Kompetentlik-bolaningma’lumotliligivaolinganbilimko'nikmalarinihayotda,ayniqsao'zqarorlarini qabulqilishdafoydalanaolish

eshitishorqalitovushlarnifarqlayolish;



muayyanbilimzaxirasiningmavjudligi;



hisoblash,yozishvao'qishningengoddiyko'nikmalarigaegabo'lish;



o'z-o'zigahurmatko'rsatishko'nikmalarigaegabo'lish;

Bolashaxsiningtuzilishi:

Shaxsgayo‘nalganlikning(to‘rtinchidarajasi)insonxatti-harakatlariningasosan,uningatrof-muhigamimosabatinibel-gilabberadiganmohiyatiniijtimoiy-madaniyxislatlar,qarash,qiziqishlar,e’tiqod,
ijtimoiyko‘nikmalardunyoqarashiniqam-raboladi.
Shaxs tajribasinig (uchinchi darajasi). Ushbu tarkibga bilim, kocnikma kabi xislatlar kiradi. Ulargapredmentlarnio‘rganishjarayonidashakllanadiganhamdamehnat,amaliyfaoliyat(amaliyharakatsohasi)jarayonidao‘zlashtiriladiganfazilatlarnamoyonboiadi.
Psixologikjarayonlarning(ikkinchidarajasi)hissiyot,idrok,xotira,tafakkur,irodakabiindividualxaraktergaegaxislatlarbilantavsiflanadi.
(birinchidarajasi)irsiyatbilanbelgilanganfazilatlar;shaxsningehtiyojlarini,instintklari,jinsiy,millatvayoshjihatibilanbog‘liqxususiyatlario‘zifodasinitopadi.
Tayanchtushunchalar:
Tizim–buo’zarouzviybog’liq tarkibiyva tashkiliyjihatdanbirbutunbo’lganelementlarmajmuasi.
Ko’nikma–ushundayaqliyvajismoniyharakatlar,usullar,yo’riqlardaniboratbo’lib,uyordamidarejalashtirilganmaqsadgaerishiladi,
Inklyuzivta’lim–harbirbolaningfiliologikvaruhiyrivojlanishinihisobgaolganholdatashkiletiladiganjarayon.
Oila–davlatvajamiyatardog’ida
Darhaqiqat, shaxs shakllanishida oilaning roli katta. Aqlan yetuk, axloqan pok, jismonan baquvvatfarzandlar namunali oilalarda kamol topadilar. Shuning uchun ham oilada sog’lom muhitni vujudgakeltirishvaunimustahkamlashumumdavlatahamiyatgamolikmasaladir.Chunkiijtimoiyhayotdayuzberadiganbarchao’zgarishlar,ya’niundagiyetukvakamchiliklar,murakkabliklarvaziddiyatlaroiladao’zaksinitopadi.Shungako’raoilavaoilaviytarbiyamasalalarihardoimhamdolzarbmuammo
bo’libkelganvashundaybo’libqoladi.
Respublikamizda 1998-yil – “Oila yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan qabul qilingan Davlatdasturinihayotgajoriyetishnatijasidaoilaviymunosabatlarninghuquqiyasoslaritakomillashtirildi,“Oila kodeksi”ning yangi tahriri, bir qator qonunchilik va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Oilaningmoddiyfarovonliginita’minlashgaqaratilganzarurshart-sharoitlaryaratildi.Kamta’minlangan,
serfarzandoilalarniqoilab-quvvatlashishlarinidavlato’zzimmasigaoldi.1999yilmamlakatimizda“Ayollaryili”debe’lonqilinishimunosabatibilanjamiyatdaxotin-qizlarningmavqeyiniyanada
oshirish,turmushsharoitlariniyaxshilashuchunbarchadavlatvanodavlattashkilotlarnibirlashtirildi.Shu yildan boshlab (1999) ayollarga ularning istaklariga binoan hamda qonunda belgilangan mehnatstajiboigantaqdirda54-yoshdanpensiyagachiqishhuquqiberildi.Respublikada yoshavlodni
ma’naviyjihatdanbarkamolqilibvoyagayetkazishmaqsadidaturlimazmunlardako’rik-tanlovlaro’tkazilibkelinmoqda.
BirinchichaqiriqO’zbekistonRespublikasiOliymajlisiningXIsessiyasidaqabulqilingan“Oilakodeksi”sharqona va umuminsoniy axloq normalari mushtarakligida shakllangan, farovon oilalarningmanfaatlarinita’minlashdamuhimhuquqiypoydevorbo’ladi.Konstitutsiyagabinoan,“Onalikva
bolalikdavlattomonidanmuhofazaqilinadi(65-modda).
Bolagaoiladayaxshitarbiyaberishbolahayotiningdastlabkidavrlaridanboshlaboq,ota-onaoldidaturgan asosiy maqsad va vazifalardir. Ya’ni ota-ona uchun ham qarz, ham farzdir, oila bolaga ta’sirko’rsatadi,uniatrofidagi hayotgamoslaydi.
Jamiyatdaesatarbiyafaqatota-onaningshaxsiyishiginabo’libqolmasdan,balkiularningijtimoiyburchihamdir.Ma’lumkishaxsningqadriyatiuningjamiyatdagitutgano’rnibilanbelgilanib,ko’p
jihatdanuningtarbiyasigabog’liqbo’ladi.Shusababliota-onao’zbolalariningtarbiyachisihisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ota-onalarning ishtiroki o’qituvchi va bolalar uchun ham judayaxshinatijaniolibkeladi.Maktablarningqo‘shmaboshqaruvidanota-onalarbir-biriningfarzandlarinihuddi o‘zinikiday his qilishadi. Ota-onalar har bir sohalarda qatnashishi, boshqaruv, tashkiliy ishlarmalakalio’qituvchilartomonidanqoilab-quvvatlanadi.Ushbuqoilabquvvatlashmaktabgachabo‘lganbolalarnihayotningharbirjabha-laridazehnli,bilimgakuchliqilibtarbiyalashdayordamberadi.
Maktablardafanlarbolalarnio‘zlariningakademikbilimlariniijtimoiy,ruhanvajismonansinfonalardaoshiribborishuchunmo‘ljallangan.Buesakichikyoshdan,ya’ni1yoshdan5yoshgachaboigan
bolalaruchunimkoniyatdir.O’qituvchiulargasa’nat,mahorat,musiqavaboshqafanlarnio’rgatadi.Maktabgachataiimo’quvchilario’zlariningqiziqishlarigaqarabxatolarnito’g’rilashvahissiyotlari
Bolatarbiyasidaoilaningo’rnihaqidamutafakkirlarTa’limoti
QadimgiyunonfaylasuflariAflotunvaArastubolatarbiyasinijamiyato’zixtiyorigaolishi,tarbiyajarayonidagibarchazarurishlarnidavlatbajarishilozimdegang’oyaniilgarisurganedilar.
Bug’oyafransuzxayoliysotsalistlariSenSemon,ShariFureasarlaridakeyinchalikrivojlantirildi.Ularbola tarbiyasi bilan asosan davlat shug’ullanishi kerak, degan g’oyani ilgari surganlar. Ammo sharqmutafakkirlaribolatarbiyasibilanasosanota-onashug’ullanishikerak,deganxulosagakelganlar.Bubilanularoilaviytarbiyaning roligakattae’tiborberganlar.
Rizouddin ibn Fahriddinning “Oila” nomli risolasida bola tarbiyasi yomon niyat va qo’pollik bilanemas,balkisabr-toqat,matonat,mehribonlik,chidamlilik,shafqat-usezgirlikbilanbo’lishikerak.
Zarar bilan foydani ayira olmagan yosh go’dakni nazoratsiz tutish ulug’ xatolikdir. Balki uni qattiqlikbilanyumshoqliko’rtasidaadolatbilantarbiyaqilmoqkerakligihaqidafikrlarberilgan(RizouddinibnFaxriddin.Oila. –Т.:Mehnat, 1991).
Ma’lumki,bola2-3yoshidanboshlab,o’zehtiyojlari,fikrvatalablarinibirmunchaaniqifodaetadiganbo’lib qoladi. U ko’zi- ga ko’ringan, aqli yetgan narsalarni so’ray va ularni sinchkovlik bilan tekshiraboshlaydi.Ota-onalarmilliyfazilatlarimizgamuhabbatbilanqarash, razolatlardannafratqilish
yo’llarinibolalargao’rgatadilar.Xalqimizorasidagibuyukodamlarningkamolotlarito’g’risidaso’zlabberadilar.
Bolalarnikamtarlikvadonolikkao’rgatishdabuyuko’zbekmutafakkiriAbuAliibnSinokabi
olimlarimizning hayot namunalari va bizga meros qilib qoldirgan durdona fikrlarini asos qilib olishfoydalidir.Umanmanlik,maqtanchoqlikvao’zidagibilimgaortiqchabahoberishkabixususiyatlarnikishiningaxloqipastekanliginiko’rsatuvchibelgilardebta’kidlaydi. Uningfikrichaoiladabola
yoshligidanboshlabfaqat
Yaxshiodatlargao’rgatilishikerak.Buesaundamustahkamxaraktershakllanishigazaminyaratadi.IbnSinoyoshbolalarniyaxshiaxloqlijismoniysog’lomqilibyetishtirishdako’pginafoydaliusullarniko’rsatibberadi.Utarbiyajarayonidashaxsiynamunabo’lishusulig’oyatkattaahamiyatgaega
ekanligiqayta-qaytauqtiribo’tgan.IbnSinooilaviytarbiyato’g’risidagifikrlarningchuqurmazmuniniva amaliy ahamiyatini uning quyidagi so’zlaridan bilib olish mumkin. Bolaning xulqini mo’tadillikdasaqlashga alohida e’tibor berish kerak. Unga esa bolalarni qattiq g’azablanishdan, qo’rqish, xafalik,uyqusizlikdan saqlash orqali erishiladi. Bolani xohlagan va foydali narsasini darhol topib berishgahamdasevmagannarsasiniko’zdanuzoqlashtirishgadoimtayyorboiibturishkerak.Buishningikkixilfoydasibor.Birtomondanbolaningruhigafoydaqiladi,bolaengyoshchog’idanoqxushhulqodam
boiib qoladi. Ikkinchi tomondan, bolaning tanasiga foyda qiladi. Chunki yomon xulq turli mijozbuzilishlarigasababboiadi.Shuningdek,agaryomonhulqodatgakiribqolsa,umijozbuzilishinikeltirib chiqaradi. Ibn Sino o’zining “Tadbirul manozil” asarining katta bir bobini oilaviy tarbiyamasalalarigabag’ishlagan.Ubuasaridakishilarningoilaviymunosabatlarningdeyarlihamma
tomonlariniko’ribchiqadi.Uoilaboshlig’ioldigakattatalablarqo’yadi,uoilaviytarbiyanihamamaliy,hamnazariytomondanyaxshibilishzarurliginiuqtiradi.MutafakkirolimAbuRayhonBeruniyo’z
asarlaridaota-onalarvatarbiyachilarobro’yiningbolagata’sirkuchihaqidahamfikryurgizadi.Buesahozirgi talablarga ham javob beradi. U ota-onalarning bolalarga tarbiyaviy ta’sirining bor kuchiobro’ga asoslanadi, deydi. Biroq bu obro’ tabitan berilmaydi, sun’iy ravishda yaratilmaydi, qo’rquv,qo’rqitish, zo’rlik bilan erishilmaydi, balki ota-onaga nisbatan mehr oqibatdan kelib chiqadi, debta’kidlaydi.
BuyukbobokalonimizAlisherNavoiyxalqimizrasm-
rusumlarivamilliyodatlarnijudanoziktushunaredi.Shusabab-
Liinsonxulq-atvori,madaniyatininghattoengoddiymasalalarhamuningdiqqatidanchetdaqolmadi.A.Navoiy tarbiyada xatolikka yo’l qo’yish mumkin emasligini uqtiradi. Haqiqatdan ham bolanitarbiyalshda shunday xatoliklar uchraydiki, ular faqat oilaning hayotida emas, balki jamiyat hayotidaham aks ettiradi. Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar turli-tumandir. Ular orasida kengtarqalganlardanbiriota-onalarninghaddantashqarihukmronlikkaintilishlaridir;bolaningerka
bo’lishiularganisbatanbirortalabningyo’qligibilanbog’liq;ota-ona,buvilartomonidantarbiyadayagona talablarning yo’qligidir; oilaviy tarbiyadagi barqaror xatolar oilaning tuzilishi va oilaviymunosabatlarbilan,kattalarningo’zfuqarolikburchlargamunosabati,ularningg’oyaviyyo’nalishi,mehnatga munosabati bilan bog’liq munosabatlar bilan, kattalarni o’z fuqarolik burchlarigamunosabati,ularnig’oyaviyyo’nalishi,mehnatgamunosabatibilanbog’liq.Bubelgilargako’ra
oilaning bir necha turini ajratish mumkin. Tarbiyachilarga oila turlarini bilish va u bilan o’ziga xosholdaishlashvamunosabatdabo’lishuchunzarur.OilaturlariRizouddinIbnFaxriddinning“Oila”nomlirisolasidako’rsatilgan.
Birinchi turi. Tinch oilalar mehnat ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotda faol ishtrok etayotganko’pchilikoilalarkiradi.Buturdagioilagaota-onalarvabolalaro’rtasidama’naviyyaqinlik,aqllivame’yordagitalablarbolaningijtimoiymunosabatime’yorlarinimuvaffaqiyatlio’zlashtirishixosdir.
Ikkinchi turi. Yuzaki tinch oilalar. Bu turdagi oilalarga oila a’zolari tomonidan bolalarga qo’yiladigantalablarbirxildabo’lmasdan,stixiyalitarzdabo’ladi.Bundabolanigimkoniyatlarihisobgaolinmaydi.Bolaning hayoti noto’g’ri tashkil etiladi. Tarbiyaning bu turida ota-onaga nisbatan hurmatsizlik,ularning talabini bajarmaslik kabi holatlar rivojlanishi mumkin. Yuzaki tinch oilalar bilan ishlashdatarbiyachi ota-ona diqqat-e’tiborini oiladagi psixologik vaziyatni, ota-onalar o’rtasidagi munosabatyo’nalishinio’zlashtirishgaqaratadi.
Notinchoilalar.Bundayturdagioilalardama’naviyqiziqishlarkambo’ladi.Bundayoilalargaishlabchiqarish,oilaviyvazifalargabefarqmunosabatdabo’lish,oilaviyan’analargae’tiborbermaslik,uy
ishlarigaIoqaydmunosabatdabo’lishxosbo’ladi.Bolaqo’rs,qo’pol,urishqoqbo’libqoladi.Kattalarva jamoa tartiblariga bo’ysunmaydi. “Tarbiyasi og’ir” bolalarning ko’p qismi ana shunday oilalardayetishadi. Zamonaviy sharoitlarda notinch oila muammosi eng dolzarb muammolardandir. Oila –maktabgachata’limyoshidagibolauchunbirinchiijtimoiymuhitdir.Agarunotinchbo’lsa,bolaning
sog’lig’igaham,uningxulqigahamsalbiyta’sirko’rsatadi.Buxildagioilalarningbolalaritaqdirigaularqatnaydigan maktabgacha ta’lim muassasasi befarq qaramasligi kerak. Tarbiyachi bolalarningsalomatligi,xulqio’ztengdoshlaribilanmunosabatinidoimokuzatibboradivakichikinsonlarqalbigaqandaykechinmalaryuzberayotganinisezadilar.
To’Iiqmasoilalar.Buturdagioiladaota-onadanbiribo’lmay-di.Bundayoilalardaota-onalardan
biriningyo’qliginibildir-maslikuchunoilaa’zolaridanharbiriningbolagata’sirinikuchaytirish,bolao’zaro munosabatlarda kamchilik sezmas- ligi uchun bola tarbiyasiga oiladan ketgan a’zoni boshqaqa- rindoshlarini jalb qilish muhimdir. Shunday qilib maktabga-cha ta’lim muassasalarida oila bilanishlasho’zigaxosxususi-yatgaegabo’lib,oilaningturigabog’liqholdao’tkaziladi.Mak-tabgacha
ta’limmuassasiningoilabilanishlashtizimidaaniqmaqsad,mazmunbo’lishikerak.Ota-onalarbilanhamkorlik borasida avval erishilgan yutuq va tajribalarning natijalarini tahlil qilib, xilma-xil va o’zarobog’liqbo’lganshaklvausullaryordamidarejaliishlar olibborishmaqsadgamuvofiqbo’ladi.
Maktabgachata’limmuassasiningota-onalarbilanhamkorlikdagiishiningmazmunivausullari
MTMningota-onalarbilanishlashiningjamoatarzidavayakkama-yakkaholdaishlashshakllarinimohirlikbilanqo’shib
Olib borish, keng aholi orasida pedagogik tashviqot ishlarini tashkil etish tufayli bolalarnitarbiyalashdaijobiynatijalargaerishishmumkin.MTMxodimlariniota-onalarvaoilabilanhamkorlikdagiishlariningengkengtarqalganshakllaridanbirqanchasinikeltiramiz:
Ota-onalar bilan yakkama-yakka ishlash. Ilg’or pedagogik tajribalarning ko’rsatishicha, ishning bu turikattaahamiyatgaega.Bundatarbiyachioilavabolaningshaxsiyxususiyatlarinio’rganibularnio’ziningtarbiyaviyishidahisobgaoladi.MTMlarimiztajribasidaota-onalar bilanyakkama-yakkaolib
boriladiganishlarningturlixilshakllarianiqlangan;oilagatarbiyachiningborishi,ota-onalaruchunsuhbato’tkazish,ulargamaslahatlarberish,ota-onalarningMTMhayotibilantanishishlari.