Komplekslarining
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
fan haqidaleksiya 3
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ma’lumotlarni yaratilishi
- 2) Ma’lumotlarni yig’ilishi va tizimlashtirilishi
- 5) Axborotlarni uzatish va qabul qilish.
- Arifmetik mantiqiy qurilma
- Tezkor eslab qolish qurilmalari
- Turi Og’irligi Lektroziqlanish manbai Izoh
- Ishlash tezligi
- Tashqi faks
- Multimediya
- Multimediyali dasturiy ta’minot
- Tovushli texnologiyalarni ta’minlovchi kompyuter vositalari.
- Tovushli yaratish rejimida
- YAMAHA OPL 3
- Akustik tizimlar.
- Aktiv akustik tizimlar
- Video texnologiyani ta’minlovchi kompyuter vositalari.
|
1
KOMPLEKSLARINING TEXNIK VA DASTURIY TA’MINOTI
1. Axborot tizimlarida texnik ta’minot masalalarini qo‘yilishi. 2. Elektron hisoblash mashinalarining rivojlantirish yo‘nalishlari va klassifikatsiyasi. 3. Dаsturiy tа’minоt tushunchasi vа uning tаrkibiy tuzilishi. 4. Tizimli dаsturiy tа’minоt va amаliy dаsturiy tа’minоt turlari. Axborot texnologiyalari faoliyat yuritishining texnologik jarayonlarida bir- biridan farq qiluvchi bir nechta bosqichlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 1) Ma’lumotlarni yaratilishi, ya’ni xo’jalik operatsiyalari, ob’ektlar va sub’ektlarni boshqarish xususiyatlari, na’munaviy va huquqiy yuridik aktlarni mazmunlari va boshqalarni fiksirlaydigan birlamchi habarlarni shakllanishidir. 2) Ma’lumotlarni yig’ilishi va tizimlashtirilishi – kerakli ma’lumotlarni tezkor izlash va saralash, ularni buzilishi, o’chib ketishi, bog’liqligini himoyasini ta’minlovchi ma’lumotlar joylashishini tashkil qilish.
umumlashtiruvchi, analitik, tavsiyali, bashorat kabi yangi ko’rinishdagi ma’lumotlarni shakllantiradigan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Bu ma’lumotlar keyingi ishlov berishlarga jalb qilinishi va yanada chuqur umumlashgan axborotlarni berishi mumkin. 4) Ma’lumotlarni aks ettirish (ifodalash) - insonning qabul qilishiga yaroqli bo’lgan shaklda taqdim etish. Bu avvalo qog’ozga chiqarish, ya’ni inson qabul qilishi uchun qulay hujjatlarni tayyorlash. Shuning bilan birga taqdim etishning ma’lumotlarni grafik ko’rinishlarini qurish (grafik, diagrammali) va ovozli signallarni shakllantirish shakllari ham etarlicha keng qo’llaniladi. 5) Axborotlarni uzatish va qabul qilish. Birinchi bosqichda shakllanadigan axborotlar qog’oz, hujjat, mashina ko’rinishlaridagi axborotlar, yoki u bir vaqtda unisi ham bunisi ham bo’lgan turli ko’rinishlarga ega bo’lishi mumkin. Axborot tizimini ishlab chiquvchilar tizimni loyihalashtirish lahzasida axborot tizimini avtomatlashtirilishining talab
qilinayotgan darajasi, axborotlar yaratilishi doirasidagi boshqarish funktsiyasi omillariga bog’liq holda bu tizimni qanday masalalarni hal hal qilishini aniqlab beradi. Shuni ta’kidlash joizki zamonaviy axborot tizimida ommaviylik xususiyatlariga ega bo’lgan axborotlar ertami kechmi albatta mashina ko’rinishiga olib kelinadi, chunki axborotlarni yaratishni o’zi mashina tashuvchilarda tugallanishi e’tiborga loyiqdir. Bunday jarayonlarni amalga oshiruvchi apparatlar umumiy holdagi «ma’lumotlarni yig’ish vositasi» yoki «birlamchi axborotlarni ro’yxatga olish vositasi» nomini olgan. Ikkinchi va uchinchi bosqich talablari zamonaviy axbort tizimlarida asosan hisoblash texnikalari yordamida qondiriladi.
2
vositalar, shuningdek, bu vositalar va texnologik jarayonlarning mos hujjatlarining majmuasidir. Texnik vositalar majmuasi tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: - ixtiyoriy modeldagi kompyuterlar; - axborotlarni yig’ish, to’plash, ishlov berish, uzatish va chiqarish qurilmalari; - ma’lumotlarni uzatish qurilmalari va aloqa tarmog’i; - tashkiliy texnika va axborotlarni avtomat tarzda olishga imkon beruvchi qurilmalar; - ekspluatatsiya materiallari va shu kabilar Texnik vositalarni dastlabki tanlash, ularni ishlatishni tashkil etish, ma’lumotlarga ishlov berish texnologik jarayonlari, texnologik yoritishlar hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Hujjatlashtirishni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: - texnik ta’minot bo’yicha davlat va tamoq standartlarini o’z ichimga oluvchi umum tizim hujjatlari; - texnika ta’minotni ishlab chiqish barcha bosqichlari bo’yicha uslubiy majmuani o’z ichiga olgan muvofiqlashtirilgan hujjatlar; - texnik ta’minot bo’yicha hisob-kitoblarni bajarishda foydalaniladigan me’yoriy-ma’lumotlnoma hujjatlar. Axborot tizimlari axborot texnologiyalari uchun texnik vositalar quyidagi sinflarga ajratiladi: 1. Axborotlarni to’plash va ro’yxatga olish vositalari: - hujjatlardagi axborotlarni kiritish va elektron tashuvchilarga yozish uchun kompyuterlar. Ishonchlilik, shuningdek, qiymatlar diapazonini nazorat, qiymatlar formatini nazorat va shu kabilarni nazorat qilib axborotlarni kiritishda apparat va dasturiy usullardan foydalaniladi; - hujjatdagi axborotlarni grafik belgilar ko’rinishida avtomat tarzda o’qish uchun skanerlar; grafik tasvirlarni tanish va matnga qayta shakllantirish uchun; - nazorat qilinayotgan hodisalarni kirib kelishida signallarni shakllantirish va ularni raqamli tasvirlarga qayta shakllantiruvchi avtomat datchiklar. 2. Axborotlarni uzatish vositalari majmuasi (kompyuter tarmoqlari texnik va dasturiy vositalari): - chegaralangan ko’lamdagi lokal hisoblash tarmoqlari (LHT). Foydalanuvchilar joylashuvi va soni chegaralangan, ma’lumotlarni uzatish yuqori tezligiga ega; - maxsus maqsadlar uchun kengaytirilgan ko’lamdagi, nisbatan ma’lumotlarni uzatish yuqori tezligi, foydalanuvchilar soni kengaytirilgan regional hisoblash tarmoqlari; - butun dunyo kommunikatsiya va axborot hamjamiyatini yaratish (masalan, Web axborot resurslaridan foydalanuvchilar, elektron tijorat ishtirokchilari, elektron pochta foydalanuvchilari, IP-telefoniya va shu kabilar) uchun chegaralanmagan ko’lamdagi global, jumladan, Internet tarmog’i;
3 - Intranet (intranet) – korxona ko’lamida Internet axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish uchun mo’ljallangan korporatsiya tarmoqlari. 3. Ma’lumotlarni saqlash vositalari. Axborot tizimlari ma’lumotlar bazasi MB serverlarida saqlanadi. 4. Ma’lumotlarga ishlov berish vositalari. Axborot tizimlarida axborotlarga ishlov berish kompyuterlar yordamida bajariladi va aniq belgilariga ko’ra turli sinflarga ajratiladi. 5. Axborotlarni chiqarish vositalari (videomonitorlar, printerlar, plotterlar). Hozirgi kunda texnik ta’minotni tashkil etishning ikkita asosiy shakllari (texnik vositalardan foydalanish shakllari) yuzaga kelgan: markazlashgan va qisman markazlashgan yoki butunlay tarqoq. Markazlashgan texnik ta’minot axborot tizimlarida katta kompyuter va hisoblash markazlaridan foydalanishga asoslanadi. Markazlashmagan texnik vositalar funktsional quyi tizimlarni bevosita ish joyida kompyuterlarda amalga oshirishni e’tiborga oladi. Hozirgi kunda qisman markazlashgan yondashuvni istiqbolli deb qarash mumkin – texnik ta’minotni ma’lumotlar bazasini saqlash uchun , har qanday funktsional quyi tizim uchun umumiy bo’lgan kompyuterlar va katta kompyuterdan tashkil topgan taqsimlangan tarmoqlarga asoslanadi. Elektron hisoblash mashinalari deb: - axborotlarni kiritish; - kompyuterga kiritilgan dasturlar asosida axborotlarga ishlov berish; - ishlov berish natijalarini foydalanuvchining qabul qilish uchun qulay shaklda chiqarish operatsiyalarini amalga oshiruvchi qurilmalarga aytiladi. Ko’rsatib o’tilgan jarayonlarga mos holda kompyuterning maxsus kiritish, markaziy protsessori, chiqarish qurilmalari kabi qurilmalar amalga oshiriladi. Ularning har biri etarlicha murakkab va o’z navbatida har biri yanada mayda qurilmalardan tashkil topadi. Xususan, markaziy protsessorga arifmetik-mantiqiy qurilma, boshqaruvchi qurilma, tezkor eslab qoluvchi qurilmalar kiradi. Arifmetik mantiqiy qurilma – bu aynan dasturni tuzishda buyruqlar bilan ko’rsatib berilgan sonlar ustida arifmetik amallar, kodlarni shakllantirish, so’zlarni solishtirish va boshqalar, ya’ni axborotlarni qayta shkllantirish amalga oshiradi.
joylashtirish, shuningdek kiruvchi ma’lumotlarni qandaydir qismini va oraliq natijalarni vaqtincha saqlash uchun mo’ljallangan. Dastur elementlari va ma’lumotlarni xotiraning ixtiyoriy joyiga yozish, yuqori tezkor harakatlar uning asosiy xususiyatlaridir. Ixtiyoriy degan so’z «to’g’ri kelgan» degani emas, kerakli adresga undan oldingi axbortlarni ko’rib chiqish zaruriyati bo’lmasdan murojaat qilish imkoniyatidir. Eslab qolish qurilmalarini uch turi mavjud: - ikki yo’nalishli (ma’lumotlarni o’qish va yozishga ruhsat beruvchi; - doimiy bo’lmagan, juda kam yangilanadigan axborotlarni saqlash uchun mo’ljallangan (masalan, kompyuter konfiguratsiyasi haqidagi ma’lumotlar); - axborotlarni faqat hisoblashga har doim ruxsat beruvchi. 4 Boshqarish qurilmasi aniq ketma-ketlik asosida operativ eslab qolish qurilmasidan buyruqlarni ketma-ket ajratib oladi. Har bir buyruq qayta kodlashtiriladi; agarda lozim bo’lsa buyruqda ko’rsatilgan yacheykalardagi ma’lumot elementlari operativ eslab qolish qurilmasida arifmetik mantiqiy qurilmaga uzatiladi (yoki aksincha); arifemetik mantiqiy qurilmasi buyruqda ko’rsatilgan amalni bajarishga sozlanadi (bunda kiritish qurilmasi ham ishtirok etishi mumkin); bu amalni bajarilishga buyruq beriladi. Bu jarayon quyida keltirilgan holatlar yuzaga kelmaguncha davom etadi: - kirish ma’lumotlarini tugashi; - kiruvchi quruilmalardan tugatish haqida buyruqni kelishi; - Kompyuterni elektron manbadan o’chirilishi. Kompyuterning sifati ko’pgina ko’rsatkichlar bilan xarakterlanadi. Bu kompyuterning tushunishi va bajarishi mumkin bo’lgan buyruqlar to’plami, markaziy protsessorning ishlash tezligi, unga bir vaqtda ulanishi mumkin bo’lgan kiritish-chiqarish qurilmalarining sifati, energiya iste’moli va boshqalar. Ammo, qoida kabi asosiysi uning tezkor harakati, ya’ni markaziy protsessorning bir birlik vaqtda bir nechta operatsiyalarni bajara olish xususiyatiga ega. Kompyuternilarni ishlab chiqarish quvvati oshirish yo’lida ko’p protsessorli kompyuterlar yaratildi va unda bir vaqtni o’zida bir nechta protsessorlar ishlay oladi. kompyuterning ishlab chiqarish quvvati ana shu protsessorlar ishlab chiqarish quvvatining yig’indisiga teng bo’ladi. Maxsus kompyuterlarda (masalan: tabiiy jarayondagi tezlikda yadro reaktsiyalarini modellartirishda) protsessorlari bir necha o’ntaga etadi. kompyuterning ishlash tezligi operativ eslab qolish qurilmasiga (OEQQ) boqliq bo’ladi. Shuning uchun OEQQ elementlarini takomillashtirish ustida tinimsiz tadqiqodlar olib boriladi. Shuning bilan birga OEQQni tezkorligini oshirish qanchalik rivojlanib borsa, uning elementlari bahosi ham oshib bormoqda. Bu muammo esa ko’p darajali xotira qurish bilan hal qilinmoqda. OEQQ ikki qismdan tashkil topadi: katta hajmning qismlari nisbatan sekin ishlaydigan elementlardan (ancha arzon), qo’shimcha qism esa tez harakat qiladigan elementlardan (kesh-xotira) tarkib topadi. Arifmetik qurilma tez-tez murojaat qilinadigan ma’lumotlar kesh-xotirada joylashadi. OEQQ tarkibiy qismlari orasida ma’lumotlarni taqsimlanishini protsessorning maxsus bloki amalga oshiradi. kompyuterlarni turli nuqtai nazaridan va turli alomatlariga qarab klassifikatsiya qilish mumkin. kompyuterlarni ishlab chiqarish quvvati va gabariti bo’yicha klassifikatsiyalari 2.1-jadvalda keltirilgan. 2.1-jadval. kompyuter klassi Asosiy qo’llanilishi Asosiy texnik ma’lumotlar Super
kompyuter Murakkab ilmiy hisob-kitoblar Sekundiga milliardgacha operatsiyalar, parallel ishlovchi protsessorlar soni yuzta Katta kompyuterlar Yirik korxonalar, banklarning katta
Multiprotsessorli arxitektura, 200 tagacha 5 (meynfremlar ) hajmdagi axborotlariga ishlov berish
ish joyini ulanishi Super
mini kompyuter Korxona boshqaruv tizimi, ko’p pultli hisoblash tizimi Multiprotsessorli arxitektura, 200 tagacha terminal ulanish mumkin, diskli eslab
qoluvchi qurilma, bir necha o’n Gbgacha kattalashtirish mumkin Mini
kompyuter Korxona boshqaruv tizimi, ko’p pultli hisoblash tizimi Bir proessorli arxitektura Ishchi
stantsiyalar Loyhalashni avtomatlashtirilgan tizimlari Bir proessorli arx-tektura protsessorni yuqori tezlikdagi xarakati OEQQ 32-64 Mbaytgacha maxsus tashqi qurilmalari Mirko
kompyuter Foydalanuvchiga individual xizmat
ko’rsatuvchi boshqaruvni lokal avtomatlashtirilgan tizimlarida Bir protsessorli arxitektura, konfiguratsiyasini eguluvchanligi -turli
tashqi qurilmalarni ulanish mumkinligi
Personal kompyuterlarni sinfi turli xil mashina ko’rinishlaridan iborat bo’lgani uchun, ularni alohida klassifikatsiya qilishga zarurat bor (2.2-jadval). Ularni og’irligi va gabariti bo’yicha klassifikatsiya qilamiz: 2.2-jadval Turi Og’irligi Lektroziqlanish manbai Izoh Stol
kompyuteri (Desk Top) 5-10 kg Maishiy
elektr tarmog’i Ish joylarini qurollantrish uchun bino
ichiga joylanadi; keng funktsiyalar imkoniyatlar to’plamiga ega. Ko’tarib yuriluvchi (Lap Top) 2,5-5 Maishiy
elektr tarmog’i yoki batareya Safarga chiqqanda foydalanish uchun
mo’ljallangan. Etarlicha keng imkoniyatlar to’plamiga ega,
6 hisoblash tarmoqlariga ham
ulanadi. Bloknot sifat (Note book) 0.7-2.5
Batareya yoki
moslashtiriluvchi quvvat
Safarga chiqqanda foydalanish uchun
mo’ljallangan.. imkoniyat darajasi qisqartitirlgan Elektron kotib (PDA-Personal Digital Assistant) 0,7 dan kam Batareya yoki
moslashtiriluvchi quvvat
Qo’lda olib yurish mumkin.
Funktsiyalar to’plami matnlarni yozib borish,
ba’zi hisoblashlarni, ro’yxatlarni bajarishga imkon beradi.
2. kompyuter larni rivojlanish yo’nalishlari.
O’tgan asrning 60-yillaridan boshlab yarimo’tkazgichlar tomonidan elektr lampalarni hisoblash mashinalarini asosiy elementi sifatidagi o’rnidan siqib chiqara boshladi va kompyuter sohasi rivojlanishida tubdan burilish yuz berdi. Mikroprotsessor texnologiyalarini, ikkinchi tomondan kompyuterlar dasturiy ta’minotni yaratish shiddat bilan rivojlanib ketdi. Bu ikki yo’nalish bir-biri bilan raqobatlasha boshladi. Yangi elementlar va qurilmalarni yaratilishi bilan yangi texnik imkoniyatlarni paydo bo’lishi yanada takomillashgan (ishlab chiqarish va vazifalari bo’yicha) dasturlarni ishlab chiqishga imkon berdi. 60-yillardagi alohida yarim o’tkazgich elementlar va katta zichlikda bo’lmagan integral shemalar kompyuterdan foydalanishni tashkil qilishni o’zgartirish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shu davrga qadar kompyuter faqat bitta odamni ixtiyorida bo’lar edi, u tayyor dasturki bajaruvchi operator yoki dasturchi bo’lar edi. Bunday ishlashda mashinani to’liq imkoniyatidan foydalanib bo’lmas edi. Shuning uchun masalalarga paketli ishlov berish texnologiyalari vujudga keldi. Foydalanuvchi oldindan o’z masalalarini boshqaruvchi kodlar va dastlabki ma’lumotlar bo’lgan perfokartalar to’plami ko’rinishda tayyorlab olardi va operatorga berilardi, operator esa masalalar bajarilishi ketma ketligini shakillantirar edi. Shu usul bilan mashina ishlov berish uchun bir necha topshiriqlarni olar edi. Ammo bu ham mashinani imkoniyatidan to’liq foydalanishiga olib kelmadi. Markaziy protsessorni tezkor xarakati perfokarta va perfolentalarni o’qish va tashqi qurilmalari ustun keldi va uning quvvati to’liq foydalanilmay qoldi. Shuning uchun protsessordan ko’p masalali g’oyasi ilgari surildi. Uning mohiyati protsessor bir vaqtni o’zida bir nechta dasturlarni bajarar edi. Unda biron bir dasturni bajarilishi davomida tashqi qurilmalar boshqa bir ma’lumotni olish navbati kelib qolganda bu operatsiyani uncha qimmat bo’lmagan maxsus qurilmaga yuklab, markaziy protsassor navbatdagi dasturni bajarishga kirishar edi. Texnik ta’miinot 7 sohasida ko’p masalalilik g’oyasini rivojlantirishga yo’naltirish doirasida ko’p tizim vujudga keldi. Bu tizim markaziy kompyuter va bir necha o’nta terminallar guruhidan tarkib topgan majmuani ifoda qiladi. Bunday terminal ustida ishlayotgan operator kompyuter uning xarakatlarini bajarganligidan uning to’liq boshqaruvchisi bo’lib qolar edi. Haqiqatda esa makaziy kompyuter bir vaqtni o’zida aniq intizom asosida (masalan, xar bir terminalga bir sekund ichida bir necha milli sekund vaqt ajratib) bir dasturdar ikkinchisini bajarishga o’tar edi. 1971 yilda protsessorni vazifalarini bajarishga qobiliyatli birinchi mikroprotsessor markazi yaratildi. Bu xodisa nafaqat xisoblash texnikasi tarixida mikroelektronikani keyingi rivojlanish avtoboshliq qurilish, aloqa texnika va shu kabilardan xam tubdan burilish bo’lishiga olib keldi. Hozirgi kunda xisoblash texnikasi sohasida etakchi bo’lgan IBM korparatsiyasi “personal”larini paydo bo’lishga kech etibor bergan bo’lsada, 1980 yillarda jahon bozoriga ochiq arxitekturali ded nomlangan IBM PS kompyuteri bilan kirib keldi. Bu birinchidan PK yig’ish uchun turli ishlab chiqaruvchilar mahsulotlaridan foydalanish, ikkinchidan PK ekspluatatsiya qilish davomida uning quvvatini olib borish imkoniyatini bildiradi. Natijada aloxida bloklar va butunlay PK ishlab chiqaruvchi yuzlab firmalar jalb qilindi. Oqibatda oxirgi o’n yillikda personal kompyuterlar inson faoliyatining hamma sohalariga kirib bordi. PK boshqaruv tizimi asosiy aparati sifatida joriy qilinib katta kompyuter siqib qo’yildi, natijada esa markazlashganlik daoajasini va qisman bajaruvni tushib ketishga olib keldi. Ma’lumotlarni to’plovchini xajmi kattalashtirish va ma’lumotlarni saqlash baxosini tushushi boshqaruv tizimining tarkibida turli tayinlangan bazasini keng qo’llanilishiga turtki bo’ldi. Natijada xizmat yuzasidan ko’p foydalanuvchilarga axborot resurslariga kirish imkoniyatini taqdim etish talabi yuzaga keldi. Unga asosan lokal hisoblash tarmog’i yaratildi. Lokal tarmoq qimmat turuvchi vositalarga (masalan, printerga) bo’ladigan yuklanishlarni kamaytirdi. Protsessorlar xarakatini tezlashtirish va OEQ xajmini kattalashtirish grafikali inter fayllarni yaratishga olib keldi. IBM uchun taalluqli bo’lgan PKlar uchun avval WINDOWS qobig’i, so’ngra esa to’la qobiliyatli operatsion tizim yaratildi. Yan gi operatsion tizimlar asosida ko’p masalalik yanada rivojlantirildi. Masalan WINDOWS Xxlarda bir vaqtni o’zida ma’lumotlar massivlarga ishlov berish qog’ozga chiqarish va elektron pochtani qa’bul qilish imkoniyatlari bor. Lokal xisoblash tarmoqlarini funktsional takomillashtirish, ularni
ishonchliligini ortishi tarmoq komp’terlari (Net Work Computers,NS) yaratilish g’oyasini olib keldi. Bu komp’yuterlarni boshlang’ich ishga tushirish va lokal tarmoq markaziy mashinasi bilan aloqani o’rnatib berishdan boshqa o’zining xususiy operatsion tizimga xususiy vinchestoriga ega emas. Kompyuter ofis va korxonalarda keng qo’lanilishi axborotlarga ishlov berish tizimidan katta va o’rta kompyuterlarni boshqaruv tizimidan chiqarib tashlash kerak degan tassavvur to’g’ri soxada, aslida buday emas. Masalan, banklarda PKlar asosan birlamchi operatsiyalarni shakillantirish qurilmalari va mijozlar bilan muloqat vositasi sifatida foydanilganda kreditni qoplash qobiliyatini tekshirish va
8 shunga o’xshash yirik operatsiyalarni bajarish katta kompyuterlarda amalga oshiriladi. Xulosa
qilib aytganda kompyuterlar kuzatilayotgan rivojlanish yo’nalishlarini quyidagicha ifodalash mumkin: -Mikroprotsessorlarni xisoblash quvvati o’sib
bormoqda.Undagi elementlarni joylashish zichligi 1kv.smga 3mlnga to’g’ri kelmoqda, chastotasi 500 MG ts dan olib ketdi, -mikroprotsessor quvvatini oshirishi bitta element bir vaqtda ko’pgina qurilmalarni joylashtirishga imkon beradi. -Bitta PKda amalga oshiriladigan funktsiyalar to’plami kengayib bormoqda. Xususan bu, multimediyali komp’terlarda o’z aksini topgan: o’ining to’g’ridan to’g’ri xarfli raqamli axborotlarga ishlov berish bilan birga, tovushlar bilan xam ishlay oladi (tovushlar takror ishlab chiqaruv va yozish: maxsus samaralarni yaratish bilan taqrir qilish va boshqalar) signallarni takror ishlab chiqarish tele ko’rsatuvlarni qabul qilish, kadrlarni yozish va ularga ishlov berish, analogik va raqamli video yozuvlarni takror ishlab chiqarish va boshqa komp’yuter tarmoqlarida ishlash. Axborot komplekslari va texnologiyalarining texnik ta'minoti tarkibiga axborotni qayta ishlash va o'zgartirish uchun mo'ljallangan kompyuter texnikalari, boshqaruv tizimi doirasida ma'lumotlarni uzatish va almashtirishni ta'minlaydigan kommunikatsiya vositalari; axborotga ishlov berish bo'yicha mutaxassislar ishini avtomatlashtirishga mo'ljallangan tashkiliy texnologiya vositalari kiradi. AKvaT texnik vositalarini tanlashda quyidagi talablar hisobga olinadi: - ishlov berilayotgan axborot hajmi, axborotlarga ishlov berishning aniqligi, tezligi - yechilayotgan amaliy masalalar turlari, ularning soni; - axborot tizimidagi foydalanuvchilarning umumiy soni; - umumiy foydalanuvchilar soniga nisbatan faol foydalanuvchilarning ulushi; - foydalanuvchilarni amaliy masalalar bo'yicha taqsimlash; - amaliy va umumiy tizim dasturlarining hajmi va boshqalar. Birinchi avlodda kompyuterlari Birinchi avlod EHMlar 50-yillarning boshlarida yaratilgan. Uning sxemalarida elektron lampalardan foydalanilgan. Bu kompyuterlar ulkan, noqulay va juda qimmat mashinalar bo’lib, ularni faqat yirik korporatsiyalar va hukumatlar sotib olishi mumkin bo’lgan. Lampalar juda katta miqdordagi elektr energiyasini iste’mol qilgan va juda ko’p issiqlik ishlab chiqargan. Buyruqlar to’plami kichik, arifmetik-mantiqiy qurilma va boshqaruv blokining sxemasi juda sodda, dastur dasturiy ta’minot deyarli yo’q bo’lgan. Operativ xotira va ishlash ko’rsatkichlari past bo’lgan. Kiritish/chiqarish uchun perfolenta, perfokarta, magnit lenta va bosib chiqarish moslamalari ishlatilgan. Ishlash tezligi bir soniyada taxminan 10-20 ming operatsiyani tashkil etgan.
Ammo bu faqat texnik tomon. Yana biri juda muhim - kompyuterlardan foydalanish usullari, dasturlash uslubi, dasturiy ta’minot xususiyatlari. 9
Ushbu mashinalar uchun dasturlar ma’lum bir mashina tilida yozilgan. Dasturni tuzgan matematik mashinaning boshqaruv panelida o’tirdi, dasturlarga kirdi va disk raskadrovka qildi va ularni hisoblab chiqdi. Nosozliklarni tuzatish jarayoni eng ko’p vaqt talab qilgan. Cheklangan imkoniyatlarga qaramay, ushbu mashinalar ob-havoni prognoz qilish, atom energetikasi muammolarini hal qilish va boshqalar uchun zarur bo’lgan eng murakkab hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon berdi. Birinchi avlod mashinalari bilan ishlash tajribasi shuni ko’rsatdiki, dasturlarni ishlab chiqish vaqti va hisoblash vaqti o’rtasida juda katta farq mavjud.
Ular bu muammolarni dasturlashni avtomatlashtirish vositalarini jadal rivojlantirish, mashinada ishlashni soddalashtiradigan va undan foydalanish samaradorligini oshiradigan xizmat dasturlarining tizimlarini yaratish orqali bartaraf etishni boshladilar. Bu, o’z navbatida, kompyuterlarning ishlashida yuzaga keladigan talablarga yaqinlashtirishga qaratilgan kompyuterlar tarkibida sezilarli o’zgarishlarni talab qildi. 3.5. Ikkinchi avlod qanday kompyuterlar?
BESM—6. Vtoroe pokolenie Tranzistor Kompmyuter texnologiyalarining ikkinchi avlodi - 1955-65 yillarda ishlab chiqarilgan mashinalar. Ular ikki - elektron lampa va alohida tranzistorli mantiqiy elementlardan foydalanish bilan ajralib turadi. Ularning operativ xotirasi magnit
10
yadrolarga qurilgan. Ayni paytda kritish/chiqarish qurilmalari assortimenti kengaytib borgan, magnit lentalar, magnit barabanlar va birinchi magnit disklar bilan ishlash uchun yuqori unumdor qurilmalar paydo bo’ldi.
Ishlash tezligi - sekundiga yuz minglab operatsiyagacha, xotira hajmi - o’n minglab so’zgacha. Ba’zi ikkinchi avlod mashinalari uchun imkoniyatlari cheklangan operatsion tizimlar allaqachon yaratilgan. Ikkinchi avlod mashinalari dasturiy ta’minotning nomuvofiqligi bilan ajralib turar edi, bu esa yirik axborot tizimlarini tashkil qilishni qiyinlashtirdi. Shuning uchun 60-yillarning o’rtalarida mikroelektronik texnologik bazaga mos keladigan va mos keladigan kompyuterlar, dasturlarni yaratishga o’tish yuz berdi. 3.6. Uchinchi avlod kompyuterlarining xususiyatlari qanday?
Uchinchi avlod mashinalari taxminan 60-yillardan keyin yaratilgan.
Uchinchi avlod mashinalari - bu yagona arxitekturaga ega bo’lgan mashinalar oilalari, ya’ni, dasturiy o’rindoshlik xususiyatiga ega bo’ldi. Elementlar bazasi sifatida mikrosxemalar deb ham ataladigan integral sxemalardan foydalanildi. Uchinchi avlod mashinalari rivojlangan operatsion tizimlarga ega bo’ldi. Multidasturlash xususiyatiga ega, ya’ni. bir vaqtning o’zida bir nechta dasturlarning bajarilishi mumkin bo’ldi. Xotira, qurilma va resurslarni boshqarish bo’yicha ko’plab vazifalarni operatsion tizim yoki mashinaning o’zi bajara boshladi. Ishlash tezligi soniyada bir necha o’n mingdan millionlab operatsiyalargacha o’zgarib turadi. Xotira hajmi bir necha yuz ming so’zga etdi.
11
Uchinchi avlod mashinalariga IBM-360, IBM-370 oilalari, ES EVM (Birlashgan kompyuter tizimi), SM EVM (Kichik kompyuterlar oilasi) va hk. To’rtinchi avlod avtoulovlari uchun odatiy narsa nima? To’rtinchi avlod - bu 1980-1990 yillarda ishlab chiqilgan kompyuter texnikasining hozirgi avlodi. Uchinchi avlod mashinalari kompyuter texnologiyasini rivojlantirishda mikroprotsessorning katta va juda katta integral sxemalarni yaratilishi bo’di (1969) va shaxsiy kompyuterni yaratishi inqilobiy voqea bo’ldi. 1980 yildan boshlab deyarli barcha EHMlarni mikroprotsessorlar asosida yaratishga o’tilldi. Qurilma nuqtai nazaridan, elementlar bazasi sifatida integral sxemalardan keng foydalanish, shuningdek, bir necha o’nlab gigagabayt hajmga ega tezkor xotirali tezkor qurilmalar mavjudligi bilan ajralib turadi. Tuzilishi nuqtai nazaridan ushbu avlod mashinalari umumiy xotira va tashqi qurilmalarning umumiy maydonida ishlaydigan ko’p protsessorli va ko’p kompyuterli komplekslardir. Ishlash tezligi bir soniyada bir necha o’n million operatsiyani tashkil qiladi, xotira hajmi taxminan 1 - 20 Gbayt. Ular quyidagilar bilan tavsiflanadi: • shaxsiy kompyuterlardan foydalanish; • telekommunikatsiya ma’lumotlarini qayta ishlash; • kompyuter tarmoqlari; • ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan keng foydalanish; • ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari va qurilmalarining aqlli xatti-harakatlari elementlari. 3.8. Beshinchi avlod kompyuterlari qanday bo’lishi kerak? Keyingi avloddagi kompyuterlarning rivojlanishi optoelektronik printsiplar (lazerlar, golografiya) yordamida yuqori
darajadagi integratsiyalashgan mikrosxemalarga asoslangan. Rivojlanish, shuningdek, kompyuter bilan "intellektualizatsiya" yo’lida davom etmoqda, inson va kompyuter o’rtasidagi to’siqni olib tashlamoqda. Kompyuterlar qo’lda yozilgan yoki bosma matndan, shakllardan, odamning ovozidan ma’lumotlarni qabul qilishlari, foydalanuvchini ovozi bilan tanib olishlari va bir tildan boshqasiga tarjima qilishlari mumkin bo’ladi. Kompyuterlar ishlashi va ishlatilishi bo’yicha qanday turlarga bo’linadi? Ishlash samaradorligi va foydalanish xususiyati bo’yicha kompyuterlarni quyidagilarga bo’lish mumkin: • mikrokompyuterlar, shu jumladan shaxsiy kompyuterlar; • kichik kompyuterlar; • meynfreymlar (umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan kompyuterlar); • superkompyuterlar. Mikrokompyuterlar - bu markaziy protsessor mikroprotsessor sifatida ishlab chiqilgan kompyuterlar. Murakkab mikrokompyuter modellari bir nechta mikroprotsessorlarga ega. Kompyuterning ishlashi nafaqat ishlatiladigan mikroprotsessorning xususiyatlari, balki operativ xotira hajmi, periferik qurilmalarning turlari, dizayn echimlarining sifati va boshqalar bilan belgilanadi.
12
Mikrokompyuterlar - bu turli xil murakkab vazifalarni hal qilish vositalari. Ularning mikroprotsessorlari har yili quvvatni oshiradi, atrof-muhit qurilmalari esa samaradorlikni oshiradi. Yuqori tezlikda ishlash - sekundiga taxminan 1 - 10 million operatsiya. Mikrokompyuterning bir turi bu mikrokontrollerdir. Bu boshqaruv tizimiga yoki ishlab
chiqarish liniyasiga o’rnatilgan mikroprotsessorga asoslangan ixtisoslashtirilgan qurilma. Shaxsiy kompyuterlar sinfiga turli xil mashinalar kiradi - arzon RAM va kichik RAMga ega o’yin mashinalari, kassetadagi dastur xotirasi va displey sifatida oddiy televizor (80-yillar), kuchli protsessorli ultra murakkab mashinalar, o’nlab Gigabayt quvvatga ega qattiq disk. , yuqori aniqlikdagi rangli grafik qurilmalar, multimedia vositalari va boshqa qo’shimcha qurilmalar bilan. Minikompyuterlar va superminikompyuterlar - bu konstruktiv ravishda bitta tokchada ishlab chiqarilgan mashinalar, ya’ni. taxminan yarim kubometr hajmni egallaydi. Endi bu sinf kompyuterlari yo’q bo’lib, mikrokompyuterlarga yo’l qo’yib berishmoqda. Mainframelar keng ko’lamli ilmiy va texnik muammolarni hal qilishga mo’ljallangan bo’lib, murakkab va qimmat mashinalardir. Ularni kamida 200 - 300 ish o’rinlari bo’lgan yirik tizimlarda ishlatish maqsadga muvofiqdir. Asosiy tizimda markazlashtirilgan ishlov berish mijoz-server yondashuvida taqsimlangan ishlov berishdan taxminan 5-6 baravar arzonroq. IBM kompaniyasining taniqli S / 390 meynfreymi odatda kamida uchta protsessor bilan jihozlangan. Operatsion saqlashning maksimal hajmi 342 Terabaytga etadi. Uning protsessorlarining ishlashi, kanallarning o’tkazuvchanligi va operatsion saqlash hajmi shunchaki protsessor platalari, RAM modullari va disk drayverlarini qo’shish orqali ish joylari sonini 20 dan 200000 gacha oshirishga imkon beradi. Bitta vazifani bajarish uchun bir xil operatsion tizim ostida o’nlab asosiy kompyuterlar birgalikda ishlashlari mumkin.
Superkompyuter CRAY —1 Superkompyuterlar - bu 100 megaplopdan oshadigan juda kuchli kompyuterlar (1 megaflop - bu sekundiga million suzuvchi nuqta operatsiyasi). Ular ultra tezkor deb nomlanadi. Ushbu mashinalar umumiy xotira va tashqi qurilmalarning umumiy maydonida ishlaydigan ko’p protsessorli va (yoki) ko’p mashinali komplekslardir. O’rta sinfning superkompyuterlarini, o’rtasidan yuqori sinfni va chiqib ketish tomonini (yuqori uchi) ajrating. Misol tariqasida Intel Pentium
Pro 200
ko’p maqsadli parallel superkompyuterining xususiyatlarini ko’rib chiqing.Bu kompyuter tarkibiga 9,200 200 MGts Pentium Pro protsessorlari kiradi, ular (nazariy jihatdan) 1,34 Teraflops beradi (1 Teraflop sekundiga 1012 suzuvchi nuqta operatsiyasiga teng). ), 537 Gb 13
xotira va 2,25 Terabayt hajmli disklarga ega. Tizimning og’irligi 44 tonnani tashkil etadi (konditsionerlar - 300 tonnagacha) va 850 kVt quvvat sarflaydi. Super-kompyuterlar murakkab va yirik ilmiy muammolarni (meteorologiya, gidrodinamika va boshqalarni) hal qilishda, boshqarishda, razvedkada, axborotni markazlashtirilgan saqlash sifatida va boshqalarda ishlatiladi. Element bazasi - o’ta yuqori darajadagi integratsiya mikrosxemalari Modemlar Dunyoda millionlab kompyuterlar mavjud bo’lib, ular o’rtasida tez va qulay usullar bilan aloqa o’rnatilishi muammosi haqida so’z yuritilishi mantiqan to’g’ri bo’ladi. Ular o’rtasidaga aloqa va axborot ayirboshlash bevosita modemlar deb ataluvchi qurilmalar orqali amalga oshirilib, modemlar telefon tarmog’i yordamida bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga kodlashtirilgan ko’rinishdagi axborotlarni uzatishga imkon beradi. Modem modulyator-demodulyator so’zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Ushbu qurilmaning asosiy vazifasi kompyuterdan olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va qabul qilingan signalni analog shakldan raqamli shaklga qaytarish hamda aloqa kanallari bo’ylab uzatishdan iborat. Modem signalni (axborot) telekommunikatsiya kanallar bo’ylab uzatishni ta’minlaydi. Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmog’i orqali bog’lanish mumkin. Bunday modemlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi. Modemlar yordamida BBS (Bulletin Board System – elektron e’lonlar doskasi) xizmatlaridan foydalanish, fayllar qabul qilish va uzatish, boshqa foydalanuvchilar Bilan suhbatlar qurish, on-line o’yinlarni, ya’ni modemlar yordamida real vaqt tartibida o’yinlar o’ynash mumkin. Bunday foydalanishda foydalanuvchilarni hududiy joylashuvi ahamiyatsiz bo’Qadi. Fido Net, Internet/Relcom kaaba global tarmoqlarga ulanib, ko’plab telekonferentsiyalarda ishtirok etish mumkin, bu esa foydalanuvchining qiziqishi doirasidagi hamfikir insonlar bilan axborotlar ayirboshlash imkonini beradi. Tadbirkorlar esa modem yordamida biznes sohasidagi oxirgi yangilik va hodisalarga ega bo’lishlari mumkin. Birinchi bo’lib 1980 yillarda Amerikaning Hayes firmasi IBM PC kompyuterlari uchun mrdemlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydilar. Albatta telefon tarmog’ining o’ziga xos funktsiyalari bo’lib, unda asosan masofadan turib inson ovozi tovushlarini uzatish mumkin. Tabiy tovushlarni telefon tarmog’i orqali uzatishda tovushlar tok kuchi va chastota o’zgarishlariga mos holda uzluksiz elektr signallariga qayta shakllantirilib olinadi va modemlar bu signallarni tushunish qobiliyatiga ega bo’ladi. Kompyuterlar esa modemlardan farqli ravishda faqat ikki darajadagi tok, ya’ni raqamlarni tushunib, ularni har biri kompyuterga tushunarli bo’lgan ikki qiymat – mantiqiy «0» va «1»ni ifoda qiladi. Demak oddiy telefon tarmog’ida kelayotgan bir turdagi axborotlar oqimi ikkinchi bir turga aylantirilib kompyuterga kirishi kerak bo’ladi. Aynan shunday aloqalar esa modemlar yordamida amalga oshiriladi. Bundan ko’rinib turibdiki modemlar bir vaqtni o’zida ikki vazifani bajaradi: avval telefon tarmog’idan kelayotgan axborotni kompyuter tushunadigan
14
tilga shakllantirib beradi va aksincha kompyuterdan chiqayotgan axborotni telefon tarmog’i tiliga o’tkazib beradi. Shunga asosan «modem» so’zi ikki o’zak: MOdulyator/DEModulyator atamalarini qisqartmasidan tashkil
topgandir. Oddiygina qilib, modem kompyuter va telefon tarmog’i o’rtasida vositachi rolini o’ynaydi deb aytish mumkin. Kompyuterning 0 va 1 sonlar ketma-ketligi ko’rinishidagi ma’lumotlar modemga uzatiladi, modem esa ularni tarmoq signallariga aylantirib jo’natadi. Bu ma’lumotlar ikkinchi uchdagi foydalanuvchi modemi orqali qabul qilib oliadi va qaytadan kompyuter tiliga shakllantirib beradi. Modem ma’lumotlarni qabul qilib olar ekan, tarmoqda mavjud bo’lgan turli shovqinlardan foydali axborotlarni filtirlab ajratib oladi. Buning uchun xatolarni tahrir qiluvchi maxsus protokollar mavjuddir. Modem ichki va tashqi turlarga bo’linadi va har ikkalasi ham internetga yoki telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi.
ega bo’lgan (matn, grafika, rasm, tovush, animatsiya, video va shunga o’xshashlar) va turli xil tashuvchilarda mavjud bo’lgan (magnit va optik disklar, audio- va videolentalar va h.k.) axborotdan foydalanish bilan bo¨liq sohasidir. Multimediya (multimedia – ko’p muhitlilik) vositalari bu apparat va dasturlar to’plami bo’lib, u insonga o’zi uchun tabiiy bo’lgan juda turli tuman muhitlarni: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalarni ishlatgan holda kompyuter bilan muloqot qilish imkonini beradi. Multimediya tushunchasi keng qamrovli bo’lib, bir tomondan hujjatlarni muhim turini, boshqa tomondan muhim dasturiy va apparat ta’minotlari sinfini ifodalaydi. Multimediya hujjatlari oddiylaridan shunisi bilan farq qiladiki, unda ana’naviy bo’lgan matnli va grafikli ma’lumotlardan tashqari tovushli va muzikali ob’ektlarni, multiplikatsiya va video fragmentlarni o’z ichiga oladi. Multimediyali
chiqarish uchun yaratilgan dasturiy vositalardir. Multimediyali apparat ta’minoti – esa multimediyali dasturiy ta’minotni ishlab chiqarish va saqlash, yaratish uchun zarur qurilmalardir. Ularga ana’naviy tarzda tovush kartasi, CD-ROM disk qo’ygichi va tovush kolonkalari kiritiladi. Bu qurilmalar guruhlar majmuasining bazasi deb ham aytiladi. Ohirgi yillarda multimediya apparat vositalari turlari shiddat bilan rivojlanib ketdi. Jumladan, unga misol qilib televizion signallarga ishlov berish va 15
teledasturlarga qayta ishlov berish (TV tonerlar), siqilgan axborotlarga ishlov berish uchun (MPEG-dekoderlar) apparat vositalari, raqamli videodisklarni (DVD) qayta ishlov berish uchun disk qo’ygichlar, kompakt disklarga yozish uchun (CD-R, CD-RW) qurilmalar va boshqalar. Multimediyaning 4ta asosiy komponentlari mavjud: -CD-ROM; -tovush platasi; -videoplata; -muzika instrumentlarini ulash vositalari. Multimediya vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni audio(nutqli)- va videokiritish va chiqarish qurilmalari; yuqori sifatli tovushli (sound) va video(video) platalar, videoqamrash platalari (video
grabber), ular
videomagnitafoln yoki videokameradan tasvirni oladi va uni Shkga kiritadi; yuqori sifatli kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta videoekranli akustik va videoqabul qiladigan tizimlar, hozirdayoq keng tarqalgan skanerlar (ular keompyuterga matn va rasmlarni avtomat holda kiritish imkonini beradi); yuqori sifatli printerlar va plotterlar. Multimediya vositalariga yuqori
ishonch bilan
tovushli va
videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli videodisklardagi katta si¨imli tashqi eslab qolish qurilmalarini ham kiritish mumkin. Ixcham (kompakt) disklarning (SD) narxi ularda ma’lumotlarni saqlashni ishonchliligi va ko’pga chidamliligini e’tiborga olganda magnit disklarga qaraganda bir muncha pastdir. Shu tufayli hozirgi kunda turli-tuman vazifali dasturli vositalar aynan SDda etkazib berilmoqda. Ixcham disklarda horijda keng ko’lamdagi qiymatlar bazasi, butun boshli kutubxonalar tashkil etilmoqda; CDda lu¨atlar, ma’lumotnomalar, entsiklopediyalar, umumiy ta’lim va maxsus fanlar bo’yicha ta’lim bkruvchi va rivojlantiradigan dasturlar taqdim etilgan. CDlar, masalan, chet tillar, yo’l harakati qoidalari, buxgalteriya hisoboti, umumiy qonunchilik va xususan soliq qonunchiligini o’rganishda keng qo’llanilmoqda. Va bularning hammasi matnlar va rasmlar, nutqli ma’lumotlar va multiplikatsiyalar, musiqalar va videolar bilan ilova qilinmoqda. Sof maishiy jihatdan CDni audio- va videoyozuvlarni saqlash uchun ishlatish mumkin, ya’ni pleyrli audio- va videokassetalar o’rnida ishlatish mumkin. Shunday qilib, CD-ROM va DVD funktsional vazifalari bo’yicha ham, ixcham-disklarga yozilgan ma’lumotlarni eshitib ko’rish muhiti bo’yicha ham turli-tuman katta hajmdagi ma’lumotlarga murojaat qilish uchun keng yo’l ochib beradi.
nutq, shovqinli effektlarni yaratish, ªzish va eshitish uchun ishlatiladi. Tovushli yaratish rejimida plata xuddi musiqa asbobi kabi harakat qiladi. Tovushli plata yordamida yaratiladigan musiqa sintezlangan musiqa deyiladi. Tovushni eshitish rejimida plata raqamli audiopleyerga o’xshab ishlab, u xotiradan o’qilgan raqamli signallarni analogli tovushli signallarga o’zgartiradi. 16
Tovushli yozish rejimida plata tovushli signallarni keyinchilik ularni kompyuter xotirasiga yozish uchun raqamlashni amalga oshiradi. Funktsional jihatdan plata bir nechta modullarni o’z ichiga oladi: tovushni yozish va eshitish moduli; tovushni sintezlovchi modul; interfeyslar moduli. Raqamlash qanday amalga oshiriladi ? UR£ da analogli tovushli signal qat’iy aniqlangan ketma-ket vaqt oraliqlari (diskretlash oraliqlari) orqali o’lchanadi, uning amplitudasining o’lchangan qiymatlari daraja bo’yicha kvantlanadi (signalning yaqin yotgan diskret qiymatlari almashtiriladi) va mos ikkilik kodlari bilan identifikatsiyalanadi. UR£ning o’tkazish qobiliyati raqamli kodni o’zgarishiga olib keladigan uzluksiz (analog) signalning eng kichik o’zgarishiga teng, ya’ni u o’zgartirgichning razryadliligi bilan aniqlanadi, negaki kodning razryadliligi qanchalik yuqori bo’lsa, signalning turlicha diskret qiymatlari shunchalik ko’p bo’ladi va mos ravishda uzluksiz signal amplitudasining kichik oraliqlarini ana shu kod bilan aks ettirish mumkin. Shunday qilib, raqamlash sifati va mos ravishda raqamlangan audioaxborotning keyinchalik eshitilishi boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda o’zgartirish razryadliligiga va diskretlash chastotasiga bo¨liqdir.
o’zgartirish razryadliligi signalning dinamik diapazonini aniqlaydi;
diskretlash chastotasi tovushli signal chastotalar diapazonining yuqori chegarasini aniqlaydi. Raqamlangan signal (uning ikkilik kodi) mashina xotirasiga yoziladi. Raqamlangan tovushni eshitishda (tanlashda) UR£ ikkilik kodlar ularning mos signallarining diskret qiymatlari bilan, keyin ularni kuchaytirish va akustik tizim orqali eshitish uchun, almashtiriladi. £zgartirgichlarning razryadliligi va mos ravishda tovushli platalarning ham) turli xil bo’ladi, eng ko’p tarqalgani 8 va 16 razryadlisi. Obrazli atama, 8 razryadli platalar o’rtacha kassetali magnitafonlar uchun, 16 razryadlilar esa ixcham- disklardagi audiotizimlar uchun xos bo’lgan eshitilish sifatini ta’minlaydi. Tovush sintezatori moduli Tovush signalni sintezlash uchun ikki asosiy usul ishlatiladi:
to’lqinlar jadvali (Wari Table) yoki jadvalli WT-sintezdan fodalanib sintezlash. Tovushni FM- sintezlash operatorlar deb ataladigan maxsus tovush generatorlarini ishlatib amalga oshiriladi. Operatorda ikkita asosiy elementni: fazali modulyator va eguvchi generatorni ajratish mumkin. Fazali modulyator ovozning chastotasini (balandligini), eguvchi generator esa uning amplitudasini ( yaxshi eshilishini) aniqlaydi. Turli musiqa asboblarida signal amplitudasi turlicha. Masalan, fortepyanoda istalgan klavishani bosganda signal amplitudasi tez ortadi (attack), keyin birmuncha pasayadi (desay), keyin nisbatan bir tekis uchastka ( sustain) bo’ladi. Va nihoyat, amplitudaning etarlicha so’nishi (relcase) amalga oshadi. Cignalning 17
yuqorida aytilgan fazalari aynan shu eguvchi generator bilan bajariladi, bu fazalarning inglizcha atamalarining birinchi harflari bo’yicha ko’pincha ADSR generatori deb ataladi. Umumiy holda, bir asbobning tovushini eshitib ko’rish uchun ikkita operator etarli: - birinchisi tashuvchi chastotaning tebranishini, ya’ni asosiy tovushni generatsiyalaydi; - ikkinchisi - modulyatsiyalovchi chastotani, ya’ni obertonni generatsiyalaydi. Lekin zamonaviy tovush platalari bir nechta tovushlarni amalga oshirishga qodirdir, masalan, 18 ta operatorli sintezator 9 ta turli xil tovushni o’ziga o’xshatishi mumkin. To’¨ri, ko’pchilik 16 razryadli tovush platalari 4 operatorli sintezatorni (masalan,YAMAHA OPL 3) ishlatadi. FM usul bilan sintezlangan tovush odatda qandaydir «metall» tusga ega, ya’ni haqiqiy musiqa asbobining tovushiga o’xshamaydi.
oldindan yozilgan va xotirada saqlanayotgan musiqa asboblarining yangrash namunalari (MIDI fayllar) yotadi. Bu tipdagi sintezatorlar (masalan, Yamaha OPL 1) DEQQga «tikilgan» platadagi yoki ShK diskida saqlanayotgan musiqa asboblarining yangrash na’munalarini manipulyatsiya qilish yo’li bilan musiqa yaratadi. Samaralai tovush platalari 8 Mbaytgacha termalarni saqlash va ishlatish imkonini beradi. Diskdan yuklanadigan termalarni ishlatishda samarali plata 1 Mbaytdan kam bo’lmagan si¨imli TEQQga ega bo’lishi kerak. Ishlatiladigan MIDI fayllar to’plamini (massivini) ko’paytirishga imkon beradigan jadvalli kengaytirgichlar ham chiqarilmoqda. Interfeyslar moduli o’z ichiga musiqa asboblari interfeysini, odatda MIDI (Musical Inctrument Digital Interface)ni va tovushni mos formatda eshitib ko’rish vositalarini oladi. Bundan tashqari, unga bitta yoki bir nechta CD-ROM diskovodlarining interfeyslari kirishi mumkin. Bu model orqali CD-ROMni ishlatish, modem orqali so’zlash va o’zining ShK musiqasini amalga oshirish mumkin.
Ko’pchilik tovush platalarining tarkibiga aytib o’tilgan uchta moduldan tashqari quyidagilar kiradi: - turli xil manbaalarning signalini aralashtirish qurilmasi – miksher; aralashtiriladigan signallarning amplitudasini boshqarish odatda dasturli usul bilan bajariladi; - modem yoki o’yin portlari; keyingisi kompyuter o’yinlarini yuqori sifatli tovush bilan jo’r bo’lishini ta’minlaydi; - balandlikni rostlovchi signal quvvatini kuchaytirgich (bunday platalar ikki chiqishga ega: chiziqli kuchaytirgichga va oxirgi kuchaytirgichdan keyin). ¥ozir juda katta miqdordagi turli xil tovush kartalari va MIDI fayllarining kengaytirgichlari ishlab chiqarilmoqda. Zamonaviy sifatli tovush platalari Basic General MIDI standartiga mos bo’lib, bu standart 128ta asbobni va ko’p tovushli ishlatishni – kamida bir vaqtning o’zida 16ta kanalni qo’llashni ko’zda tutadi.
18
Akustik tizimlar. Akustik tizimlar (kolonkalar) multimediya tizimining majburiy bo’lmagan, lekin borligi ma’qul bo’lgan tashkil etuvchisidir, ularni ishlatganda tovushli axborotni qabul qilish birmuncha yaxshilanadi. Kompyuterli akustik tizimlar, odatda, maxsus Hi-Fi tizimlaridan pastroqdir, lekin eshitib ko’rish sifati ularda etarlicha yaxshidir. Akustik tizimlar passiv va aktiv bo’ladi.
kanalga 2 vattdan) va yaxshi eshitilishli rostlagichga ega bo’lgan tovush platalariga ulanishi mumkin.
platasining chiziqli chiqishiga ham ulanishi mumkin. Kolonkaga sozlangan kuchaytirgich uchun tok manbayi ichki akkumulyator yoki ta’minot bloki bo’lishi mumkin, ular o’z navbatida ham ichki, ham tashqi bo’lishi mumkin. Yaxshi eshitilishli rostlagichdan tashqari, aktiv kolonkalar, odatda, 3 qutbli ekvalayzerga egadir.
Shuni hisobga olish kerakki, tovush platasining chiziqli chihishiga maishiy audiokompleks kuchaytirgichining chiziqli kirishi ulanishi mumkin. Tovush platasining chiziqli chiqishiga maishiy audi okompleks kuchaytirgichining chiziqli kirishi ulanishi kerak. Video texnologiyani ta’minlovchi kompyuter vositalari. Video axborot bilan ishlash uchun funktsional jihatdan rang-barang jihozlarga ega bo’lishi kerak. Videoplata – bu «Video terminallar» video nazoratchi bo’lib, unda «tirik video»ni qo’llash uchun unda katta miqdordagi video amallarning bajarilishini tezlashtiruvchi grafik akseleratsiya mikrosxemasi bo’lishi kerak. Vide oplatani vide oaxborot bilan ishlash uchun tanlashda birinchi navbatda quyidagilar talab qilinadi: o’tkazish qobiliyati, ranglar soni va akseleratsiyaning zarurligini hisobga olish. Video qamrash platasi (video grabber) video kadrlarni ushlash, ularni o’zgartirish, jumladan raqamlashni hamda kompyuter hotirasiga yozishni bajaradi. Videoqamrash platalari ikki turda bo’ladi. Birinchi tur – «kadr grabberlari» (frame grabber) qo’z¨almas tasvirlarni ushlash uchun mo’ljallangan. Ikkinchi tur platalar – «ushlash platasi» (capture board) bimr butun videofilmlarni qamrab olishi mumkin. Ular kompyuterda video kameradan yoki vide omagnitofondan, toner bor bo’lganda esa antennadan ham alohida televizion kadrlarni olish va ularning bo¨langan ketma-ketliklarini kelgusida qayta ishlash va printerga yoki video qayta chiqarishga imkon beradi. Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|