Книга узб испр! gjck!indd

O’yin natijasi: trener qilgan ish, – bu manipulyatsiya.
Ma’lumotni umumiy tushunish va manipulyatsiya qilishda manipulyatsiya - 
bu bizni ma’lum bir qaror qabul qilishga majbur qilish uchun ishlatiladigan 
vositadir (ehtimol bizning qoidalarimiz va qoidalarimizga zid bo’lishi 
mumkin), insonga nisbatan nuqtai nazarimizni to’g’ri ravishda o’zgartirish , 
hodisa, hodisa, bizni ba’zi narsalarni kecha qanday muomala qilganimizdan 
boshqacha qabul qilishga majbur qiladi.
Afsuski, manipulyatsiya qilishning juda ko’p usullari mavjud. Nega afsuski? 
Ko’pincha bu usullar ezgu maqsadlar uchun ishlatilmaydi. Aynan esa:
- kichik yoki katta odamlar jamiyati orasida nafratni qo’zg’atish (maktabdagi 
sinfdan va universitetdagi guruhdan, etnik guruh va mamlakatgacha);
- vahima, shubha tug’dirmoq;
- ishonchni, ijtimoiy qoidalarni va insoniy normalarni yo’q qilish;
- tartibsizliklarni, zo’ravon xatti-harakatlarni, hatto urushni qo’zg’atish; 
- bir kishini yoki odamlar guruhini, jamiyatni, mamlakatni obro’sizlantirish.
Yodingizda bo’lsa, bu tushuncha soxtaga juda yaqin. Sababi shundaki, soxta 

---

66
ham, manipulyatsiya ham ishonchli ma’lumotni o’zgartiradi. Ammo agar biz 
aytganimizdek, soxta narsa ko’proq uydirma bo’lsa, unda manipulyatsiya bu 
o’yinning bir turi. So’zlar, faktlar, tushunchalar bilan o’ynash. Lekin asosiysi - 
hissiyotlar bilan!
Manipulyatsiyaning asosiy maqsadi - bizdagi ijobiy yoki salbiy har qanday 
tuyg’ularni uyg’otish - unchalik muhim emas. Asosiysi, bu hissiyot yoqilishi 
kerak. O’yinda bo’lgani kabi - kimdir topshiriqni bajarayotganda: «Trener 
nima deydi?», «Men sharmanda bo’lmaymanmi?», «Men bir o’zim topshiriqni 
noto’g’ri bajarmaymanmi?» va hokazo. Ya’ni, ishtirokchilarning ba’zilari 
hissiyotlar prizmasi orqali «o’ylashgan». Ishonchimiz eshiklarini ochadigan 
narsa bu hissiyotlardir, chunki agar biz boshdan kechirayotgan bo’lsak, biz 
ba’zi faktlarga nisbatan kamroq tanqidiy munosabatda bo’lamiz va biz tezda 
ishonib, ishonishni boshlaymiz.
Bunday misol: nimadir sodir bo’lganiga kimga tezroq ishonamiz - bu haqda 
xotirjamlik bilan gapirayotgan insongami yoki yig’lab gapirayotgangami? 
Kim ko’proq ishonch hosil qiladi - shunchaki lotereyada million yutganimni 
aytganmi yoki bu haqda baxtdan sakrab baqirganmi?
Bizning hissiyotlarimizni uyg’otish uchun, manipulyatsiyalarda turli usullar 
qo’llaniladi:
- agar bu yangilik yoki xabar bo’lsa, unda yorqin sarlavha:
«Sensatsiya!», «Halokat!», «Siz hali bundaysini ko’rmagansiz!»;
- xabarning, yangilikning o’zidagi ma’lumotga mos bo’lmagan yorqin, jalb 
qiladigan, tasvir yoki fotosurat;
- nufuzli manba, masalan: «Britan olimlari qilgan ish tasavvurga sig’maydi», 
«NASA o’zga sayyoraliklar bilan video ko’rsatdi»;
- so’zlar birikmalari: «bu retseptni hamma biladi», «ushbu narsa barchaga 
ma’lum», «aksariyat hollarda ushbu dori virusni butunlay o’ldiradi».
MM
«Uchta fazoviy ekspert» o’yini (butun auditoriya ishlaydi).
Keling yaqin kelejakni tasavvur qilamiz. Yerdan Marsga qarab fazo 
kemasi uchib ketmoqda. Shu munosabat bilan, televizon studiyaga, 
ushbu hodisani izohlaydigan uchta ekspertni taklif qilindi.
Trener oldindan uchta har hil ekspert uchun uchta turli matnlarni 
tayyorlaydi. “Ekspertlar” rolini o’ynash uchun uchta ishtirokchi taklif 

---

67
qilinadi. Ularning bittasiga butunlay ilmiy matn beriladi – bir qator 
raqamlar va zerikarli dalillarga to’la. “№1 ekspert” uni mungli, bir 
ohangdagi ovoz bilan o’qishi kerak.
“№ 2 ekspertning” hamda “№ 3 ekspertning” matnlari manipulyativ, ular 
har tomonlama uchish loyihasini tanqidlaydi. Ekspertlarni o’ynaydigan 
ishtirokchilar ularni emotsional holda o’qishlari kerak.
Ekspertlar bir-biridan so’ng nutqlar bilan chiqadi. Chiqishdan so’ng, 
qolgan auditoriya ushbu savolga javob berishi kerak:
«Marsga uchish haqida o’z fikringizni shakllantirdingizmi (har bir 
ishtirokchi javob berishi va buni asoslashi kerak)?»
Odatda, har xil fikrlar shakllanadi va ularning yarmidan ko’pi hissiy 
nutqlar ta’sirida hosil bo’ladi.
Har bir ekspert tomonidan aytilgan faktlarni eslash (flipchartdagi ushbu 
ustunlarga yozib qo’yilgan).
«Faktlarni hisoblash» g’oyasi: eng oqilona ma’lumot bergan birinchi 
mutaxassisning nutqidan 20-30 foizdan ko’p bo’lmagan faktlar esga 
olinadi. 2-chi va 3-chi mutaxassislarning nutqlaridan - 70-80% gacha.
Ishtirokchilar bilan mashg’ulotchi birinchi mutaxassisning faktlari nima 
uchun kam eslanganligini, ikkinchisidan va uchinchisidan ko’proq 
eslab qolganligini batafsil tahlil qiladi; mutaxassislardan qaysi biri 
manipulyatsiya qilingan; manipulyatsiya nima edi - texnikalar deyiladi.