Kompensatsiya

Trombozning sosayishi

36-rasm . Endoteliyning gem ostazdagi ishtiroki (Kum ar, 1987 y . )

Endoteliositlar yuzasida bo‘ladigan boshqa antikoagulant — trom bom odulin ham bilvosita tasir ko‘rsatadi. U protein S degan boshqa bir antikoagulant m odda tasirini kuchaytiradi. Faol holga kelgan protein S V va VIII omillarni proteolitik parchalash yo‘li bilan tromb hosil bolishiga уоЧ qo‘ymaydi. Bundan tashqari, trom - binning prekoagulant faolligi (fibrinogenning ivishi, V om ilning faol holga keli­ shi) trom bin trom bom odulin bilan birikkanidan keyin sezilarli darajada susayib qoladi. Shunday qilib, endotelial hujayralarda hosil bo'ladigan trombin — trom ­ bomodulin kompleksi tromb hosil bo'lishini ikkita har xil y o l bilan bo'gib qo'yadi, u, birinchidan, protein S n ifaol holga keltiradi, bu narsa antikoagulatsiyaga sabab bo'ladi, ikkinchidan, trombinning tromb hosil qilish xususiyatini pasaytiradi.
Yuqorida aytib o'tilganidek, endoteliyning zararlanishi trom botsitlarning darhol subendotelial kollagenga yopishib qolishiga olib keladi (37-rasm ). E n ­ dotelial hujayralar trom botsitlarning kollagen va boshqa yuzalarga birikib olishi uchun zarur bo'lgan van Villibrand om ili (VIII om il kom pleksining bir qism i)ni sintezlaydi va ajratib chiqaradi. Endoteliy zararlangan joy va uning yaqin yerida qon iviy boshlashiga yordam beradigan m exanizm larning biri ana shu.
X ulosa qilib takidlab o‘tish kerakki, kopgin a funktsiyalarni ado etadigan va zararlanm agan endotelial hujayralar asosan trom botsitlarning yopishib qolishi- ga yo‘l qo‘ymaslik va qon ivishining dastlabki bosqichlari boshlanishiga qarshilik ko‘rsatish uchun xizm at qiladi. Va, aksincha, endotelial hujayralar zararlangani-


da ularning qon ivishiga qarshilik korsatadigan ta’siri yo‘qolib ketadi va ular trom b hosil bo'lishida faol ishtirok etadi.
KoD_чagea _—■ V aa Ville_/ braod ошШ
37-rasm . Endoteliy zararlanib, trom botsitlar faol holga o‘tganida qon ivishi m exanizm i (Tansig M . , 1984.)

T r o m b o t s i t l a r . Qon oqishining toxtashi, yani gem ostazda trom botsitlar asosiy rolni oynaydi. U lar ko'mik m egakariotsitlarining sitoplazm atik qism lari V qon plastinkalari (Bissosero pilakchalari) bo‘lib, qonning m uhim va m urakkab elem entlari deb qaraladi.

Q ondagi trom botsitlar yuzasi silliq, tuxum sim on yoki dum aloq shaklda bo'ladi. U larning to rt qism i tafovut qilinadi: 1) m em brana ustidagi qism i — glikokaliks, 2) m em brana qism i, 3) gel qism i — m atriks, 4 ) organellalar qismi. G likokaliks retseptor oqsillar funktsiyasini ado etadi, yani trom botsitlarning faol holga o'tishiga yordam beradi. M em brana trom botsitlarning qonni ivituvchi om illar bilan ozaro tasir qilishini ta’minlaydi. M em brananing ichki qatlam ida kanalikulyar sistem a joylashgan, u plazm atik m em brananing chuqur-chuqur kirib borgan qism laridir. Gel qism ida m ikronaychalar va qisqaruvchi oqsillar — aktin va m iozini bo'ladigan m ikrofilam entlar kom pleksi joylashgan, shunga ko'ra ular qisqarish funktsiyasini ado etadi. O rganellalar qism ida mitoxondriyalar, lizosom alar, shuningdek ikki turdagi m axsus donalar, granulalar bor. Alfa- granulalarda fibrinogen, fibronektin, V va VIII oijiillar, trom botsit om ili (ge- parinni neytrallovchi polipeptid), o'sish omili bo'ladi. Granulalarning ikkinchi
shakli adeninnukleotidlar, ionlashgan kalsiy, gistam in, serotonin va eprnefrin toplam idan iborat.

T rom botsitlarn in g aso siy fiziologik x ossalari qu yidagilardir: 1) ular adgeziya va agregatsiyaga qodir, 2 ) sorbsion tashuvchanlik funktsiyasini ado etadi, 3) yuzasiga plazm adagi qonni ivituvchi om illarni adsorbsiyalab olib, kerakli joyga tashib bera oladi, 4 ) angiotrofik funktsiyani (kapillarlar o'tkazuvchanligini kam aytirish, tom irlar devori endoteliysiga taqalish vazifasini) bajaradi, 5) gem ostatik funktsiyani ado etadi, ularning bu funktsiyasini tom irlar endoteliysidan sintezlanib chiqadigan van-Villebrand om ili jonlantirib turadi. VanVillebrand om ili trom botsitlar bilan kollagenlar o'rtasida xuddi yelimga o*xshab tasir korsatadi deb hisoblanadi. Trom botsitlar m em branasida vanVil- lebrand om ili uchun m axsus retseptorlar bo'lishi topilgan.
Tomirlar devorining zararlanishi trom botsitning shu tom irlar devori struk­ tura elementlari: subendotelial kollagen, bazal m em brana, fibroblastlar, sil­ liq muskul hujayralariga taqalishi uchun sharoit tug‘diradi. H ozirgina aytib o'tilgan elem entlarning ham m asi ham garchi trom botsitlar adgeziyasiga sabab b o la olsada, lekin trom botsitlarning agregatsiyalanishi uchun eng kuchli tasir ko'rsatadigan vosita kollagendir. Kollagenga taqalganida trom botsitlar struk- turafunktsional o'zgarishlarga uchraydi, shu o'zgarishlar ularning bir-biriga yo­ pishib, g u j bo‘lib qolishiga, granulalarning ajralib chiqishiga sabab bo'ladi. M ana shu o'zgarishlarni trombotsitlarning faollashuviga olib boradigan hodisa deb qa- raladi. Faol holga o'tgan trom botsitlar ipsim on o'sim talari bo'lgan yulduzsim on shaklga kiradi.
Trom botsitlarning subendotelial kollagenga yopishib qolishi ularda bo'­
ladigan ADF, serotonin, gistam in, adrenalin va qon ivishida ishtirok etadigan boshqa ba’zi omillar, jum ladan trom boksan A g ning ajralib chiqishiga olib boradi. Bularning ichida trom botsitlarning gujlanishini kuchaytiradigan A D F ajralib chiqishi ham m adan m uhim hisoblanadi. Trom botsitlarning g'ujlanish i, yani agregatsiyalanishi aw a liga tabiatan qaytar (vaqtinchalik gem ostatik tiqin- lar ko'rinishida) bo'ladi. Keyinchalik trombin, trom boksan A 2 trom botsitlarning qaytm as bo'lib g'ujlanishiga olib keladigan om illar ta’siri ostida, A D F m iqdori- ning kopayib borishi natijasida qon plastinkalari — trom botsitlar qisqaradi va qon laxtasining tortilib qattiqlashib borishiga (retraksiyasiga) olib keladi.
Trom botsitlardan ajralib chiqadigan kalsiy prostaglandinlar endoperoksid-
lari (T X A 2) hosil bo'lishini jonlantiradi, bular tom irlarni toraytiruvchi m odda bo'lib, trom botsitlarning g'ujlanishiga olib boradi. U lar prostasiklin antagonisti bo'lib hisoblanadi. TXA 2 bilan prostasiklin o'rtasidagi ozaro tasir, odam trom- botsitlari funktsiyasi o'zgarishining asosiy mexanizmini tashkil etadi. N orm al hoi- atda bu mexanizm trombotsitlarg'ujlanishi va tromb hosil bo'lishiga yo'l qoymaydi, endoteliy zararlangan paytlarda esa gemostatik tiqin hosil bo'lishiga olib boradi.



38 -rasm . Q on ivish m exanizm i (Robbins S . , 1992).


Tom ir zararlangan joyda hosil b o lgan qon laxtasi har xil funktsiyalarni ba- jaradi: trom botsitlardan iborat ushbu m assa m ayda tom irlardan qon oqishini to'xtatishi, yirik tom irlarda esa trom botsitlar yuzasida bo'ladigan va fosfolipid kom pleksidan tashkil topgan III om il yordam ida koagulatsiyaga sabab bo‘lishi m um kin. Bu hodisa goyatda m uhim ahamiyatga ega, chunki koagulatsiya ja ­ rayoni o'zining ham m a bosqichlarida ham fosfolipid yuzaga m uhtoj bo‘ladi.
Shunday qilib, trom botsitlar yuzasi shu hujayraning g ‘ujlanishini boshlab beruvchi trom bin to'planib boradigan bir joy vazifasini ado etadi. Fibrin (koagu­ latsiya natijasida hosil bo'ladigan oxirgi m ahsulot) g'ujlanib, qolgan trombotsit- larni bir-biriga m ahkam yopishtiradi (sementlaydi).
Q o n n i i v i t u v c h i s i s t e m a gem ostatik jarayonning uchinchi tarkibiy qis- midir. Q on ivishi xuddi bir shalolaga o'xshab o'tadi, ya’ni bunda proferm entlar (faolm as om illar) birm a-bir faol holga o'tib boradi-da, pirovardi trom bin erigan holdagi plazm a fibrinogenini erim aydigan fibrin oqsiliga aylantiradi (38- rasm ). Q on ivishining turli bosqichlarida fermentlar, proferment m oddasi va kofak- tordan iborat kom plekslar hosil bo'lib boradi. U lar trom botsitlarning fosfolipid yuzasida to'planib borib, kalsiy ionlari yordam ida saqlanib turadi. Tromb ana shu kom pleks hosil bo'lgan joyda, ya’ni faollari trom botsitlar yuzasida yuzaga kelishga moyil bo'ladi.
Trom b hosil bo'lishining m uhim reaktsiyasi X om ilning X a om ilga aylanishi- dir. Q on ivishida quyidagilar ishtirok etadi: 1) qon ivishining plazm a om illari (prokoagulantlar), 2 ) qon ivishining toqim a (tomirlar) va 3) hujayralar om illari (trom botsitar, eritrotsitar om illar)



Asosiy p lazm a om illariga I, II, III (toqim a trom boplastini), IV (ionlashgan kalsiy), V II (Roller om ili), V, X, XI, XII, X III om illar kiradi.
Toqima omillari quyidagilardir: tom irlar endoteliysida sintezlanadigan van- Villebrand om ili, fibrinoliz aktivatorlari va ingibitorlari, prostasiklin — trom ­ botsitlar agregatsiyasi ingibitori, subendotelial tuzilm alar (ayniqsa kollagen).
Qon ivishining hujayra omillari quyidagi trom botsitar koagulatsion om illarni o‘z ichiga oladi: 1) trom botsitlarning fosfolipid (m em brana) om ili, 2) geparinga qarshi oqsil omili, 3) trom boksan Ag, prostaglandin T X A g, 4 ) trom botsitlar III om ilining eritrotsitar analogi (eritroplastin, eritrotsitin).
Q on ivishining ichki va tashqi sistem alari tafovut qilinadi, bular o'rtasida o‘zaro m urakkab bog‘ lanishlar bor. Q on ivishining tashqi (tezkor) sistem asi qon tom irlari zararlanib, toqim adan qonga toqim a trom boplastini o‘tgan m ahalda ishga tushadi. Qon ivishining ichki (sustkash) m exanizm i qon yoki plazm adagi shaklli elementlar hisobiga ishga tushadi. 1-sxem adan korin ib turganidek, X om il faol holga o‘tib, protrom bin kompleksi hosil bo'lm asidan aw a l bu ikkala m exanizm alohida-alohida ishga tushadi, shundan keyin ular um um iy bir y o lga kirib, tasir ko'rsatib boradi. Q onni ivituvchi sistem a faollashgan ham on tom ir zararlangan joyda trom b hosil bo'lishi kerak, aks holda bu jarayonga butun tom irlar tarm og‘i qo‘shilib ketishi mumkin. Biroq, qon oqim ida nisbatan ortiq­ cha m iqdorda trom bin paydo bo‘lsa, qon tom irlar o‘zanidagi xem oretseptorlar tasirlanib, qonni suyuq holdan saqlab turuvchi m exanizm lar faollashadi. Q on ivishiga qarshilik korsatuvchi sistem a deb ataladigan bu sistem a tabiatan reflek- tor bo'lib, uning effektor ta’siri toqim adagi m anbalardan qon oqim iga geparin va fibrinoliz aktivatorlari tushishi bilan ta’riflanadi. G eparin zudlik bilan qon iv­ ishiga qarshi, ya’ni antikoagulant ta’sir ko'rsatadi. U antikoagulant faollikka ega bo‘lib, turgun holatga otm agan fibrinni lizisga uchratadigan antitrombin III, trom bin, fibrinogen bilan komplekslar hosil qiladi.
Plazmin degan ferm ent faolligining kuchayishi ham qon ivituvchi sistem a- ning faolligini buzadi. Bu ferment hujayralar endoteliysida bo‘ladigan (1 — PA) om il, streptokinaza va X II om il ta’siri ostida plazm inogendan hosil bo‘ladi.
Plazmin tasirida fibrin parchalanib, uning parchalanishidan hosil bolgan m ahsulotiar trom botsitlarning agregatsiyalanishiga va koagulatsiyaga yo‘1 qo‘y- maydi. Plazmin fibrinogen va V, V III om illarni parchalay oladi.
N orm al qon zardobida qon ivishida ishtirok etadigan om illarni neytral- lashtirib qo‘ya oladigan proteolitik fermentlar ingibitorlarining m urakkab siste­ m asi bor. Antitrom bin III ham m adan ko‘ra ko‘proq aham iyatga ega. U trom bin va X a om ilni, shuningdek XHa, XIa, IX a om illarni ingibirlaydi. Boshqa bir tabiiy antikoagulant С oqsildir. Uni trombin — trom bom odulin kom pleksi endotelial hujayralarda faol holga keltiradi. Proteolitik ferm entlar ingibitorlari orasidan alfa-m akroglobulin, alfaplazm inni aytib o'tish kerak. Q on ivishiga qarshi ta’sir ko'rsatadigan m ana shu m oddalarning ham m asi aynan tom irlar zararlangan joyda qonning chekli ravishda koagulatsiyalanishiga sabab bo‘ladi.