Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muxammad al-xorazimiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

---

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA 
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
 
MUXAMMAD AL-XORAZIMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
 
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI 
«Raqamli texnologiyalar» kafedrasi 
KOMPYUTERNI TASHKIL ETILISHI fanidan 
MUSTAQIL ISH №1 
Mavzu: « Kompyuterning mikroarxetektura satxi» 
Bajardi: Bozorov Nuriddin 
Guruh: Dasturiy injinering 21_10 
Qabul qildi: Xolyarov X. 

SAMARQAND 2023

---

Mavzu:
Kompyuterning mikroarxitektura darajasi satxi 
Reja: 
1.Kirish. 
2.Asosiy qism.
3.Xulosa. 
4.Manbalar. 
5.Adabiyotlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1. 
Kompyuter mikroarxitekturasi 
— bu kompyuter tizimining kontseptual 
modeli boʻlib, uning tarkibiy qismlari, ularning bir-biri va atrof-muhit bilan 
oʻzaro taʼsiri, shu jumladan uni loyihalash va rivojlantirish tamoyillarini oʻz 
ichiga oladi. Amalga oshirish jihatlari (masalan, xotirani amalga oshirish 
uchun ishlatiladigan texnologiya) arxitekturaning bir qismi emas. 
"Kompyuter arxitekturasi" tushunchasi haqida.
"Arxitektura" so'zi asl ma'nosida shaharsozlikda ishlatiladi. Zamonaviy 
shahar ancha murakkab tuzilishga ega bo'lib, ma'lum tarzda joylashtirilgan 
tumanlar, maydonlar, ko'chalar, uylar va boshqalardan iborat. 
Ko'chalar va maydonlarning murakkabliklarini o'rganish uchun har 
qanday shaharda tarixan o'rnatilgan nomlar tizimi, shuningdek, uylarning 
ma'lum bir raqamlanishi mavjud. Umumiy qabul qilingan manzillarning 
mavjudligi har qanday tuzilmaning o'rnini aniq aniqlashga va kerak 
bo'lganda uni tezda topishga imkon beradi. Ko'p hollarda ko'chalarning 
tartibi va nomlanishi tasodifiy bo'ladi. Shu bilan birga, shunday bo'ladiki, bu 
faoliyat puxta o'ylangan va shaharni umumiy rejalashtirishning davomi, 
ya'ni. aslida uning arxitekturasining bir qismi. Klassik misol-Nyu-York 
shahridagi o'zaro perpendikulyar ko'chalarning (xiyobonlar va ko'chalar) 
taniqli tizimi. Shahar me'morchiligi amaliy jihatdan qo'shimcha ravishda 
badiiy ahamiyatga ega bo'lishi mumkin (bu odatda tashrif buyuruvchilarni 
ko'proq qiziqtiradi). Ammo "arxitektura" kontseptsiyasining bu tomonini 
hisoblash uchun deyarli o'tkazish mumkin emas. 
Shaharsozlik analogiyasidan foydalangan holda, kompyuterning 
arxitekturasi foydalanuvchilar uchun zarur bo'lgan ularning xususiyatlarini 
belgilashini tushunish tabiiydir. Bular, birinchi navbatda, kompyuterlarning 
asosiy qurilmalari va bloklari hamda ular orasidagi aloqalarning tuzilishi. 
Agar siz, masalan, "Hisoblash tizimlarining izohli lug'ati" ga qarasangiz, biz 
u erda "kompyuter arxitekturasi" atamasi "arxitektura" kompyuterining 
asosiy mantiqiy tugunlarining ishlash printsipi, konfiguratsiyasi va o'zaro 
bog'lanishini tasvirlash uchun ishlatilganini o'qiymiz. ".
MIKROARXITEKTURA
Kompyuter protsessorining arxitekturasi tushunchasi - bu dasturiy model 
hisoblanadi, ya’ni buyruqlarning to‘plam arxitekturasini (BTA) protsessorda 
amalga oshirilgan u
suli hisoblanadi. Har bir buyruqlar to‘plami kompyuterda 
turli hil mikroarxitektura asosida yaratiladi. Bu esa har bir qo‘yilgan 
masalaning maqsadiga bog‘liq bo‘ladi. Mikroarxitektura (inglizcha 
microarchitecture) tushunchasi esa bu shu dasturiy modelni ichki jarayonda 
amalga oshirilishi hisoblanadi. 134 Bir hil arxitekturalar uchun har xil 
firmalar mikroarxitekturalarni qo‘llashda asosan ishlash samaradorligini 
maksimal oshirishga ya’ni dasturlarni yechish tezligini ko‘paytirishga 
xarakat qilishadi. Pentiu
m va bunga yaqin bo‘lgan turlarida ya’ni Pentium 
Pro, Pentium II va III, Celeron, Pentium 4 lardagi dasturlarni bajarish 
jarayonlarida har xil turdagi konveyerlash va parallellashtirish usullarini 
qo‘llashga intilishadi. Demak, kompyuterning arxitekturasi asosan 

---

mikroarxitekturalardan, mikrokodlardan va buyruqlar to‘plam 
arxitekturasidan topgan deb hisoblanadi. Assembler tilida dasturlovchilar 
yoki kompilyator yaratuvchilar buyruqlar to‘plam arxitekturasini dasturlash 
modeliga o‘xshatishadi. Mikroarxitektura protsessorning asosiy qismlarini 
va ularni bir - 
biri bilan bog‘lanishining usullarini hamda BTA ni amalga 
oshirish uchun o‘zaro xarakatini belgilaydi. Ko‘p holatlarda mikroarxitektura 
elementlarining ishini protsessorga o‘rnatilgan mikrokodlar nazorat qiladi. 
Protsessor arxitekturasida mikrokod qatlami bo‘lgan taqdirda, u 
interpretator vazifasini bajaradi, ya’ni BTAning buyruqlar qatlamini 
mikroarxitektura buyruqlariga aylantirib beradi. Bunda bir mikroarxitektura 
bazasida bir nechta har xil buyruqlar tizimi bajariladi. Har xil 
mikroarxitekturali kompyuterlar bir xil buyruqlar to‘plamiga ega bo‘lishi 
mumkin, ya’ni o‘sha o‘rnatilgan dasturlarni bajara oladi. Bu esa yangi avlod 
protsessorlarida juda yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. 135 
Ma’lumotlarni qayta ishlash yoki qandaydir masalalarni o‘rnatilgan dastur 
asosida yechish jarayonida konveyer printsipidan foydalaniladi. 
Konveyerlashtirish deganda har bir bajarish jarayonlarini bir nechta 
etaplarga bo‘lib, har biri o‘zining pog‘anisida bajariladi va ketma - ket 
konveyer asosida ishlaydi. Har bir buyruq bajarilgandan so‘ng keyingi 
etapga o‘tiladi va yangi buyruqlar asosida amallar bajariladi. Shunday qilib, 
konveyer jarayonida bir paytning o‘zida bir nechta amallar ketma - ket 
instruktsiya asosida bajariladi. Demak, dasturlar shunday tuzilishi kerakki 
protsessorning arxitekturasiga qarab, ortiqcha kerak bo‘lmagan sikllar 
bo‘lmasligi va konveyerni to‘la yuklab protsessorning maksimal ishlash 
qobiliyatini oshirishga mo‘ljallash kerak bo‘ladi. Masalan, hammaga ma’lum 
Pentium protsessorining konveyeri 5 (beshta) sathdan iborat, Pentium 4 da 
esa giperkonveyerning sathi 20 taga teng. Intel 486 gacha bo‘lgan turlarida 
1 (bitta) konveyer bo‘lib, u asosan parallel rejimda ishlaydi. Dunyodagi 
birinchi Intel 4004 mikroprotsessorining blok - sxemasi. 
Mikroarxitekturalarni avloddan - 
avlodga o‘tib takomillashtirsh orqali 
rivojlanish ko‘rsatkichlari oshib borishiga sabab kompyuter yadrosining takt 
chastotasini oshishi hisoblanadi. Mikroarxitektura ichida arifmetik - 
mantiqiy qurilmalar, o‘zgaruvchan nuqtali sonlar bilan ishlash qurilmasi, 
saqlash (xotira) qurilmasi, tarqatishni bashoratlash qurilmasi va ma’lumotlar 
darajasida parallellashtirish qurilma bloklaridan iborat bo‘ladi. Ushbu bloklar 
hisoblash operatsiyalarini bajaradi. 136 Intel 80286 Mikroarxitekturasi. Intel 
Core 2 
Микроархитектураси. Mikroarxitekturalarni loyihalash davrida 
na’faqat uning dizayniga, balki quyidagi muammolarga ham e’tibor beriladi: 
- 
mikrosxema chipning yuza o‘lchamiga va narhiga; - elektr tokining 
ishlatishiga; 137 - mantiqiy sxemaning mushkulliyligiga; - oddiy va sodda 
bog‘lanishligiga; - sxemani sozlash jarayonining soddaliligiga; - testdan 
o‘tkazish mumkinligiga va boshqalar. Umuman, barcha bir chipli va ko‘p 
chipli mikroprotsessorlar uchun yaratilgan dasturlar quyidagi etaplardan 
o‘tishadi: 1. Yo‘riqnomani (instruktsiyani) o‘qish va uni dekodirlash. 2. 
Ushbu instruktsiya asosida bajarish uchun barcha bog‘liq bo‘lgan 

---

ma’lumotlarni qidirish. 3. Yo‘riqnomani to‘la bajarish. 4. Olingan natijalarni 
yozib saqlab qo‘yish. Ushbu ketma - ketlikni bajarish onson tuyiladi, lekin 
yo‘riqnoma va ma’lumotlar saqlanayotgan xotiraning iyerarhiyasi, kesh, 
asosiy xotira va energiyaga bog‘liq bo‘lgan qurilmalar ya’ni qattiq 
disklarning ishlash tezligi pr
otsessorning tezligidan kam bo‘lishligi kerakligi 
natijasida bu jarayon juda qiyinlashib ketadi. Ko‘p yillar davomida ishlash 
jarayonining tezligini oshirish uchun ko‘p yo‘riqnomalarni parallel bajarish 
ustida tadqiqotlar olib borilgan edi. Bu usul esa mantiqiy sxemalarning 
strukturasini mushkullashtirib qo‘yganligi isbotlandi. Ular asosan qimmat 
baho meynfreym va superkompyuterlarda qo‘llanilgan. Zamonaviy 
texnologiyaning rivojlanishi natijasida bir kvadrat santimetrli maydonda 
milliard integral sxemalarni yaratilishi yuqorida keltirilgan muammolarni 
yechilishiga olib keldi.
Biroq, kompyuterning ichki tuzilishini tavsiflash o'z -o'zidan tugamaydi: 
arxitektura nuqtai nazaridan, faqat kompyuterlarning ko'plab o'ziga xos 
ilovalariga xos bo'lgan eng umumiy bo'lgan ulanishlar va printsiplar qiziqish 
uyg'otadi. Ular hatto ko'pincha kompyuter oilalari haqida gapirishadi, ya'ni. 
bir -biriga mos modellar guruhlari. Xuddi shu oilada mashinalarning dizayni 
va ishlashining asosiy tamoyillari bir xil, garchi individual modellar ishlash, 
narx va boshqa parametrlar bo'yicha sezilarli darajada farq qilishi mumkin. 
Yorqin misol - DEC PDP kompyuterlarining turli xil modifikatsiyalari (bizning 
foydalanuvchilarga o'z mahalliy hamkasblari tomonidan yaxshi ma'lum - 
DVK seriyasi), keng tarqalgan YAMAHA egalik qiladigan MSX mashinalari 
oilasi, shuningdek IBM -ga mos keladigan shaxsiy kompyuterlar. dunyo. 
Bu arxitektura kontseptsiyasiga taalluqli bo'lgan kompyuter tuzilishida 
keng tarqalgan narsa. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday umumiylikning 
maqsadi, oxir -oqibat, tushunarli bo'lgan istakdir: bitta oiladagi barcha 
mashinalar, ularning qurilmasi va ishlab chiqaruvchisidan qat'i nazar, bitta 
dasturni bajarishi kerak. Demak, muqarrar ravishda shunday xulosa kelib 
chiqadiki, arxitektura nuqtai nazaridan, kompyuterning qurilishi haqidagi 
barcha ma'lumotlar muhim emas, faqat qandaydir tarzda dasturlashda va 
"foydalanuvchi" da kompyuter bilan ishlashda ishlatilishi mumkin bo'lgan 
ma'lumotlargina muhim. Quyida arxitekturaga taalluqli kompyuter 

---

qurilishining eng umumiy tamoyillari ro'yxati keltirilgan.
  
1-rasm. 
Kompyuter xotirasining tuzilishi; 
Xotira va tashqi qurilmalarga kirish usullari; 
Kompyuter konfiguratsiyasini o'zgartirish qobiliyati; 
Buyruqlar tizimi; 
Ma'lumot formatlari; 
Interfeysni tashkil qilish. 
Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirib, biz arxitekturaning 
quyidagi ta'rifini olamiz: 
"Arxitektura - bu ishning dasturiy boshqaruvini va uning asosiy funktsional 
birliklarining o'zaro ta'sirini amalga oshiradigan kompyuterni qurishning eng 
umumiy tamoyillari".