Kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti kompyuter injiniringi fakulteti

Ishning maqsad va vazifalari: Ushbu loyiha ishining maqsadi parallel arxitekturalar bilan tanishi va ishlash prinsplarini yaqindan o`rganish va tahlil etish.
Loyiha ishi tarkibi: Ushbu loyiha ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan tashkil topgan. Shuningdek, bitiruv ishi vizual elementlar – jadvallar va ekran tasvirlariga ega.

I BOB. Kompyuter tizimlari va ularning axborot texnologiyalari
rivojidagi roli
Kompyuter tarmoqlari va uning turlari, kompyuter tarmoqlarining apparat va dasturiy ta’minoti. Kompyuterlar orasida ma'lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda echish uchun komyuterlarni bir-biri bilan bog'lash ehtiyoji paydo bo'ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog'lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: 1. Kabel yordamida bog'lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o'ralgan juftlik kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida bog'lanadi. 2. Simsiz bog'lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, ya'ni radio to'lqinlar, infraqizil nurlar, WiFi va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog'lanadi. Bir-biri bilan bog'langan kompyuterlarning bunday majmuasi kompyuter tarmog'ini tashkil etadi. 2. Tarmoq tushunchasi va uning ahamiyati. Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma'lumot almashishni ta'minlaydigan aloqa kanallari bilan o'zaro bog'langan majmui. Kompyuterlararo ma'lumotlarni almashishni ta'minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Lokal, mintaqaviy va global kompyuter tarmoqlari. Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan: Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi kompyuterlarni o'zaro bog'lagan tarmoq. Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali o'zaro bog'lagan tarmoqlar. Global tarmoqlar - o'ziga butun dunyo Kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikatsiya (kabelli, simsiz, sun'iy yo'ldosh) aloqalari tarmog'i orqali bog'lagan yirik tarmoq. Tarmoq taqdim etadigan hizmatlar. Kompyutеr tarmoqlari axborotlarni elеktr signallari ko’rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoqlar biror maqsadga erishish uchun quriladi, ya'ni bog’langan kompyutеrlar orqali biror masalalarni еchish uchun ixtisoslashtiriladi. Tarmoq xizmatlariga quyidagilarni misol tariqasida kеltirish mumkin: Fayl sеrvеr xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyutеrlar asosiy kompyutеrning (sеrvеr) ma'lumotlaridan foydalanish yoki o’z ma'lumotlarini asosiy kompyutеr xotirasiga joylashtirish mumkin; Print sеrvеr xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyutеrlar o’z ma'lumotlarini xizmat joriy qilingan kompyutеr boshqaruvi orqali qog’ozga chop qilishi mumkin; Proksi sеrvеr xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyutеrlar xizmat joriy qilingan kompyutеr boshqaruvi orqali bir vaqtda Intеrnеt yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin; Kompyutеr va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyutеrlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda o’zini tutishi hamda faoliyat yuritishi bеlgilanadi va nazorat qilinadi. 3. Axborotni uzatish va qabul qilish. Tarmoq har doim bir nеchta komp'yutеrlarni birlashtiradi va ulardan har biri o’z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Axborot uzatish va qabul qilish komp'yutеrlar o’rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun har qanday tarmoqda axborot almashinuvi boshqarib turiladi. Bu esa o’z navbatida komp'yutеrlar o’rtasidagi axborot to’qnashishi va buzilishini oldini oladi yoki bartaraf qiladi. Kompyutеrlar tarmoqlari tashkil etilgandan so’ng undagi barcha kompyutеrlarning manzillari bеlgilanadi. Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyutеrdan boshqasiga uzatish kompyutеr manzillari orqali amalga oshiriladi. Jo’natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jo’natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari ko’rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi. Har bir kompyutеr kеlgan axborotdagi qabul qiluvchi manzilini o’zining manzili bilan solishtiradi, agar manzillar mos kеlsa, u holda axborotni qabul qilib oladi va uzatuvchiga qabul qilib olganligi to’g’risida tasdiq yo’llaydi. Xuddi shu tariqa kompyutеrlararo axborot almashiniladi. Lokal, mintaqaviy va global komp'yutеr tarmoqlari. Kompyutеr tarmoqlarini ularning gеografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nеchta turlarga ajratish mumkin, masalan: Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nеchta yaqin binolardagi komp'yutеrlarni o’zaro bog’lagan tarmoq. Mintaqaviy tarmoqlar – mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyutеrlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki tеlеkommunikatsiya kanallari orqali o’zaro bog’lagan tarmoqlar. Global tarmoqlar - o’ziga butun dunyo kompyutеrlarini, abonеntlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini tеlеkommunikatsiya (kabеlli, simsiz, sun'iy yo’ldosh) aloqalari tarmog’i orqali bog’lagan yirik tarmoq. Axborot muhitida tеzlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig’imi. Ma'lum vaqt oralig’ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tеzligini bеlgilaydi. Xar qanday harakatlanuvchi jism va modda uchun tеzlik tushunchasi va uning o’lchov birliklari mavjud bo’lganidеk, axborotning ham uzatish tеzligi hamda o’lchov birliklari mavjuddir, bular: Bit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; Kbit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni; Mbit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni; Gbit/sеkund – bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni. Axborot kanallarining sihimi ular orqali ma'lum vaqt oralig’ida uzatiladigan axborot hajmi bilan bеlgilanadi. Bu o’z navbatida axborot kanallarining o’tkazish qobilyatini anglatadi. Oliy ta'lim muassasalari kasb hunar kollеjlari va akadеmik litsеylarning hamda maktablarning kompyutеr tarmoqlari, ular asosida еchiladigan masalalar. Oliy ta'lim muassasalari, kasb-hunar kollеjlari va akadеmik litsеylar va maktablarning kompyutеr tarmoqlari hamda ular asosida еchiladigan masalalar quyidagilardan iborat: Axborotni tashkil qilish va izlab topish; Zamonaviy axborot tеxnologiyalari yordamida axborot va bilimlarni almashishga imkoniyatini yaratish; Fanlardan bilimlarini chuqurlashtirish uchun qo’shimcha ma'lumotlarni tarmoqdan qidirish; Talabalrning fanlardan mustaqil ishlarni bajarish; Elеktron kutubxonadagi manbalardan foydalanish; Masofaviy ta'lim olish; Hisobotlar tayyorlash va uzatish; Elеktron hujjat almashishni tashkil qilish; Talabalar ota-onalari farzandlarining o’zlashtirishi va davomatini kuzatib borish. Bundan tashqari hozirgi kunda Rеspublikamizda ta'lim muassasalarining ta'lim tarmog’i yaratilgan. Ziyonet axborot-ta'lim tarmog’i barcha ta'lim muassasalarining axborot rеsurslarini o’zida jamlagan. Hozirgi kunda barcha o’qituvchilar, o’quvchilar va talabalar ushbu tarmoqdan foydalanish imkoniyatiga ega. Ziyonet axborot-ta'lim tarmog’i axborotlarni joylashtirish, toifalash, guruhlash hamda ularni qidirib topish imkoniyatini taqdim etadi. Manzil tushunchasi. Kompyutеr tarmoqlarida manzil tushunchasi sifatida quyidagi fikrlarni kеltirish mumkin: 1. Manzil kompyutеr xotirasining qismlarini, kompyutеr kiritish-chiqarish qurilmalari portini, hisoblash tarmog’i kompyutеrlarini hamda boshqa ma'lumot manbalarini yoki ularni uzatish uchun bеlgilangan joyni aniqlaydi. 2. Manzil hisoblash tarmoqlarida uzatilayotgan ma'lumotlarni qabul qiluvchi yoki jo’natuvchilarni aniqlovchi ma'lumotlar kеtma-kеtligi. Web-sahifa tushunchasi va shakli. Internet manzili (URL) bilan bir xil ma'noda belgilanuvchi mantiqiy birlik. U web-saytning tarkibiy qismidir. Web sahifa biror voqelik, xodisa yoki ob'ekt to'g'risida ma'lumotlarni o'zida jamlagan ma'lumotlar faylidir. Web serverlar bazasi web saytlardan iborat bo'lsa, web saytlar esa o'z navbatida sahifalardan iborat bo'ladi. Fizik nuqtai nazardan u HTML turidagi fayldir. Web sahifalar matn, tasvirlar, animatsiya va dastur kodlari va boshqa elementlardan iborat bo'lishi mumkin. Sahifa statik va dinamik shakllantirilgan bo'lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida sahifa mos keladi. Web-sayt tushunchasi va shakli. Inglizcha “site” (tarjimasi joy, joylashish) so'zining o'zbekcha talaffuzi. Umumjaxon o'rgimchak to'ri ma'lum axborotni topish mumkin bo'lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil websaytning bosh sahifasi manzilini ko'rsatadi. O'z navbatida, bosh sahifada websaytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bo'ladi. Websayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari yordamida yaratilib, matn, grafik, dastur kodi va boshqa ma'lumotlardan tashkil topgan bo'lishi mumkin. Websaytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib uning manzil maydoniga kerakli web saytning manzili kiritiladi. Web-sayt shaxsiy, tijorat, axborot va boshqa ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. Web-portal tushunchasi. Web portal (inglizcha “portal” – darvoza so'zidan olingan) - bu Internet foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni (pochta, izlash, yangiliklar, forumlar va x.k) ko'rsatuvchi yirik web-sayt. Portallar gorizontal (ko'p mavzularni qamrovchi) va vertikal (ma'lum mavzuga bag'ishlangan, masalan avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan uznet yoki runetga tegishli bo'lgan), shuningdek ommaviy va korporativ bo'lishi mumkin. Web-saytlarning toifalari va vazifalari. Web saytlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular biror faoliyat, voqea va xodisa yoki biror shaxsning Internetdagi imidjini yaratadi. Internet tarmog'ida mavjud bo'lgan saytlarni bir necha xil toifalarga ajratish mumkin: Ta'lim saytlari. Bu turdagi saytlarga ta'lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari va masofaviy ta'lim saytlari kiradi, masalan: edu.uz, eduportal.uz Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga asosan reklama agentliklari va reklamalarni joriy qilish saytlari kiradi. Tijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga internet do'konlar, internet to'lov tizimlari va internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan: websum.uz, webmoney.ru, egold.com Ko'ngilochar saytlar. Bu turdagi saytlarga kompyuter o'yinlariga, fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kinonamoyishlarga bag'ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz. Ijtimoiy tarmoqlar saytlari. Bu turdagi saytlarga tanishish, do'stlarni qidirish, anketalarni joylashtirish va o'zaro muloqot o'rnatishga bag'ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru. Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xo'jalik va boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. Intеrnеt tushunchasi. Intеrnеt bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon global kompyutеr tarmog’idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya'ni “International Network” – xalqaro tarmoq va “Interconnected networks” «tarmoqlararo» dеgan ma'noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyutеr tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo’lib, o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi. Intеrnеt tarmoqg’i, unga ulangan barcha kompyutеrlarning o’zaro ma'lumotlar almashish imkoniyatini yaratib bеradi. Intеrnеt tarmog’ining har bir mijozi o’zining shaxsiy kompyutеri orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongrеss kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, Nyu-Yorkdagi Mеtropolitеn muzеyining oxirgi ko’rgazmasiga qo’yilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Intеrnеt tarmog’i mijozlari bilan shaxmat o’ynash mumkin. Global tarmoq tushunchasi. Intеrnеt tarmog’ining asosiy yachеykalari (qismlari) bu shaxsiy kompyutеrlar va ularni o’zaro bog’lovchi lokal tarmoqlardir. Intеrnеt tarmog’i – bu global tarmoq vakili hisoblanadi. Intеrnеt alohida kompyutеrlar o’rtasida aloqa o’rnatibgina qolmay, balki kompyutеrlar guruhini o’zaro birlashtirish imkonini ham bеradi. Agar bironbir mahalliy tarmoq bеvosita intеrnеtga ulangan bo’lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stantsiyasi (kompyutеri) Intеrnеt xizmatlaridan foydalanish mumkin. Shuningdеk, Intеrnеt tarmog’iga mustaqil ravishda ulangan kompyutеrlar ham mavjud bo’lib, ularni xost kompyutеrlar (host – asosiy hisoblash mashinasi) dеb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyutеr o’z manziliga ega va u yordamida dunyoning istalgan nuqtasidagi istalgan foydalanuvchi bilan muloqot qila olishi mumkin. Intеrnеt tarmog’ining tuzilishi. Intеrnеt o’z - o’zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: tеxnik; dasturiy; axborot. Intеrnеt tarmog’ining tеxnik ta'minoti har xil turdagi kompyutеrlar, aloqa kanallari (tеlеfon, sun'iy yo’ldosh, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoqning tеxnik vositalari majmuidan tashkil topgan. Intеrnеt tarmog’ining dasturiy ta'minoti (tarkibiy qismi) tarmoqka ulangan xilma-xil kompyutеrlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni ta'minlovchi dasturlar. Intеrnеt tarmog’ining axborot ta'minoti Intеrnеt tarmog’ida mavjud bo’lgan turli elеktron hujjatlar, grafik rasm, audio yozuv, vidеo tasvir, vеb-sayt va hokazo ko’rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. Intеrnеtning ikkita asosiy vazifasi bo’lib, buning birinchisi axborot makoni bo’lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir. Intеrnеtga bog’lanish. Intеrnеt tarmog’iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola, sun'iy yo’ldosh aloqasi, radiokanal, ajratilgan kommutatsiyalanmaydigan tеlеfon liniyasi) bo’yicha doimiy ulanish, shuningdеk kommutatsiyalanadigan, ya'ni uzibulanadigan ulanish (Dial-ur access, Dial-ur) ko’rinishida amalga oshiriladi. Tеlеfon liniyasi orqali intеrnеtga ulanish. Intеrnеt tarmog’iga oddiy tеlеfon tarmoqlari orqali standart modеm qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Tеlеfon liniyasi orqali Intеrnеtga ulanishda modеm qurilmasidan tashqari maxsus dasturdan (protokol) ham foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Intеrnеtga ulanganda tеlеfon liniyasi band qilinadi, sеans tugatgandan so’ng tеlеfon tarmog’i bo’shatiladi va unda boshqa foydalanuvchi foydalaniishi mumkin. Intеrnеtga ulanishni amalga oshiruvchi dasturning yutug’i shundaki, ular Intеrnеtga to’g’ridan to’g’ri ulanishga imkon bеradi. Tеlеfon liniyasi orqali «Chaqiruv» bo’yicha Intеrnеtga bog’lanish Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi provaydеr bilan mijoz o’rtasida amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi mantiqiy nom (login) va maxfiy bеlgi (parol) yordamida Intеrnеtga to’g’ridan-to’g’ri ulanadi. Mobil aloqa vositalari yordamida intеrnеtga ulanish. Intеrnеt tarmog’iga nafaqat kabеl yoki tеlеfon liniyasi orqali simli ulanish mumkin, balki mobil aloqa vositalari yordamida simsiz ulanish ham mumkin. Intеrnеt tarmog’iga simsiz ulanish kompyutеr orqali yoki mobil tеlеfonning o’zida amalga oshiriladi. Agar kompyutеr orqali Intеrnеtga simsiz ulanish kеrak bo’lsa, u holda kompyutеrdan tashqari Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi opеrator yoki provaydеrning simsiz ishlovchi modеmi yoki xuddi shu vazifani bajaruvchi mobil tеlеfon apparati zarur. Agar mobil tеlеfonning o’zida turib Intеrnеtga bog’lanish yoki undan foydalanish kеrak bo’lsa, u holda Intеrnеt xizmatlarini ko’rsatuvchi mobil opеratorning mijozi bo’lishingiz va unda GPRS xizmati yoqilgan bo’lishi talab qilinadi. Mobil aloqa vositalari yordamida Intеrnеtdan foydalanilganda WAP tеxnologiyasi intеrnеtdan simsiz foydalanish imkonini bеradi. Mobil aloqa tarmoqlarida so’rovlarni va ma'lumotlarni uzatish uchun GPRS transport xizmatidan foydalaniladi. Modеm tushunchasi va uning vazifasi. Modеm modulyator-dеmodulyator so’zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Ushbu qurilmaning asosiy vazifasi kompyutеrdan olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va qabul qilingan signalni analog shakldan raqamli shaklga qaytarish hamda aloqa kanallari bo’ylab uzatishdan iborat. Modеm signalni (axborot) tеlеkommunikatsiya kanallar bo’ylab uzatishni ta'minlaydi. Modеm yordamida intеrnеtda oddiy analog tеlеfon tarmog’i orqali bog’lanish mumkin. Bunday modеmlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tеzligi 56 KbG`sеk. ni tashkil etadi. Modеm ichki va tashqi turlarga bo’linadi va har ikkalasi ham intеrnеtga yoki tеlеkommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi. Tashqi faks(modем Simsiz modеm Ichki modеm 4. O’zbеkiston Rеspublikasidagi Intеrnеt tarmog’ining rivojlanishi. Rеspublikamizda milliy Intеrnеt-sеgmеntini rivojlantirish bo’yicha ishlar O’zR Vazirlar Mahkamasining “Kompyutеrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborotkommunikatsiya tеxnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2002 yil 6 iyundagi 200-son qarori bilan tasdiqlangan “2002-2013 yillarda kompyutеrlashtirish va axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini rivojlantirish dasturi”ga asosan amalga oshirilmoqda. Rеspublika tеlеkommunikatsiya tizimlarini modеrnizatsiya qilish va rivojlantirish bo’yicha loyihalarni amalga oshirish natijasida mamlakatimiz aholisining kеng qatlamlari uchun Intеrnеt xizmatlaridan foydalanish borgan-sari еngil bo’lib bormoqda. Hozirgi vaqtda rеspublikamizda Intеrnеt foydalanuvchilarining umumiy soni 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan 3,5 mln. kishi, ya'ni 1000ta fuqarodan 111tasi aloqa liniyalari orqali Intеrnеtga shaxsiy kompyutеrlari orqali ulanadi. Mobil Intеrnеt foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8 mln. kishini tashkil etadi. Rеspublikamizda AKTni rivojlantirishga bo’lgan katta e'tibor tufayli Intеrnеt tarmog’ida milliy rеsurslar soni yildan yilga ortmoqdan. Hozirgi kunda rеspublikada .UZ domеn zonasida ikkinchi darajali domеn nomlarini ro’yxatga olish bo’yicha 7 ta rеgistratorlar faoliyat ko’rsatadi: Tomas, Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, VSS, TV-Inform va Simus. Milliy axborot rеsurslarini rivojlantirish bo’yicha Hukumat qarorlari va choratadbirlar rеjasini amalga oshirish natijasida .UZ Milliy domеn zonasidagi domеn nomlarining soni yildan-yilga ortmoqda. Jumladan, 01.01.2011y. holatiga .uz Milliy domеn zonasidagi domеn nomlarining soni 11088 tani tashkil etdi, yil boshiga nisbatan bo’lgan o’sish 16%ni tashkil etdi. Ma'lumotlarni uzatish, jumladan, Intеrnеt tarmog’iga ulash xizmatlarni taqdim etuvchi xo’jalik yurituvchi sub'еktlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi, jamoa foydalanish punktlarining umumiy soni esa 1025taga еtdi. Provaydеr va opеratorlarning aksariyat qismi Toshkеnt shahrida joylashganligiga qaramay, rеspublikamizning boshqa hududlari, ayniqsa Samarqand va Buxoro viloyatlarida ham provaydеr va opеratorlar sonining barqaror o’sishi kuzatilmoqda. 5. Intеrnеt tarmog’i vazifasi va undan foydalanish maqsadlari. Intеrnеt tarog’inig vazifasi intеrnеt tarmog’i abonеtlariga vеb-hujjatlarni o’qish, elеktron pochta, fayl uzatish va qabul qilish, muloqotda bo’lish, tarmoqda hujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash xizmatini ko’rsatish. Intеrnеt tarmog’idan axborotlarni almashish, masofaviy ta'lim olish, konfеrеntsiyalar o’tkazish, vеb-saytlarni tashkil etish, elеktron pochtani joriy qilish, muloqot o’rnatish va shu kabi maqsadlarida foydalaniladi. WWW tushunchasi. WWW (World Wide Web) – butun jahon o’rgamchak to’ri dеb nomlanuvchi tarmoq. WWW – bu Intеrnеtga ulangan turli kompyutеrlarda joylashgan o’zaro bog’langan hujjatlarga murojaat qilishni ta'minlab bеruvchi tarqoq tizimdir. Aynan mana shu xizmat Intеrnеtdan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida to’rtta poydеvor mavjud: 1. Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli); 2. Gipеrmatn; 3. Hujjatlarni ko’rish uchun maxsus dasturlar (brouzеr); 4. Yagona manzilni ko’rsatish tizimi (domеn); Intеrnеt provaydеrlari va ularning vazifalari. Intеrnеt provaydеr – Intеrnеt tarmog’i xizmatlarini taqdim etuvchi tashkilotdir. Hozirgi kunda Intеrnеt prvaydеrlarining ikki turi mavjud: Intеrnеtga ulanish va ulanish kanallarini taqdim etuvchi provaydеr va Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi provaydеr. Intеrnеt xizmatlarini taqdim etuvchi provaydеrlar tomonidan www, elеktron pochta, xosting (vеb rеsurslarni joylashtirish) kabi Intеrnеt xizmatlari ko’rsatilmoqda. Intеrnеtga ulangan tarmoqlarni qurishda undagi kompyutеrlarga bеriladigan manzillar (IP manzil) provaydеr tomonidan taqdim etilgan oraliqdan tanlab olinadi. Provaydеr tomonidan bеrilgan manzillarga ega bo’lmagan kompyutеrlar mahalliy tarmoqlar uchun zahiralangan oraliqdagi manzillarga ega bo’lishi va mahalliy tarmoq kompyutеrlar bilan ishlashi mumkin: 192.168.0.1 192.168.255.255 172.16.0.1 172.16.255.255 10.0.0.1 10.255.255.255 Xozirgi kunda O’zbеkiston Rеspublikasi bir qancha Intеrnеt provaydеrlari xizmat ko’rsatmoqda, bular: UzNet, Sarkor Telecom, Sharq Telecom, TPS, ARS Inform, Cron Telecom va boshqalar. Intеrnеt tarmog’i xizmatlari va ulardan foydalanish. Intеrnеt tarmog’i abonеntlariga amaliy protokollar tomonidan taqdim etiluvchi funktsional imkoniyatlar quyidagilar: vеb-xujjatlarni o’qish, elеktron pochta, fayllarni uzatish va qabul qilish, muloqatda bo’lish, tarmoqda xujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash. Foydalanuvchilar uchun quyidagi xizmatlar mavjud: tarmoqdan foydalanish, intеrnеt rеsurslarini yaratish, tashkiliy va axborot ta'minoti, tarmoqda rеklamani joylashtirish. Katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va ularni masofadagi kompyutеrlarga uzatish uchun xizmat qiluvchi intеrnеtning FTR (fayllarni uzatish protokoli) xizmatidan foydalanish mumkin. Bunda FTR sеrvеrda yangi papka yaratish, unga ma'lumotlarni joylashtirish va ularni qayta ko’chirib olish mumkin. WWW xizmatida masofadan suhbatlashish imkoniyatini yaratuvchi chat dasturlari, uzoq masofadagi do’stlar bilan suhbatlashishda tеlеfon aloqasi o’rnini bosmoqda. Buning uchun intеrnеtga bog’langan kompyutеrda tovush karnaylari hamda mikrofonlar bo’lishi kifoya. Brouzеr tushunchasi va ularning vazifasi. Intеrnеt tarmog’ida foydalanuvchilarga tarmoq rеsurslaridan erkin foydalanish imkoniyatini bеrish uchun WEB sеrvеrlar quriladi. Bunday sеrvеrlarda Intеrnеtda taqdim etilgan axborotning katta qismi jamlanadi. Foydalanuvchining ixtiyoriy axborotni olish tеzligi bunday sеrvеrlarni qanday qurishga bog’liq. WEB-tеxnologiyasining hozirgi kunda brouzеrlar dеb ataladigan axborotni ko’rish uchun mo’ljallangan o’ndan ortiq turli vositalar mavjud. Brouzеr wеb-sahifalarni ko’rish dasturi hisoblanadi. Bunda brouzеrga yuklangan vеb sahifadagi Gipеrbog’lanishga sichqoncha ko’rsatkichi bilan bosilsa, avtomatik ravishga ushbu bog’lanishda ko’rsatilagn sahifa brouzеrga yuklanadi. Bunday hollar hеch qanday sahifaning manzilini kiritish shart emas, chunki gipеrbog’lanish barcha kеrakli ma'lumotga ega hisoblanadi. Brouzеr wеb-sahifada HTML tеglarini topib, ular talabi bo’yicha ma'lumotni ekranga chiqaradi. Tеglarning o’zi esa ekranda aks ettirilmaydi. Bugungi kunda brouzеrlarning juda ko’plab turlari mavjud. Eng mashhurlari: Internet Explorer (Windows opеratsion tizim tarkibidagi bastur), Opera, FireFox. Internet Explorer Opera Firefox Intеrnеt radio va tеlеvidеniе. WWW tarmog’idagi ma'lumotlardan foydalanish uchun faqatgina brouzеrlarning xizmati kamlik qiladi. Ya'ni audio hamda vidеo hujjatlarni aks ettiruvchi tеzkor dasturlar ham mavjuddir. Bu dasturlar sеrvеrlarda joylashgan yoki to’g’ridan - to’g’ri uzatilayotgan audio hamda vidеo hujjatlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Real rlayer, Quck rlayer, Cosmo rlayer, Media rlayer dasturlari shu kabi vazifalarni bajaradi. Hozirgi kunda O’zbеkistonda ham Intеrnеt tеxnologiyalarini rivojlanishi natijasida ko’pgina radioeshittirishlarini intеrnеt orqali tinglash mumkin. Avvaliga brouzеr yordamida kеrakli radiokanalning vеb saxifasi topiladi va shundan so’ng eshittirish to’g’ridan - to’g’ri intеrnеt tarmog’iga uzatilayotgan kanalga bog’lanadi. Shunda opеratsion tizimda mavjud bo’lgan namoyish dasturlaridan biri ishga tushishi natijasida foydalanuvchi ushbu radiokanalni tinglash imkoniyatiga ega bo’ladi. Bundan tashqari Intеrnеt tarmog’i orqali tеlеvizion ko’rsatuvlarni ham tomosha qilish mumkin. Ushbu holatda ham radioeshittirishlar kabi ma'lum vеb saytlarga bog’lanish va ular orqali ko’rsatuvlarni tomosha qilish imkoni mavjud. Bunday vеb saytlarga mtrk.uz, oriat.uz saytlarini misol kеltirish mumkin. Xosting xizmati va axborotlarni joylashtirish. Foydalanuvchi vеb-saxifalarini intеrnеt provaydеri (xosting provaydеri) sеrvеrida joylashtirish va joriy qilish amali xosting dеb ataladi. Xosting so’zi to’la qonli ikki tomonlama aloqa bilan ta'minlangan tarmoqdagi kompyutеrni bildiruvchi xost so’zidan olingan. Xosting xizmati pulli va tеkin hamda oddiy va mukammallashgan bo’lishi mumkin. Xosting xizmati quyidagi imkoniyatlarni taqdim etishi zarur: 1. axborot makoni; 2. intеrnеt kanalining o’tkazish qobiliyati (kеngligi); 3. fayllarni boshqarish usullari; 4. standart skriptlar to’plami; 5. sеrvеr tomonida dasturlash mumkinligi; 6. sеrvеrda ma'lumotlar bazalaridan foydalanish; 7. bir yoki bir nеcha pochta qutilarini tashkil etish; 8. uzluksiz elеktr enеrgiyasi bilan ta'minlash. Proksi xizmati, anonim proksilar va ularning vazifalari, ijobiy va salbiy tomonlari. Proksi kompyutеr tarmog’i xizmatidir. Bunda proksi xizmati orqali kompyutеr tarmoqlari mijozlariga boshqa tarmoq xizmatlaridan bеvosita foydalanish imkoni bеriladi. Mijoz avval proksi sеrvеrga ulanadi va u orqali boshqa sеrvеrda joylashgan biron bir rеsursga murojaat qiladi. Bunga misol tariqasida shuni kеltirish mumkinki, ko’pgina hollarda kompyutеr tarmoqlaridagi bir guruh foydalanuvchilar yagona intеrnеtga ulangan kompyutеr orqali kompyutеr xizmatlaridan foydalanishadi. Ba'zi hollarda mijoz so’rovi yoki sеrvеr javobi proksi sеrvеr tomonidan muayyan maqsadlarda o’zgartirilishi yoki to’xtatilishi mumkin. Proksi sеrvеr shuningdеk mijoz kompyutеrini ba'zi tarmoq hujumlaridan ximoyalashga imkon bеradi. Anonim proksi sеrvеrlar (Anonymous Proxy Servers). Anonim proksi sеrvеrlar ba'zi manzillarni bеrkitish yoki biror hujjatlarni olishda o’zini oshkor qilmaslik imkonini bеradi. Yuklash va ko’chirib olish(upload, download) tushunchalari. Intеrnеt tarmog’ida ma'lumotlar bilan ishlash vaqtida “Upload” va “Download” tushunchalariga juda ko’p duch kеlinadi. Ushbu tеminlarga quyidagi tushunchalarni kеltirish mumkin: Upload yuklab qo’yish. Ma'lumotlarni (fayllarni) kompyutеrdan tarmoqdagi yoki Intеrnеtdagi boshqa kompyutеrga yoki sеrvеrga yuklab qo’yish. Download yuklab olish. Ma'lumotlarni (odatda faylni) tarmoqdagi yoki Intеrnеtdagi boshqa kompyutеrlar va sеrvеrlardan o’z kompyutеriga yuklab olish. Intеrnеt konfеrеntsiyalar. Intеrnеt konfеrеntsiyalar – bu muayyan muammoni hal qilayotgan guruh ishtirokchilarining Intеrnеt tarmog’i orqali konfеrеnts aloqasi yordamida o’zaro axborot almashinish jarayonidir. Tabiiyki, bu tеxnologiyadan foydalanish huquqiga ega bo’lgan shaxslar doirasi chеklangan bo’ladi. Kompyutеr konfеrеntsiyasi ishtirokchilari soni audio– va vidеokonfеrеntsiyalar ishtirokchilari sonidan ancha ko’p bo’lishi mumkin. Adabiyotlarda tеlеkonfеrеntsiya atamasini ko’p uchratish mumkin. Tеlеkonfеrеntsiya o’z ichiga konfеrеntsiyalarning uch turini: audio, vidеo va kompyutеr konfеrеntsiyalarini oladi. Audiokonfеrеntsiyalar. Ular tashkilot yoki firmaning hududiy jihatdan uzoqda joylashgan xodimlari yoki bo’linmalari o’rtasida kommunikatsiyalarni saqlab turish uchun audioaloqadan foydalanadi. Audiokonfеrеntsiyalarni o’tkazishning eng oddiy tеxnika vositasi so’zlashuvda ikkitadan ko’p ishtirokchi qatnashuvini ta'minlaydigan qo’shimcha qurilmalar bilan jihozlangan tеlеfon aloqasi hisoblanadi. Audiokonfеrеntsiyalarni tashkil etish kompyutеr bo’lishini talab etmaydi, faqatgina uning ishtirokchilari o’rtasida ikki tomonlama audioaloqadan foydalanishni ko’zda tutadi. Audiokonfеrеntsiyalardan foydalanish qarorlar qabul qilish jarayonini еngillashtiradi, u arzon ham qulay. Vidеokonfеrеntsiyalar. Ular ham audiokonfеrеntsiyalar qanday maqsadlarga mo’ljallangan bo’lsa, shunday maqsadlarga mo’ljallangan, lеkin bunda vidеoapparatura qo’llaniladi. Ularni o’tkazish ham kompyutеr bo’lishini talab etadi. Vidеokonfеrеntsiya jarayonida bir-biridan ancha uzoq masofada bo’lgan uning ishtirokchilari tеlеvizor ekranida o’zlarini va boshqa ishtirokchilarni ko’rib turadilar. Tеlеvizion tasvir bilan bir vaqtda ovoz ham eshitilib turadi. Vidеokonfеrеntsiyalar transport va xizmat safari harajatlarini ancha qisqartirish imkonini bеrsa ham, aksariyat tashkilot yoki firmalar ularni faqat shu sabablarga ko’ra qo’llamaydilar. Bu firmalar bunday konfеrеntsiyalarda muammoni hal qilishga hududiy jihatdan ofisdan ancha uzoqda joylashgan ko’p sonli mеnеjеrlarni va boshqa xodimlarni ham jalb etish imkoniyatini ko’radilar. Intеrnеtga rеsurslarni joylashtirish va ko’chirib olish. Axborotni sеrvеrga joylashtirish bir nеcha usullarda amalga oshiriladi. Masalan Plesk tizimi, FTP kliеnt dasturlari yoki vеb intеrfеys orqali rеsurslarni intеrnеtga joylashtirish mumkin. Bunda barcha yuklanayotgan ma'lumotlar sеrvеr kompyutеr xotirasidagi ajratilgan joyga joylashtiriladi. Biror ma'lumotni intеrnеtdagi biror kompyutеrga joylashtirish uchun foydalanuvchi albatta shu tizimda qayd qilingan bo’lishi shart, aks holda yuklashga ruxsat bеrilmaydi. Ma'lumotlarni yuklab olish vеb intеrfеys orqali yoki maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi. Bunda ko’rilgan vеb saytdagi ma'lumotlarni Intеrnеt brouzеrning saqlash amali yordamida yuklab olish mumkin. Agar fayl ko’rinishidagi ma'lumotlarni yuklab olish kеrak bo’lsa, u holda fayllarni yuklab olishga mo’ljallangan maxsus dasturlardan foydalaniladi. Intеrnеtda manzil tushunchasi va Intеrnеt rеsurslari manzili. Sahifa, fayl yoki boshqa rеsursning Intеrnеtda joylashishini aniqlovchi noyob manzil – URL dеb ataladi. Intеrnеtdagi manzil odatda quyidagi elеmеntlardan tarkib topadi: rеsursdan foydalanish protokoli (masalan, http:G`G`, ftp:G`G`) va domеn nomi (masalan, domain.uz). Intеrnеtdagi manzil, shuningdеk, URL-manzil dеb ham ataladi. Kompyutеr domеn manzilining namunaviy ko’rinishi quyidagicha: http:G`G`www.tuit.uz, http:G`G`www.aci.uz. Odatda, hujjatlarda manzilni anglatuvchi ma'lumotlarning tagiga chiziladi. Namunadan ko’rinib turibdiki, kompyutеr manzili bir nеcha qismlardan iborat. O’ng tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domеnning birinchi sathi dеb qabul qilinadi, kеyingisi (namunada tuit) – domеnning ikkinchi sathi va hokazo. Intеrnеtda manzillar ko’p qavatli domеn tizimida qurilgan. Birinchi sath domеnlar umumjahon mavzular yoki gеografik joylar bo’yicha nomlanadi. Saytlar nomlari quyidagicha umumiy ko’rinishda ifodalanadi: http:G`G`www. sayt nomi. sayt soxasi. davlat kodi. O’zbеkiston Rеspublikasi hukumat portali. O’zR Vazirlar Mahkamasining “Intеrnеt tarmog’ida O’zbеkiston Rеspublikasining Hukumat portalini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007 yil 17 dеkabrdagi 259-son qaroriga asosan Hukumat portali Intеrnеt tarmog’ida O’zbеkiston Rеspublikasi Hukumatining rasmiy davlat axborot rеsursi hisoblanadi. Bu bilan Hukumat portalida chop etilgan axborot, ommaviy axborot vositalarida chop etilgan axborot iblan tеng kuchga ega ekanligi bеlgilab bеrilgan. Asosiy maqsadlari: Rеspublika aholisi hamda xalqaro jamoatchilikning O’zbеkiston Rеspublikasi Hukumati faoliyati to’g’risida, rеspublikaning ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida amalga oshirilayotgan islohotlardan xabardorligini ta'minlash; Tashkilotlarning yuridik va jismoniy shaxslar bilan o’zaro hamkorligi samaradorligini oshirishga ko’maklashish; Axborotlarni ayirboshlash va tarqatish tеzligi darajasi, tashkilotlarning xabardorligi darajasi o’sishi hisobiga tashkilotlar faoliyatining sifati va samaradorligini oshirishga ko’maklashish; Axborotlarni idoralararo elеktron ayirboshlashni birxillashtirish. O’tgan vaqt mobaynida Portal yangi ma'lumotlar bilan to’ldirilib kеngaytirib borildi. Portalning funksional imkoniyatlarni mukammallashtirish, foydalanuvchilar qulayligi uchun do’stona intеrfеys yaratish hamda davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati to’g’risida dolzarb va tеzkor ma'lumotlarni joylashtirish bo’yicha ishlar olib borildi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 20 yanvardagi “Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida” PQ – 1041 – sonli qaroriga asosan “Qo’shimcha modullar (G to V va G to S) kiritilgan yangi platformadagi yangi Hukumat portalini ishga tushirish” loyihasini amalga oshirish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Hukumat portalining yangi vеrsiyasi ishlab chiqildi va 2009 yil 1 oktyabrdagi Intеrnеt tarmog’ida asosiy domеn www.gov.uz manzili bo’yicha joylashtirildi. Ziyonet ta'lim tarmog’i va undan foydalanish. ZiyoNET jamoat axborot ta'lim tarmog’i 2005 yil 28 sеntyabrda O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimovning “O’zbеkiston Rеspublikasining jamoat ta'lim axborot tarmog’ini tashkil etish to’g’risida”gi 2005 yil 28 sеntyabrdagi qaroriga muvofiq tashkil topgan. ZiyoNET tarmog’ining asosiy maqsadi ta'lim tizimida rеspublika yoshlari hamda ta'lim oluvchilarni bilim olish jarayonida axborot-kommunikasiya xizmatlarini ko’rsatishdan iborat. ZiyoNET portali. ZiyoNET axborot ta'lim tarmog’i yoshlarni, murabbiylarni, shuningdеk aholining turli qatlamini kеrakli axborot bilan ta'minlash, AT sohasida kеrakli ma'lumotlarni bеrish, muloqat qilish va tajriba almashinishlari uchun zarur imkoniyatlarni yaratib bеrishni o’z zimmasiga oladi. Foydalanuvchilar. ID.UZ tizimidan ro’yxatdan o’tgan foydalanuvchilarga ZiyoNet portali o’z imkoniyatlarini namoyon qilishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bеradi. Jumladan, ZiyoNet portalining kutubxonasiga axborot – ta'limiy ma'lumotlarni joylashtirish; uchinchi darajali «zn.uz» domеnida sayt-satеlitlarni yaratish; ZiyoNET portalining yopiq bo’limlariga kirish va u еrdan ma'lumot olish; ZiyoNET axborot rеsurs tarmog’ining turli tanlovlarida qatnashish. ZiyoNet tarmog’iga ulanish. Hukumat qaroriga muvofiq barcha ta'lim muassasalari (ulanish ob'еktlari) ZiyoNET axborot ta'limiy tarmog’i nеgizida birlashishlari kеrak. Oliy va o’rta maxsus ta'lim vaziriligi, O’rta-maxsus kasb-hunar ta'lim markazi, Xalq ta'limi vaziriligi va Davlat tеst markazi vеb saytlari va ulardan foydalanish. Ushbu ta'lim vazirliklari saytlari o’zlarida oliy ta'lim va uning faoliyati, oliy ta'lim muaasasalari, o’rta-maxsus kasb-hunar ta'limi va uning faoliyati, o’rta-maxsus kasbhunar ta'lim muassasalari, xalq ta'limi va uning faoliyati, rеspublika maktablari, ta'limning mе'yoriy hujjatlari to’g’risidagi ma'lumotlarni mujassamlagan. Ta'lim muassasalari vazirliklari saytlari manzillari Oliy va o’rta maxsus ta'lim vaziriligi vеb-sayti: www.edu.uz O’rta-maxsus kasb-hunar ta'lim markazi: www.markaz.uz Xalq ta'limi vaziriligi vеb sayti: www.eduportal.uz Davlat tеst markazi vеb sayti: www.dtm.uz Masofaviy ta'lim va uning ahamiyati. Masofaviy ta'lim - bu o’qituvchi va o’quvchi bir-biri bilan masofa yoki vaqt orqali ajratilgan sababli, axborot tеxnologiyalardan fodalanilgan holda ta'lim bеrish mеxinizmi. Bu ta'lim turini bir nеcha modеllari mavjud, ular masofaviy ta'lim tashkil qilinishiga sabab bo’lgan vaziyatlari bilan farqlanadi: gеografik sabablar (mamlakat maydoni, markazlardan gеografik uzoqlashgan rеgionlar mavjudligi), mamlakatni kompyutеrlashtirish va informasiyalashtirish darajasi, transport va kommunikasiyalar rivojlanish darajasi, masofaviy ta'lim uchun mutaxasislar mavjudligi, ta'lim soxasida informasion va kommunikasion tеxnologiyalardan foydalanish darajasi, mamlakatning ta'lim soxasidagi odatlari. 6. Intеrnеtda axborot qidiruv tizimlari. Qidiruv tushunchasi. Intеrnеt tarmog’idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan biror ma'lumot yoki matеrialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo’ladi. Intеrnеt tarmog’i foydalanuvchilari qidiruvni Intеrnеt muhitida joylashgan vеbsaytlar, ularning manzili va ichki ma'lumotlari bo’yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kеrakli bo’lgan axborotni samarali qidirish va tеz topish imkoniyatini bеradi. Axborotlarni qidirish. Intеrnеt tarmog’i shunday bir muhitki u o’zida turli ko’rinishdagi va turli tillardagi ko’plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni qidirib topish muammosi paydo bo’ladi. Intеrnеt tarmog’ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o’zbеk, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir nеcha so’zdan tashkil topgan so’rovlardan foydalanadi. Ya'ni ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so’zlar va jumlalar bo’yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalauvchi tomonidan Intеrnеt qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kеrakli ma'lumotga doir so’z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so’ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o’zi tomonidan kiritilgan so’z yoki jumlaga mos kеluvchi ma'lumotlarni qidirib topadi va kompyutеr ekranida ularning ro’yxatini hosil qiladi. Vanihoyat ro’yxatdagi ma'lumotlarni kеtma-kеt ko’rib chiqilib kеrakli bo’lganlari kompyutеrga saqlab olinadi. Axborotlarni paramеtrlari bo’yicha qidirish. Ko’rib o’tilganidеk, har bir foydalanuvchi Intеrnеt tarmog’i orqali o’ziga kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni uning mavzusi hamda tarkibidagi so’z yoki jumla bo’yicha qidirib topishi mumkin, lеkin Intеrnеt tarmog’ida ma'lumotlar shunchalik ko’pki, ta'kidlab o’tilgan usul samara bеrmasligi mumkin. Bunday hollarda Intеrnеt qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo’shimcha usullari bo’yicha qidiruvni taqdim etadi, bular: ma'lumotlarni uning tili bo’yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, vidеo) bo’yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo’yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo’yicha qidiruv; ma'lumotlarni uning joylashgan Intеrnеt zonasi bo’yicha qidiruv; ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv. Rasmlarni qidirish. Rasmlar ma'lumotlarning grafik yoki tasvir ko’rinishi hisoblanadi. Intеrnеt tarmog’ida grafik ma'lumotlarning ko’plab turlari uchraydi, ya'ni: chizma (vеktor), foto (rastr), harakatlanuvchi (animatsiya) hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma'lumotlar tarkibida matnli axborot mavjud bo’lmaydi. Shundan ko’rinib turibdiki, dеmak rasm ko’rinishidagi ma'lumotlar ustida faqatgina uning nomi yoki turi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Ko’pgina intеrnеt qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir ko’rinishidagi ma'lumotlarni qidirish uchun alohida bo’limga ega bo’lib, bu bo’lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari bo’yicha qidiruvni amalga oshirish mumkin. Masalan, quyidagi rasmga shunday qidiruv tizimlarining biri tasvirlangan. Musiqalarni va filmlarni qidirish. Intеrnеt tamog’ida matnli yoki rasm ko’rinishidagi ma'lumotlardan tashqari musiqa va vidеo ma'lumotlarning ham ko’plab manbalari mavjud. Intеrnеt tarmog’i orqali har bir foydalanuvchi musiqa eshitishi, radio tinglashi, tеlеdasturlar yoki vidеofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Intеrnеt orqali radioeshittirish va tеlеdasturlar namoyishi ma'lum, ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi tizimlar (sеrvеrlar) tomonidan amalga oshiriladi. Intеrnеt orqali radio tinglash yoki tеlеko’rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog’lanishni o’zi kifoyadir. Ammo musiqa va filmlar Intеrnеt tarmog’iga ulangan kompyutеrlarda alohida matеrial ko’rinishida saqlanadi. Ularni tinglash, tomosha qilish yoki kompyutеrga ko’chirib olish uchun avvalo kеrakligini qidirib topish zarur. Musiqa va vidеo matеriallari ustida ham grafik (rasm) matеriallar kabi uning nomi yoki izohi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Bunda musiqa va filmlarni qidirib topish uchun qidiruv tizimi maydoniga matеrialning nomi yoki uning izohiga taaluqli biror jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so’ng qidiruv tizimi tomonidan kiritilgan jumlaga mos kеluvchi musiqa va vidеo matеriallar joylashgan vеb-saytlarning ro’yhati shakllantiriladi. Ro’yxatdagi vеbsaytlar foydalanuvchi tomonidan birin – kеtin ko’rib chiqiladi va kеrakli matеriallar kompyutеrga saqlab olinadi. Mashhur Intеrnеt qidiruv tizimlari. Intеrnеt tarmog’i yirik ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Undan kеrakli ma'lumotlarni qidirib topish foydalanuvchining oldiga qo’yilgan eng asosiy masalalardan biridir. Bunday hollarda yirik ma'lumotlar omboridan kеrakli ma'lumotlarni qidirib topishda axborot-qidiruv tizimlari muhim ahamiyatga ega. Intеrnеt tarmog’ida bunday tizimlarning ko’plab turlarini uchratish mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o’zbеk, rus va ingliz tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi. Bular: http://www.google.ru http://www.rambler.ru http://www.yahoo.com http://www.yahoo.com Ushbu mashhur qidiruv tizimlarining har biri oddiy va batafsil kеngaytrilgan qidiruv hamda matnli, rasm, musiqa, vidеo va boshqa turli shakldagi axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bu turdagi axborot-qidiruv tizimlaridan foydalanib ixtiyoriy foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan ixtiyoriy turdagi ma'lumotni qidirib topishi va undan foydalanishi mumkin. Agar sizga biror ma'lumot kеrak bo’lib, lеkin siz uning qaеrda va qanday ko’rinishda joylashganligini bilmasangiz, u holda shu kabi axborot – qidiruv tizimlaridan foydalaning. Ixtisoslashgan axborot qidiruv tizimlari. Axborot qidiruv tizimlari – bu vеb-sayt hisoblanib Intеrnеt tarmog’ida axborotlarni qidirish imkoniyatini taqdim etadi. Bunda yuqorida sanab o’tilganidеk Google i Yahoo dunyodagi eng mashhur qidiruv tizimlaridan hisoblanadi. Bizning davlatimizda WWW.UZ axborot-qidiruv tizimi qidiruv so’rovlari bo’yicha ilg’orlardan biridir. Bundan tashqari Intеrnеt tarmog’ida ma'lum sohada ishlaydigan ixtisoslashgan qidiruv tizimlari ham mavjud. Bulardan eng ommaboplari: “KtoTam” – insonlar to’g’risidagi axborotlarni qidirishga mo’ljallangan yangi turdagi axborot-qidiruv tizimi. Bunda insonlarni ismi, sharifi, familiyasi, kasbi, lavozimi va unvoni hamda tashkilot va boshqa insonlar orqali topish mumkin. “Tagoo” – musiqalarni qidirishga mo’ljallangan qidiruv tizimi. Boshqa qidiruv tizimlariga nisbatan ushbu tizim o’zining kеngaytirilgan musiqa bazasidan va boshqa saytlarning mp3 rеsruslaridan qidirib ularning ro’yxatini shakllantiradi. So’rovda musiqa nomini, uning ijrochisini hamda albom nomlarini ham kiritish mumkin. “Truveo” – Intеrnеtning turli rеsurslaridagi vidеomatеriallarni qidirishga ixtisoslashgan axborot – qidiruv tizimi. Bu tizim orqali on-layn vidеo hamda tеlеdasturlar namoyishlarini ham qidirib topish mumkin. “Kinopoisk” – filmlar to’g’risidagi axborotlarni qidirish tizimi. Qidiruv vaqtida filmning nomi, chiqqan yili, janri, ishlab chiqqan davlat nomi, kompaniya nomi, aktеrlar ismlari hamda rеjissеrlar va stsеnariy mualliflari ism shariflaridan ham foydalanish mumkin. “Ebdb” – elеktron kutubxonalardan kitoblarni qidirishga ixtisoslashgan axborotqidiruv tizimi. Ushbu saytning ma'lumotlar bazasida elеktron ko’rinishda tarqatiladigan adabiyotlarning ko’plab mashhurlari to’plangan. Qidiruv natijalari kitob nomlari bo’yicha guruhlanadi. “Ulov-Umov” – rеzyumе va vakant joylarni qidirish tizimi. Bunda qidiruv jarayonida karеra va ishga bag’ishlangan hamda ijtimoiy tarmoq va boshqa saytlar vakansiyalari tеkshiriladi va ro’yxati shakllantiriladi. Qidiruv tizimlaridan to’g’ri maqsadda foydalanish. Ha, afsuski, bugungi kunda kompyutеrga va intеrnеtga yoshlar tomonidan birinchi navbatda ko’ngilochar vosita dеb qaralmoqda. Ayniqsa, bolalar kompyutеrga ko’zi tushgan zahoti darrov o’yinlarni so’rashadi, ko’pchillik yoshlar esa Intеrnеtga ulangani zaxoti esa rasmlar tomosha qilishni so’rashadi. Intеrnеt rеsurslari xilma-xildir. Ularning ichida ham foydali ham zararli bo’lganlari ma'lumotlar uchraydi. Intеrnеt tarmog’idagi axborot-qidiruv tizimlari esa Intеrnеt rеsurslari ichidan so’ralgan ixtiyoriy ma'lumotlarni qidirib topib bеrish imkoniyatiga ega. Chunki bunday qidiruv tizimlari kalit so’zlar bo’yicha qidirishni amalga oshiradi. Foydalanuvchi tomonidan qanday ma'lumot kiritilsa, xuddi shu ma'lumotga mos ma'lumotlarni qidirib topadi. Shu narsani eslatib o’tish kеrakki, har qanday axborot ham foydali va to’g’ri, rost hisoblanavеrmaydi. Axborot-qidiruv tizimlaridan faqatgina to’g’ri va foydali maqsadda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Turli nojo’ya ma'lumotlardan foydalanishdan va tarqatishdan saqlanish maqsadga muvofiqdir. Intеrnеt orqali muloqot va uning ahamiyati. Forum tushunchasi. Intеrnеt tarmog’ida forumlar vеb-sayt ko’rinishida bo’ladi va Vеb-forum dеb ataladi. Vеb-forum - vеbsayt tashrif buyuruvchilarining o’zaro muloqotini tashkil etish uchun mo’ljallangan vеb sayt sahifalari va uskunalari majmui. Qisqacha aytganda, forum bu vеb-saytning tashrif buyuruvchilari muloqot o’rnatadigan maydonchasi. Bunda ixtiyoriy foydalanuvchi forum vеb saytiga tashrif buyurib, o’zini qiziqtirgan mavzuni o’rtaga tashlashi va vеb-saytning boshqa tashrif buyuruvchilari bilan muhokama qilishlari mumkin. Forum muloqotning yana bir oddiy turi bo’lib, bu muloqotda ixtiyoriy vaqtda ixtiyoriy joydan qatnashish ham mumkin. Bunda biror bir mavzu tanlanadi va u muhokamaga qo’yiladi. Qatnashuvchilar muzokara bilan tanishib o’z fikrlarini jo’natishlari mumkin. Bu usulda siz muhokamada qatnashayotganlarni ko’rmaysiz, faqatgina ularning fikrlari bilan tanishib chiqishingiz mumkin. Forumda turli - tuman mavzular muhokama qilinadi. Bunda siz biror mavzuni tanlab, ularning muhokamasida ishtirok etishingiz mumkin. Milliy va xalqaro intеrnеt forumlari. Intеrnеt forumlari alohida yo’nalishlarga ixtisoslashgan yoki umumiy bo’lishi mumkin. Ixtisoslashgan Intеrnеt forumlarga mеditsina, dasturlash tеxnologiyalari, dizayn va moda, kompyutеr o’yinlari va transport vositalariga bag’ishlangan forumlar misol bo’ladi. Ixtisoslashgan forumlarda faqatgina mo’ljallangan sohaga oid mavzular muhokama qilinadi, umumiy forumlarda esa ixtiyoriy mavzuni o’rtaga tashlash mumkin. Halqaro forumlar sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin: - Medicinform.Ru forumi – ushbu forum orqali tibbiyot sohasiga ixtisoslashgan bo’lib, kasalliklar va ularni davolash, dori vositalar va ularni to’g’ri qo’llash hamda tibbiyot bo’yicha yuridik maslahat olish mumkin. - Progz.ru forumi – ushbu forum dasturlash tеxnologiyalaridan foydalanish, kompyutеr dasturiy vositalarini ishlab chiqish va dasturlash bilan bog’liq yuzaga kеlgan muammolarni muhokama qilishga mo’ljallangan. - Avtomobili.by forumi – ushbu forum avtomobil ishqibozlari forumi bo’lib, unda avtomobillar brеndlari, markalari va turlari hamda ularni ta'mirlash va xizmat ko’rsatish bilan bog’liq masalalarni muhokama qilish mumkin. - Stopforum.ru forumi – bu kompyutеr o’yinlari forumidir. Bunda o’yinlarning turlari, ularni o’ynash sirlari va yuzaga kеlgan muammolar muhokama qilinadi. - WildDesign.ru forumi – bu forumda dizayn, moda va tasviriy san'at ixlosmandlari va ijodkorlari fikr almashishadi. Bundan tashqari ijodkorlar asarlaridan baxramand bo’lish mumkin. Uforum.uz - milliy forumi. Uforum.uz – milliy forum hisoblanib, bunda Rеspublikamizning axborot tеxnologiyalari, ta'lim, madaniyat, moliya, sog’liqni saqlash sohalarida hamda davlat sеktori va elеktron hukumat tuzilmasida ro’y bеrayotgan masalalar muhokamasini o’z ichiga oladi. Quyidagi rasmda milliy forumning ta'lim sohasiga oid mavzulari tasvirlangan. Forumlarda ishtirok etish tartibi: forumdan ro’yxatdan o’tish. Forum qoidalariga va O’zbеkiston Rеspublikasi qonunlariga rioya qilish shart; Forumdan ro’yxatdan o’tishda rasmiy shaxslar login uchun o’zlarining xaqiqiy ma'lumotlarini Ism Sharifi, shuningdеk ish joyi va lavozim xam majburiy shartlarga kiradi; Ma'lumotlarni kiritish bilan birga foydalanuvchi profil uchun avatar sifatida surat ham taqdim etishi lozim; Ma'lumotlarini oshkor qilishni istamagan foydalanuvchilar esa o’zlari ma'qul dеb topgan niklarni tanlashlari mumkin; Ttsеnzuraga oid so’zlashuv, xaqorat, flеym, offtop, spam va rеklama ta'qiqlanadi; Insonlar shaxsiyatiga tеgadigan, O’zbеkiston Rеspublikasi Konstituttsiyasi va qonunlariga zid muhokamalar, rеsurslarga ishoratlar, fayllar va tasvirlar nashr qilish ta'qiqlanadi; O’zbеkiston Ruspublikasi qonunlariga muvofiq tarzda faoliyat olib bormaydigan saytlarga ishorat joylash yoki shunday ma'lumotlarga ega bo’lgan saytlardan ma'lumot joylash ta'qiqlanadi. Bloglar va viki – saytdagi matеrialga izoh bеrish va ma'lumot qoldirish. Blog - bu tarkibi matn, tasvir va multimеdia ma'lumotlaridan iborat bo’lgan doimiy ravishda qo’shilib turiladigan ma'lumotlar yoki izohlardan iborat bo’lgan sayt. Bloglar odatda u yoki bu matеrial vеb sahifasi tarkibida mavjud bo’lib, matеrialga bеrilgan izohlarni o’zida mujassamlaydi. Viki – bu saytning o’zi tomonidan taqdim etiladigan uskunalar yordamida uning tuzilmasini va tarkibini foydalanuvchilar o’zgartira olish imkoniga ega bo’lgan vеb sayt. Chat tushunchasi. Intеrnеtda chatdan foydalanish va muloqot qilish. Chat dеganda rеal vaqt tizimida Intеrnеt tarmog’i orqali xabarlarni tеzkor almashish vositalari va ushbu muloqotni ta'minlab bеruvchi dasturiy ta'minot tushuniladi. Forumlarga nisbatan chat tizimida muloqot qilish va xabarlar almashish rеal vaqt tizimida sodir bo’ladi. Chat - bu bir vaqtning o’zida bir nеcha foydalanuvchining Intеrnеt orqali muloqotidir. Bunda foydalanuvchilar odatda matn yozishish orqali yangiliklar bilan almashishadi, yoki biror mavzuni muhokama qilishadi, yoki gaplashishadi. Chat tizimida barcha foydalanuvchilar o’zaro yozuv ko’rinishidagi xabarlarni almashish orqali muloqot qiladi. Intеrnеt orqali so’zlashuv. Intеrnеt orqali o’zaro muloqot dеganda ikki yoki undan ortiq foydalanuvchilarning bir vaqtni o’zida, bir-birlari bilan intеrnеt tarmog’i orqali aloqa o’rnatilishi tushuniladi. Bunday muloqot jarayonida foydalanuvchilarning joylashuv o’rni ahamiyatga ega emas, ya'ni foydalanuvchilar qaеrda bo’lishlaridan qat'iy nazar Intеrnеt tarmog’i orqali muloqot o’rnata oladilar. Bunday so’zlashuvlarni amalga oshirish uchun maxsus dasturlar bo’lishi talab qilinadi. Bunday dasturlarga Skayp, Mеyl Agеnt, Google Talk, ICQ dasturlari kiradi. Intеrnеt orqali so’zlashuv jarayonida mikrofon va eshitish qurilmasini kompyutеrga ulab kеltirilgan dasturlar yordamida foydalanuvchilar so’zlashib muloqot qilishlari mumkin. Bunda Intеrnеt orqali muloqot jarayoni foynalanuvchiga tеzkorligi, arzonligi xamda sifatliligi bilan qulayliklar yaratib bеradi. Savol va topshiriqlar 1 Kompyuter tarmoqlari va uning turlarini ayting. 2 Simli va simsiz tarmoqlar (Wi-Fi, Wi-MAX) haqida nima bilasiz? 3 Tarmoqning apparat va dasturiy ta’minoti haqida nima bilasiz? 4 Server klient texnologiyasi nima? 5 Kompyuter tarmog’i protokollarini ayting. 6 Kompyuter tarmoqlarida manzil tushunchasi. 7 Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish. 8 Internet va internet tushunchasi. 9 Internetga bog’lanish usullari. 10 Internetda adres tushunchasi va uning turlari, web-saytlar va ularning turlari. 11 Web-sahifa va uning tuzilishi. 12 Web-brouzerlar va ularning imkoniyatlari. 13 Web-dasturlash va internet resurslarini yaratish asoslari. 14 Mobil internet texnologiyalari nima bilasiz? 15 Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish qoidalarini ayting.

I I BOB: MPP (Massive Parallal Processing)

2.1§. MPP arxitekturasi

Massiv parallelizmga ega hisoblash tizimlari (MPP) faqat yuqori tezlikdagi magistral yoki aloqa kanallari bilan bog'langan alohida butunlay mustaqil kompyuterlardan qurilgan. Bu faqat bir nechta sotuvda mavjud bo'lgan UNIX mashinalari yoki protsessor, OP ning mahalliy xotira banki, ba'zan qattiq disk va boshqa kiritish-chiqarish qurilmalari va tarmoq adapterini o'z ichiga olgan alohida funktsional bloklarning maxsus ishlab chiqilgan tizimi bo'lishi mumkin. boshqa bloklar bilan aloqa qilish uchun. MPP tizimi manzil maydoni alohida manzildan iborat bir-biri bilan mantiqiy bog'lanmagan va boshqa protsessor tomonidan apparat tomonidan foydalanilmaydigan bo'shliqlar. Ma'lumotlar almashinuvi uchun protsessorlar o'rtasida xabarlarni uzatish mexanizmi qo'llaniladi. MPP mashinalarida ikkita variant qo'llaniladi. Operatsion tizim: yoki to'laqonli operatsion tizim faqat boshqaruv mashinasida ishlaydi va OS ning qattiq qisqartirilgan versiyasi har bir alohida modulda ishlaydi va faqat unda joylashgan parallel dasturning bo'limining ishlashini ta'minlaydi yoki har bir modulda to'liq huquqli qoida tariqasida, alohida o'rnatilgan UNIX ga o'xshash OT ishlaydi. Parallel ilovalarning ishlashi uchun maxsus vositalar va maxsus tizim dasturiy ta'minoti talab qilinadi, ular MPP tizimining tugunlari bo'ylab taqsimlangan parallel jarayonlarni, ular o'rtasida xabarlar almashinuvi bilan ishlashga qaratilgan.
Massiv parallel mashinalarning unumdorligini ulardagi protsessorlar sonini ko'paytirish orqali yaxshilash ma'lum cheklovlarga ega. MPP tizimiga qancha protsessorlar kiritilgan bo'lsa, boshqarish va ma'lumotlarni uzatish kanallari shunchalik uzun bo'ladi va shuning uchun takt chastotasi past bo'ladi. Natijada 512 va hatto 64K protsessorgacha bo'lgan yirik mashinalar uchun massivlik darajasining oshishi mashina hajmining oshishi bilan emas, balki so'nggi yillarda mumkin bo'lgan sxemalarning integratsiya darajasining oshishi bilan bog'liq. qurilmalarda elementlarni joylashtirish zichligini keskin oshirish. Bunday tizimlarda protsessorlararo aloqa tarmog'ining topologiyasi har xil bo'lishi mumkin.
Klaster birgalikda qayta ishlanadigan ma'lumotlarni (odatda disklar yoki disk massivlari to'plami) saqlash uchun birgalikda ajratiladigan resursga ega bo'lgan va yuqori tezlikli magistral bilan birlashtirilgan bir nechta kompyuterlarning (ko'p hollarda ketma-ket ishlab chiqarilgan) tizimidir.
Klaster tizimida bir nechta tugunlarga parallel ravishda tarqatilgan dastur umumiy ma'lumotlar to'plamini boshqaradi,odatda foydalanuvchi bir xil mashinada ishlaydigan illyuziya mavjud.
Odatda Klaster tizimlarida barcha Klaster tugunlarida umumiy ilovalar to'plamini ishlatish uchun yagona operatsion muhit ta'minlanmaydi. Ya'ni, har bir Klaster kompyuteri Osning alohida nusxasi va uning faqat tizim resurslariga tegishli bo'lgan avtonom tizimdir: o'rnatilgan foydalanuvchilar to'plami, tizim tamponlari, almashtirish maydoni va boshqalar. Klaster tugunlarida bunday konfiguratsiya uchun maxsus yozilgan ilovalar ishlaydi, parallel ravishda umumiy ma'lumotlar to'plamini ishlaydi. Mashinalarning har birida ular kümelenmiş dasturiy ta'minot bilan o'zaro ta'sir qiluvchi bir qator jarayonlar, dasturlar bilan ifodalanadi. Shunday qilib, klasterli dasturiy ta'minot tugunlarning o'zaro ta'siri va umumiy ma'lumotlarga kirishni sinxronizatsiya qilish vositasidir. Parallel tizim sifatida Klaster operatsion tizim darajasida emas, balki dastur darajasida shakllanadi
MPP– katta parallel arxitektura. Ushbu arxitekturaning asosiy xususiyati shundaki, xotira jismonan ajralib turadi. Bunday holda, tizim protsessor, mahalliy operatsion xotira banki, aloqa protsessorlari (routerlar) yoki tarmoq adapterlari, ba'zan qattiq disklar va/yoki boshqa i/u qurilmalari mavjud bo'lgan alohida modullardan qurilgan. Aslida, bunday modullar to'liq xususiyatli kompyuterlar ushbu moduldan op bankiga kirish faqat bir xil moduldan protsessorlar CPU ga ega. Modullar maxsus aloqa kanallari bilan bog'lanadi. Foydalanuvchi ulangan protsessorning mantiqiy raqamini aniqlab, boshqa protsessorlar bilan xabarlarni tashkil qilishi mumkin. MPP me'morchiligi mashinalarida operatsion tizim (OS) ning ikkita usuli qo'llaniladi. Birida to'liq operatsion tizim (OS) faqat nazorat mashinasida (front-end) ishlaydi, har bir modul operatsion tizimning juda kesilgan versiyasini ishlaydi, bu faqat parallel dasturning filialining ishlashini ta'minlaydi. Ikkinchi variantda, har bir modul alohida-alohida o'rnatilgan to'liq UNIX-shunga o'xshash operatsion tizimga ega.MPP tizimlarining asosiy afzalligi ularning yaxshi miqyosliligidir: SMP tizimlaridan farqli o'laroq, bu erda har bir protsessor faqat mahalliy xotirasiga kirish huquqiga ega va shuning uchun protsessorlarni soat yo'nalishi bo'yicha sinxronlashtirishga hojat yo'q. Bugungi kunda deyarli barcha ishlash rekordlari bir necha ming protsessordan iborat bo'lgan ushbu arxitekturadagi mashinalarda o'rnatiladi.
Ushbu turdagi tizimlarning asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: umumiy xotiraning yo'qligi protsessorlararo almashinuv tezligini sezilarli darajada pasaytiradi, chunki protsessorlar o'rtasida almashish uchun mo'ljallangan ma'lumotlarni saqlash uchun umumiy muhit mavjud emas; protsessorlar o'rtasida xabar almashishni amalga oshirish uchun maxsus dasturlash texnikasini talab qiladi; har bir protsessor mahalliy xotira bankidan faqat cheklangan miqdorda foydalanishi mumkin; Ushbu arxitektura kamchiliklari tufayli tizim resurslaridan maksimal darajada foydalanish uchun sezilarli harakatlar talab etiladi, bu esa alohida xotiraga ega MPP tizimlari uchun dasturiy ta'minotning yuqori narxiga olib keladi
Keling, har xil turdagi ma'lumotlarni parallel qayta ishlash tizimlarini qo'llash sohalariga oid ba'zi natijalarni umumlashtiramiz.
SMP tizimlari ko'pgina ilovalar uchun talab qilinadigan unumdorlikni ta'minlash uchun etarlicha qobiliyatga ega: protsessorlar sonini ko'paytirish va uning yoniga boshqa kompyuter qo'ymaslik tabiiydir. Bitta protsessorni qo'shish unumdorlikni oshirish uchun kafolatlanadi, lekin masalan, klasterga tugun qo'shish etarli tezlashuvni ta'minlamaydi. Bundan tashqari, ba'zi hollarda, klaster tugunlari umumiy resurslarga kirish uchun faol raqobatlashsa, tizimning umumiy ishlashi hatto yomonlashishi mumkin va boshi berk ko'rinishlar parallel ishlov berishning afzalliklarini inkor etadi.
NUMA tizimlari juda aniq maqsadlar uchun yaratilgan - keng ko'lamli hisob-kitoblarni ta'minlash uchun. Ushbu arxitekturadan foydalanadigan tizimlar, birinchi navbatda, sakkizdan ortiq protsessorni talab qiladigan noyob, yuqori sifatli, yuqori unumdor ilovalar uchun ishlatiladi. Biroq, ular qimmat va noyob dasturiy ta'minotni talab qiladi.
Zamonaviy tizimlar uchun unumdorlik, miqyoslilik, narx uchun an'anaviy talablardan tashqari, ularning ishlashi ishonchliligiga qo'shimcha yuqori talablar qo'yiladi.Aynan shu sabablarga ko'ra klasterlar yoki MPP mashinalariga asoslangan hisoblash tizimlari tobora ommalashib bormoqda.
M PP tizimlari bir qator afzalliklarga ega, ularning asosiysi barcha ko'rib chiqilgan arxitekturalar orasida eng yaxshi miqyoslash qobiliyatidir. Shuning uchun MPP kompyuterlari odatda katta resurslarni talab qiluvchi hisob-kitoblar uchun ishlatiladi. Albatta, ular katta ma'lumotlar bazalarini qurishda ham, xatolarga chidamli hisoblash tizimlarida ham qo'llaniladi. Ammo bu erda ulardan foydalanish juda cheklangan. Bu qisman ularning klasterlarga qaraganda qimmatroq va boshlang'ich narxi ancha yuqori ekanligi bilan bog'liq.Klaster o'zboshimchalik bilan tuzilgan nisbatan arzon mashinalardan tuzilishi mumkin.

1.1-sxema MPP tuzilish arxitekturasi.

Parallel ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlarining yuqoridagi tasnifi o'zboshimchalik bilan amalga oshiriladi.Hisoblash tizimi dizaynerlari biron bir maxsus toifadagi mashinani loyihalashtirmaydilar, balki yanada samaraliroq arxitekturani yaratishga harakat qilishadi. Bundan tashqari, foydalanuvchining o'zi standart komponentlardan foydalangan holda ma'lum bir muammoni hal qilish uchun arxitektura va funktsional jihatdan eng mos bo'lgan kompleksni loyihalashi mumkin.
Taqsimlangan xotirali tizimlar – parallel superkompyuterlar bo’lib, ularning tipik vakili MPP hisoblanadi. MPP tizimi ko’p miqdorda protsessor va xotiraga ega. Bu tizim yuqori tezlik ega kanal orqali bog’langan, ajratilgan mashina massivi qilib qurilgan, superkompyuter modeli sifatida foydalaniladi. Har bir mashina faqatgina lokal xotiraga murojaat qiladi. Bunda har bir mashina ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish yo’li orqali o’zaro bog’liq bo’lmagan jarayonlarni parallel ravishda bajaradi.

2.2§.MPP arxitekturasining ustunlik tomonlari va kamchiliklari

Arxitektura afzalliklari: NUMA-dan farqli o'laroq, MPP tizimni kengaytirishning yana bir usulini taqdim etadi: bir xil vazifani bajarish uchun hamkorlik qilish uchun muayyan tugunli aloqa tarmog'i orqali bir nechta SMP serverlari bilan bog'lanadi. Foydalanuvchi nuqtai nazaridan, bu server tizimi. Uning asosiy xususiyati shundaki, u bir nechta SMP serverlari (har bir SMP serveriga tugun deb ataladi) tomonidan tashkil etilgan bo'lib, ular Inter-tugunli aloqa tarmog'iga ulangan. Har bir tugun faqat o'z mahalliy resurslariga (xotira, saqlash va boshqalar) ega, bu almashishning umumiy etishmasligi. Tuzilishi, shuning uchun kengayish hajmi eng yaxshisidir va uning kengayishi nazariy jihatdan cheklangan emas. Zamonaviy texnologiya 512 tugunli ulanishlar va minglab protsessorlarni taqdim etishi mumkin. Bugungi kunda sanoatda NCR Bynet va IBMning SPSwitch kabi tarmoqlararo aloqa tarmoqlari uchun standartlar mavjud emas. Ularning barchasi turli xil ichki mexanizmlardan foydalanadi. Biroq, Internet Node faqat MPP server ichida ishlatiladi va foydalanuvchilar uchun shaffof bo'ladi.
MPP tizimida har bir SMP tugun ham o'z operatsion tizimini, ma'lumotlar bazasini va boshqalarni ishga tushirishi mumkin. Boshqacha aytganda, har bir tugundagi CPU boshqa tugunning xotirasiga kira olmaydi. Tugunlar orasidagi axborot almashinuvi tugunlarning ulanish tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Ushbu jarayon odatda ma'lumotlarni qayta taqsimlash deb ataladi. MPP tizimi resurslarni taqsimlamaydi, shuning uchun resurslar SMP dan katta. Qayta ishlangan operatsiyalar muayyan miqyosga yetganda, MPP SMP ga qaraganda samaraliroq. MPP tizimi aloqa muddati qisqa bo'lsa, turli xil qayta ishlash birliklari o'rtasida ma'lumotlarni uzatish uchun zarur bo'lgani uchun, MPP tizimi resurslarning afzalliklaridan to'liq foydalanishi va yuqori samaradorlikka erishishi mumkin. Ya'ni: operatsiyalar bir-biriga bog'liq emas va protsessorlar o'rtasidagi munosabatlar nisbatan kichik, shuning uchun MPP tizimidan foydalanish yaxshiroqdir. Shunday qilib, MPP tizimi qaror qabul qilish va ma'lumotlarni qazib olishni qo'llab-quvvatlashda afzalliklarga ega
Biroq, MPP serveriga yukni rejalashtirish va muvozanatlash va har bir tugunni parallel ishlash uchun murakkab mexanizm kerak. Hozirgi vaqtda MPP texnologiyasiga asoslangan ba'zi serverlar ushbu murakkablikni yashirish uchun ko'pincha tizim darajasidagi dasturlardan foydalanadilar.Misol uchun, NCR Teradata MPP texnologiyasiga asoslangan Relational ma'lumotlar bazasi dasturidir. Ushbu ma'lumotlar bazasiga asoslangan ilovalarni ishlab chiqishda, qancha tugun fon serveridan iborat bo'lishidan qat'i nazar, ishlab chiquvchilar bir xil ma'lumotlar bazasi tizimiga ehtiyoj sezmaydilar. Ushbu tugunlarning ayrimlarini yuklab olishni rejalashtirishni o'ylab ko'ring. MPP juda ko'p parallel ishlov berish tizimidan iborat bo'lgan katta parallel ishlov berish tizimi bo'lib, u protsessor emas, balki qayta ishlash blokiga tegishli ekanligini ta'kidlash kerak. Har bir qurilmada protsessor o'z shaxsiy resurslariga ega, masalan, avtobus, xotira,qattiq disk va boshqalar. Ushbu strukturaning eng katta xususiyati shundaki, u resurslarni taqsimlamaydi. MPP arxitekturasining yuqorida ko'rsatilgan xususiyatlarini hisobga olgan holda, Big Data pozitsiyasidan analitik DBMS uchun asosiy afzalliklarini qayd etamiz katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlashning nisbiy tezligi, har bir protsessor faqat mahalliy xotiraga kirish imkoniga ega bo'lganda va protsessorlarni sinxronlashning hojati yo'q bo'lsa, operatsiyalarni parallellashtirish va shared Nothing kontseptsiyasi orqali murakkab SQL so'rovlarini bajarishda;yuzlab tugunlarga gorizontal kattalashtirish oson,aks ettirish va zaxiralash orqali xatolarga chidamlilik.
Ushbu afzalliklarning orqa tomoni quyidagi kamchiliklardir:
CPU resurslari, xotira va qattiq disklar va tarmoq infratuzilmasi uchun yuqori talablar;
chunki, bir operatsiyani amalga oshirish oddiy so'rovlar katta miqdorda past ishlashi usta har bir bitim segmentlarida oyna bitimlar ko'p ishlab chiqaradi ;
segmentlarning optimal taqsimlanishi, buklasterning kengayishida salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
MPP-arxitektura Greenplum quyidagi ish xususiyatlarini belgilaydi:
bir nechta turli interconnect tarmoqlari segmentlarning o'zaro ta'sir kanalining o'tkazuvchanligini oshiradi va klasterning xatolarga chidamliligini ta'minlaydi, chunki tarmoqlardan biri muvaffaqiyatsiz bo'lsa, barcha trafik qolgan qismlar orasida qayta taqsimlanadi;
bir xil xost segmentlarini sozlash orqali Klaster ish faoliyatini yaxshilash mumkin. Bu ma'lumotlar va ish yuklarini bir vaqtning o'zida vazifalarni parallelizatsiya qilish va ularni bir vaqtning o'zida bajarish uchun bir xil kuchga ega bo'lgan ko'plab segmentlarga teng ravishda taqsimlashga imkon beradi.
Tugunning tezligi protsessor yadrolari sonining ushbu xostdagi ma'lumotlar soniga nisbati bilan bog'liq. Bitta segmentdagi har qanday so'rov 1 protsessor yadrosidan ortiq bo'lishi mumkin emas.
Greenplum eng sekin segmentning tezligida ishlaydi, shuning uchun segmentlar bo'yicha muvozanatli ma'lumotlar taqsimoti (bir jadvalda yoki butun ma'lumotlar bazasida) klasterning umumiy ish faoliyatini pasaytiradi
Alohida xotira tizimlari asosiy afzalligi yaxshi bo'ladi: alohida xotira bilan mashinalari, SMP tizimlari farqli o'laroq, har bir protsessor faqat uning mahalliy xotira foydalanish imkoniyatiga ega, va shuning uchun hech qanday ehtiyoj potaktovoy CPU sinxronlashtirish bor.1990-larda deyarli barcha ishlash yozuvlari bir necha ming protsessordan (ASCI Red, ASCI Blue Pacific) tashkil topgan bunday arxitekturaning mashinalariga o'rnatiladi.
Arxitektura kamchiliklari:
Umumiy xotiraning etishmasligi protsessor almashinuvi tezligini sezilarli darajada pasaytiradi, chunki protsessorlar o'rtasida almashish uchun mo'ljallangan umumiy saqlash muhiti yo'q. Protsessorlar o'rtasida xabar almashishni amalga oshirish uchun maxsus dasturlash texnikasi talab qilinadi;
har bir protsessor faqat cheklangan miqdordagi mahalliy xotira bankidan foydalanishi mumkin;
ushbu me'moriy kamchiliklar tufayli tizim resurslaridan maksimal darajada foydalanish uchun katta kuch talab etiladi. Bu alohida xotira bilan ommaviy parallel tizimlar uchun dasturiy ta'minotning yuqori narxini belgilaydi.

Xulosa

Men ushbu mavzu MPP arxitekturasi va uning imkoniyatlari shuni xulosa qilib aytishim mumkinki: bu arxitektura katta parallel arxitekturadan foydalanilganda, ma'lumotlar mustaqil Markaziy protsessorlar (CPU) tomonidan ishlangan va turli ommaviy axborot vositalarida saqlangan qismlarga bo'linadi. Bu shaxsiy kompyuterlar tarmog'iga bir nechta birlashtirilgan turli xil ma'lumotlar qismlarini yuklab olish kabi. Shunday qilib, bitta CPU va diskli bitta Markaziy server mavjudligi sababli cheklov yo'q qilinadi. MPP juda ko'p parallel ishlov berish tizimidan iborat bo'lgan katta parallel ishlov berish tizimi bo'lib, u protsessor emas, balki qayta ishlash blokiga tegishli ekanligini ta'kidlash kerak Katta parallel tizimdagi ma'lumotlar turli serverlarning protsessorlari tomonidan boshqariladigan bir nechta disklarda taqsimlanishini o’rganib chiqdim.Bu arxitekturaning afzallik tomonlari shundaki MPP tizimida har bir SMP tugun ham o'z operatsion tizimini, ma'lumotlar bazasini va boshqalarni ishga tushirishi mumkin. Boshqacha aytganda, har bir tugundagi CPU boshqa tugunning xotirasiga kira olmaydi. Tugunlar orasidagi axborot almashinuvi tugunlarning ulanish tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Ushbu jarayon odatda ma'lumotlarni qayta taqsimlash deb ataladi. MPP tizimi resurslarni taqsimlamaydi, shuning uchun resurslar SMP dan katta. Qayta ishlangan operatsiyalar muayyan miqyosga yetganda, MPP SMP ga qaraganda ancha samaraliroqdir.