«Kompyuter injiniring» qánigeligi 3-kurs 3001-20 topar studenti Jumamuratova Yulduzxonniń

4. Informaciyanı shıǵarıw qurılmaları

Tiykarǵı informaciya shıǵarıw qurılmaları monıtor hám printerler bolıp tabıladı.

Monıtorlar
Monıtorlar eń ataqlı displey qurılmaları bolıp tabıladı. Kóplegen zamanagóy monıtorlardıń tiykarın katod nurları trubkasi, CRT (katod nurları trubkasi, CRT) quraydı. Islew principine kóre, CRTlar dástúriy televizorlarda qollanılatuǵın kineskoplarga uqsaydı - elektron qural noqatlardan (piksellerden) ibarat ekran daǵı súwretti aytıp otetuǵın elektronlar nurın shıǵaradı. Ekranǵa qanshellilik kóp noqat sıyıwı múmkin bolsa, monıtordıń ólshemleri sonshalıq joqarı boladı. Kóplegen monıtorlar 800 x600 hám 1024 x768 pikseller sanın qollap -quwatlaydı. Ruxsatqa qosımsha túrde, monıtorlar suwret sapasın anıqlaytuǵın tómendegi parametrler menen xarakterlenedi:
• don kólemi (noqat ólshemi), dyuym (dyuym) - monıtor ekranınıń bir noqatınıń fizikalıq ólshemi. Dán kólemi qanshellilik kishi bolsa, suwret sapası sonshalıq joqarı boladı. Biznes-klass monıtorlarınıń kóbisi 0, 28 dyuymli dán ólshemine iye;
• CRT ólshemi qiyiq (CRT ólshemi), dyuym (dyuym). Jaqın waqıtqa shekem 14 dyuymli CRT standart edi, biraq biznes monıtorları endi 15 dyuymli, 17 dyuymli, 19 dyuymli hám 21 dyuymli CRT monıtorlarınan paydalanadı ;
• tozalash chastotası (jańalaw chastotası ), Hz (Hz) - kadr tezligi. Sıpırıw chastotası qanshellilik biyik bolsa, paydalanıwshınıń kózleri sonshalıq kem charchaydi. Salıstırǵanda qawipsiz 85 Gts hám odan joqarı chastotalı tazalaw bolıp tabıladı.
Printerler
Printerler (printerler) qaǵaz yamasa plyonkada informaciyanı baspadan shıǵaradı (basıp shıǵarıw nátiyjesinde alınǵan nátiyje qaǵaz nusqa [qog'oz nusqa] dep ataladı ). Printerler matritsali (noqat matritsasi), inkjet (inkjet), lazer (lazer) hám termal (termal uzatıw ) boladı. Ekinshisine sublimatsiya hám qattı sıya kiredi. Kópshilik printerler minutada 2 den 8 betge shekem baspadan shıǵaradı. Sızıqlı matritsali printerler minutada 20 000 qatarǵasha baspadan shıǵarıwı múmkin. Printerlerdiń tiykarǵı qásiyetleri:
• rezolyutsiya (baspadan shıǵarıw ruxsatı ) - kvadrat dyuymdagi noqatlar sanı. Ruxsat qanshellilik biyik bolsa, basıp shıǵarıw sapası sonshalıq jaqsı boladı. Matritsali printerler salıstırǵanda tómen pikseller sanın beredi - kvadrat metr ushın 80 nen 200 noqatqasha. dyuym; inkjet - 720 ǵa shekem, lazer - 1200 ge shekem, termografik - kvadrat basına 1200 den 5000 noqatqasha. dyuym;
• chop etiw tezligi, minutada betler (ppm). Baspadan shıǵarıw tezligi noqat -matritsali printerler ushın 2 ppm den inkjet printerler ushın 4-6 ppm ge shekem hám lazer printerler ushın 4-8 ppm ge shekem. Minutada 100 betgacha baspadan shıǵarıw múmkinshiligine iye kúshli lazer hám termal printerler;
• rangli baspadan shıǵarıwdı qollap-quwatlaw (reńli baspadan shıǵarıw ) - kompyuter grafikası hám dizayn menen shuǵıllanatuǵınlar ushın júdá zárúrli ózgeshelik. Grafik hám diagrammalardı baspadan shıǵarıwda reńli printerlerden paydalanıw da júdá qolay. Inkjet printerler tiykarlanıp reńli baspadan shıǵarıw qurılmaları retinde isletiledi. Basqa túrdegi printerler de reńli baspadan shıǵarıw múmkinshiliklerine iye. Biraq, noqat -matritsali reńli printerler islewde qolaysız hám qabıl etiletuǵın basıp shıǵarıw sapasın támiyinlamaydi. Lazer hám termal printerler eń joqarı suwret sapasın támiyinley aladı, biraq bul printerler biznesde paydalanıw ushın ele da júdá qımbat.
Basqa shıǵıw qurılmaları
Plotterler (plotterler) járdeminde joqarı sapalı grafik hújjetler jaratılıwı múmkin. Plotterler qálemler kompleksi menen úskenelestirilgen bolıp, olar túrli qalıńlıqtaǵı hám túrli reńdegi sızıqlar sızıw ushın sıya sızıǵın óz ishine aladı. Plotterler printerlerge qaraǵanda azmaz astelew, lekin olar sizge úlken kólem degi hújjetler - sızılmalar, kartalar, diagrammalardı alıw imkaniyatın beredi.
Insan dawısın sintez qılıw sistemaları (dawıstı shıǵarıw qurılmaları ) zamanagóy programmalıq támiynatda tiykarlanıp esitiw yamasa kóriw qábileti buzılǵan adamlardı qollap-quwatlaw ushın isletiledi. Bunday sistema tekstli maǵlıwmatlardı insan sóylewine aylantırıp, ekran mazmunın aytıwǵa ılayıq.

5. Manipulyatorlar

Manipulyatorlar (tıshqansha, jaystik hám basqalar ) kursordı basqarıw ushın isletiletuǵın arnawlı qurılmalar bolıp tabıladı.

Tıshqansha sizdiń kaftingizga tolıq sig'adigan kishi qutiga uqsaydı. Tıshqansha kompyuterge kabel arqalı arnawlı adapter blokı arqalı jalǵanadı jáne onıń háreketleri displey ekranında sáykes keletuǵın kursor háreketlerine aylanadı. Qurılmanıń joqarı bóleginde basqarıw tuymeleri ámeldegi (ádetde olardan ushewi bar), olar hárekettiń baslanıwı hám aqırın belgilew, menyulardı tańlaw hám t.b.
Jaystik ádetde putaq tutqıshı bolıp, onıń vertikal jaǵdaydan chetlanishi kursordıń monıtor ekranında sáykes keletuǵın jóneliste háreketleniwine alıp keledi. Kóbinese kompyuter oyınlarında qollanıladı. Birpara modellerde jaystikda basım sensorı ornatılǵan. Bunday halda, paydalanıwshı tuymesheni qanshellilik qattı bossa, kursor displey ekranı boylap tezirek háreketlenedi.
Trekbol - korpustıń joqarı bólegine top ornatılǵan kishi qutı. Paydalanıwshı toptı qolı menen aylantıradı jáne onı háreketke keltiredi, uyqas túrde kursor B tıshqanshadan parıq etedi, trekbol kompyuter janında bos jaydı talap etpeydi, onı mashina korpusına ornatıw múmkin.
Digitizer - tayın suwretlerdi (sızılmalar, kartalar ) cifrlı formaǵa ótkeriw ushın qurılma. Bul tegis panel - stol ústinde jaylasqan planshet hám arnawlı ásbap - qálem, onıń járdeminde planshettiń jaǵdayı kórsetilgen. Qálemdi planshette háreketlantirganda, onıń koordinataları bir-birine jaqın jaylasqan noqatlarda ornatıladı, keyinirek olar kompyuter tárepinen kerekli ólshew birliklerine aylantırıladı.

Túrli kásip iyeleri arasında isletiletuǵın qurılmalar

Klaviatura Planshet Jaystick Printer Plotter Skaner
Geymer 100 0 50 20 0 0
Printer 100 0 0 100 100 75
Dizayner 10 Kirgiziw-shıǵarıwdıń tiykarǵı sisteması. Jeke kompyuterdiń ana plata daǵı DXQ (turaqlı yad apparatı ) yamasa QDDXQ (qayta programmalanatuǵın turaqlı yad apparatı ) mikrosxemasiga jazılǵan programma BIOS bolıp tabıladı. BIOS kompyuterdiń operatsion sistemadan kiyatırǵan kirisiw-shıǵıw, qurılmalardı basqarıw sorawlarına xızmet kórsetedi. Sonıń menen birge, kompyuter qosılǵanda úskenelerdi baslanǵısh tekseriw (POST tártipoti), MBRni júklew hám operatsion sistemaǵa basqarıwdı uzatıw da BIOS wazıypasına kiredi, BIOSda jeke kompyuterdiń ana plata konfiguratsiyasining tiykarǵı kórsetkishlerin qolda sazlaw ushın ınteraktiv nimdasturi da bar.
POST-Power-Az waqıt Self-Test Qosılǵannan keyin óz-ózin testlew. Ana platanıń BIOS programması wazıypalarınan biri bolıp, ol kompyuter strukturalıq bólimlerin (apparat támiynatın ) izbe-iz testlab shıǵadı.
MBR Master Boot Record - Bas jukleytuǵın jazıw. Qattı disk yamasa basqa informaciyanı saqlaw apparatı daǵı logikalıq disklarǵa (bólimlerge) bólinetuǵın birinshi fizikalıq sektor. MBR bólimler kestein (partition table) hám atqarılıp atırǵan koddıń úlken bolmaǵan bólegin óz ishine aladı. MBRning maqseti - operatsion sistemanı júklew emes, jaysha qattı disktıń qaysı bóliminden OTni júklew kerekligini tańlaw. MBR basqıshında tek disk bólimi saylanadı.
BIOS (Basic Input/Output System) — tiykarǵı kirgiziw-shıǵarıw sisteması bolıp, motherboard (materinskaya plata ) 'da bólek chip retinde isleydi. Bul chipning wazıypası kompyuter hám operatsion sistemanı bir-birine bólewden ibarat. Hár sapar kompyuter qosılǵanda daslep BIOS isleydi, kompyuter úskeneleri parametrlerin tekseredi hám operatsion sistema júkleniwshi faylına (programmasına ) óz jumısın beredi (NTLDR, bootmgr).
NTLDR (NT Loader) Windows XP operatsion sistemasın jumısqa túsiriwge járdem beretuǵın sistema bóleginde dawıs júklew jazıwınan bir bólegin júklewdiń kishi bir bólegi. NTLDR da júklew menejeri hám sistema júkleip atırǵan wazıypanı atqaradı. Windows XP den keyin baspadan shıǵarılǵan operatsion sistemalarında BOOTMGR hám winload. exe birgelikte NTLDR-ni almastıradılar. Eger bir neshe operatsion sistema ornatılǵan bolsa hám tuwrı dúzilgen bolsa, NTLDR sizdiń kompyuterińiz jumısqa túsirilgende júklew menyusın kórsetedi, qaysı operatsion sistemanı júklew kerekligini belgileydi.
Kompyuter janǵan daǵı hár túrlı jazıwlar hám dawıstıń shıǵıwı, ROM (Read Only Memory) yadta jazılǵan BIOS'ning jumısı.
BIOS tómendegi wazıypalardı atqaradı :
kompyuterdi aktivlestiriw, barlıq elementlerin baslanǵısh jaǵdayǵa keltiriw;
kompyuter qurılmaların dáslepki tekseriwin ámelge asıradı (POST-test);
kompyuter qurılma bólegin dáslepki sazlaw jumısların ámelge asıradı ;
sistema resurslarini bóliwleydi;
PCI qurılmaların dizimnen ótkeriw hám sazlaw ;
operatsion sistemanı dáslepki júkleniwin ámelge asıradı (bootmgr);
qurılmalardı bir-biri menen kelisiwin tekseredi;
elektr támiynatın basqarıw, kompyuterdi óshiriw, uxlash jaǵdayına ótkeriw.
BIOSni tuwrı sazlaw, kompyuter islewine tásir kórsetedi, sol sebepli daslep sol programmashanı jaqsı úyreniw kerek. Hár túrlı túrdegi motherboar'lar hár túrlı BIOS túrlerin isletiwedi, sol sebepli bir birden-bir qóllanba qılıwdıń ılajı joq, lekin hasası baribir birdey. Protsessorlarning túri rawajlanǵan tárepke, BIOS sazlawları da qıyınlasıp barıp atır. Bul bolsa, qosımsha qıyınshılıqlar tuwdırıp atır.
BIOS programmasın tiykarlanıp tómendegi firmalar islep shıǵıwadı :
American Megatrends (AMI);
Award Software;
Phoenix Technologies.
BIOS túrine qaray, onıń kórinisi de ózgerip baradı, onıń túrinen tısqarı bir neshe versiyaları da ámeldegi, bul versiyalar da jańalanıp barıwı kerek.
Tiykarǵı kirisiw shıǵıw sistemasınan ibarat bolǵan BIOS, anakartdagi kishi yad kartasında saqlanadı. Qurılmanıń qanday islewin ózgertiw yamasa mashqalalardi saplastırıwda járdem beriw ushın BIOS-ga kiriwińiz múmkin.
Bul POST ushın juwapker bolǵan BIOS hám usınıń menen kompyuterdi jumısqa túsiriwde birinshi programmalıq támiynattı islep shıǵaradı. BIOS firmware programması waqtınshalıq emes, yaǵnıy onıń sazlamalari qurılmadan quwat alıp taslanǵanınan keyin de saqlanadı hám qayta tiklenedi.
BIOS by-os retinde belgilenedi hám geyde sistema BIOS, ROM BIOS yamasa PC BIOS dep ataladı. Biraq, ol nadurıs túrde BASIC yamasa Operatsion sistemasında jaratılǵan. BIOS, kompyuterdi júklew hám klaviatura qadaǵalawı sıyaqlı bir qatar tiykarǵı funkciyalardı orınlaw haqqında maǵlıwmat beredi. BIOS sonıń menen birge, qattı disk, floppy disk, optikalıq aydawshı, protsessor, yad hám t.b. sıyaqlı qosımsha qurılmalardı anıqlaw hám sazlaw ushın isletiledi.

6. 1-súwret. BIOS ámeldegi mikrosxemaning ulıwma kórinisi.

BIOSga BIOS Setup Utility programması arqalı kirisiw hám sazlaw múmkin. BIOS Setup Utility, BIOS'un barlıq maqsetke muwapıq maqsetleri ushın. BIOS-dagi ámeldegi bolǵan barlıq variantlar BIOS Setup Utility arqalı sazlanıw mukin.

Windows sıyaqlı operatsion sistemadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, diskta tez-tez júklep alınatuǵın yamasa alınatuǵın hám paydalanıwshı yamasa óndiriwshi tárepinen ornatılıwı kerek bolǵan BIOS, kompyuterdi satıp alǵanında aldınan ornatıladı.
BIOS Setup Utility programmasına kompyuterińiz yamasa anakart maketi hám modeline qaray hár qıylı usıllarda kirisiw múmkin. Járdem alıw ushın BIOS Setup Utility programmasına qanday kirisiw múmkinligin kóriń.
Barlıq zamanagóy kompyuter anakartlarda BIOS programmalıq támiynatı bar.
Kompyuter sistemalarında BIOSga kirisiw hám konfiguratsiya hár qanday operatsion sistemaǵa baylanıslı emes, sebebi BIOS anakart apparatınıń bir bólegi. Kompyuter operatsion sisteması ortalıǵı tısqarı barlıq BIOS funkciyalarında Windows 10, Windows 8, Windows 7, Windows vista, Windows XP, Linux, Unix yamasa hesh qanday operatsion sistemanı islep atirǵanlıǵı áhmiyetke iye emes0 90 0 80 0 65

Paydalanilg’an a’debiyatlar:

1. 
   History and Evolution of Operating Systems // URL: http://lloogg.com/history-and-evolution-of-operating-systems
   
2. 
   P. Brinch Hansen, The evolution of operating systems. In Classic Operating Systems: From Batch Processing to Distributed Systems, P. Brinch Hansen, Ed. Copyright (c) 2000, Springer-Verlag, New York.
   
3. 
   Operatsionnie sistemi vichislitelnix mashin // bourbai [2019]. URL: http://bourabai.ru/os/lecture01.htm
   
4. 
   Operatsionnie sistemi meynfreymov // Lawbooks [2019]. Data izmeneniya: 05.04.2015. URL: https://lawbooks.news/windows_952/operatsionnyie-sistemyi-meynfreymov-66259.html
   
5. 
   Istoriya razvitiya UNIX // Vanderboot [2019]. Data izmeneniya: 04.12.2014. URL: http://www.vanderboot.ru/soft/unix.php
   
6. 
   Istoriya razvitiya operacionnoy sistemı OS/2 // Refdb. URL: https://refdb.ru/look/2495394-p2.html
   
7. 
   ISTORIYa WINDOWS. // Kompyuter dlya chaynikov [2015–2019]. URL: https://www.pc-school.ru/istoriya-windows/ Arxivlandi 2021-11-17 Wayback Machine saytida.
   
8. 
   Evolyuciya operacionnıx sistem ili kak eto bılo i kak budet // habr [2006–2019]. URL: https://habr.com/ru/sandbox/63209/