning ekonomikalıq táliymatı.
Ingliz Jan Styuart Mill (1806 -1873) klassik mekteptiń songgi wákillerinen biri dep qaraladı. Izertlew predmetinde D. Rikardo goyalariga jaqın turadı hám birinshi oringa «ishlab shıǵarıw nızamlari»ni qoyadi.
J. S. Mill ozining birinshi shıǵarması - «Tájiriybe»ni 23 jasında (1829 ) baspa ettirdi.
1843 jılı oǵan maba alıp kelgen «Logika sisteması» atlı filosofiyalıq shıǵarması payda boldı.
Tiykarǵı shıǵarması besew kitaptan ibarat «Siyasiy ekonomika tiykarlari» bolib, ol 1848 jılı Baspadan shıǵarılǵan. J. S. Mill bul shıǵarmasında klassik mekteptiń júdá kop konsepsiyaların rawajlantirdi hám ulıwmalastırdı.
J. S. Mill siyasiy ekonomikanı ekonomikalıq nızamlar togrisidagi Pán retinde izertlew etedi. Ol báseki nızamın, talap hám usınıs nızamın, differensial renta nızamın, xalıq aralıq sawda nızamın hám basqa bir qatar nızamlardı ajıratıp korsatib berdi Garbiy Evropa qıyalıy sotsialistlarining ekonomikalıq táliymatı.
Sotsialistik jámiyet qurıw goyasi XvI asirde T. Mor hám T. Kompanella tárepinen kapitaldıń dáslepki jamgarilishi dáwirinde payda boldı. Olar jeke menshikti biykar etiwgen, 4-6 saatlı jumıs kúni engiziwdi usınıs etken. Sanaat tontarilishi dáwirinde fransuz ilimpazları Sen-Simon hám Fure hám de ingliz R. Ouenlar bul máselege qayttılar.
Anri Klod de Rebrua Sen Simon (1760 -1825) Fransiya iybeliy sotsializmining kórinetuǵındasi bolib, 1789 -1794 jıllardaǵı fransuz revolyutsiyasi menen zamanlas edi. Ol aristokratlar shańaraǵınan kelip shıǵıp tómendegi ataqlı dóretpelerdiń avtorı bolıp tabıladı:
« Sanaat sisteması haqqında «, «Insan haqqındaǵı pán ocherklari», «Sanaat yamasa siyasiy, ruwxıy hám filosofiyalıq oy-pikirler», «Jańa xristianlik» hám basqalar.
Sen-Simonning bolajak ádalatlı jámiyeti «industrial sistema» dep atalıp, ol industrial jámiyet iri sanaat óndirisi tiykarında rawajlanadı, sanaat - bólek joba tiykarında, basqarıw bolsa - birden-bir industrial oray arqalı ámelge asıriladı, dep esaplaǵan edi.
Sen-Simon jańa social shólkemdi payda etiwde, sanaatda hákimyatsizlikka yol qoymaslikka hám joba tiykarındaǵı oraylıq basqarıwdı usınıs etedi.
Usınıń menen birge Sen-Simonning jańa industrial sistemasında jeke menshikshilik, kapital jamgarish, bankirlar hám isbilermenler klassları ele bar edi..
Sen-Simon shıǵarmalarınıń tiykarında industrial jámiyetti sın pikir bıdırdıw jatadı. Ol islep shıǵarıw hám bólistiriw degi anarxiyani, báseki, xalıq kópshiligi jarlılashuvi hám jumısshılardıń xor-zar jaǵdaydaligini kapitalizm illeti dep esaplaydı.
Fransuz iybeliy sotsializmining taǵı bir iri kórinetuǵındosi Fransua Mari Sharl Fure bolıp tabıladı (1772-1837). Sh. Fure ozining «Togri háreket hám ortaq táǵdirler teoriyası», «Ulıwma birlik teoriyası», «Sawda jalataylıǵı haqqında», «Jańa sanaat dúnyası jáne social dúnya» atlı dóretpeleri hám qatar maqalalarında kapitalıstik jámiyeti keskin sın pikir bıdırdı jáne social ádalatlı jámiyet qurıw programmasın islep shıqtı. Onıń súwretlewinshe, insan ozi jasap atırǵan jámiettiiń barlıq jaramas illetlerinen tazalanıwı kerek, sonday social basqarıw princpı ornatish kerek, bul basqarıw princpı insan jetilisiwine, intaların toliq kórinetuǵın etiwge, mútajliklerin qandırıwǵa múmkinshilik bersin. Birgelesip awqatlanıw, balalardı tárbiyalawda jámiettiiń roli kútá úlken dep esaplaydı.
Angliya qıyalıy sotsializmining payda bolıwı hám rawajlanıwn Robert Ouen (1771-1858) turmısı hám dóretiwshilik iskerligi menen bogliq bolıp tabıladı. Ol Arqa Uelsda ónerment shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Mektepti tugatgach, ozi ǵárezsiz shugullangan, jaslıq jıllarındayoq miynetkeshligi, isbilermenligi menen ajralıp turǵan. R. Ouen 1800 jıldan baslap, yigiruv kárxanasında basqarıwshı bolgan. Ol osha jıllarda insaniyattı qutqarıwdı maqset etken, hám reformashılıq goyalari qáliplesken. Biraq keyin (1820 jıldan baslap ) iybeliy sotsializmga tán bolgan pikirler hám úgitke tiykarǵı itibardı qaratdı. R. Ouenning «Jámiyetke jańasha qaraw yamasa xarakterdi qáliplestiriw haqqında tájiriybeler», «Jańa ahloqiy dúnya kitapi», «Ádalattı almasıw bazari», «Ulug milliy óner birlespei» dóretpelerinde onıń sotsialistik joybarları aytılǵan.
R. Ouen ekonomikalıq qarawlarınıń xarakterli ózgesheligi sonnan ibarat, ol fransuz iybeliy sotsialistlaridan parq etip, oz teoriyalerin jaratıwda Rikardoning bahanıń miynet teoriyasına tayanadi. bahanıń tiykarǵı dáregi dep miynetti esapladı. Jeke menshikke qarsı shıǵadı.
R. Ouen bahanıń songgi olchovi bolmish puldan waz keship, miynet ǵárejetleriniń ekvivalenti retinde - «ishchi pullarini» engiziwdi usınıs etedi. Ol kapitalıstik islep shıǵarıwdı qaytaldan tuzib, «ishlab shıǵarıw awqamlarini» shólkemlestiriwge háreket etdi.
R. Ouen birinshiler retinde T. Maltusning «aholi nufusi» nızamına qarsı shıqtı. Ol miynetkeshlerdiń ogir jaǵdayǵa túsip qalıwlarına xalıq sanı artıp barıwı emes, bálki ámeldegi ónimlerdiń ádalatsız bólistiriliwin sebep dep esaplaydı.