«Kоmpyuter injiniring» qánigeligi 3-kurs 3001-20 topar studenti Kurbaniyazov Jamshiddiń

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUXAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ
«Kоmpyuter injiniring» qánigeligi
3-kurs 3001-20 topar studenti
Kurbaniyazov Jamshiddiń

«Mag'luwmatlar strukturasi hàm algoritm»
páninen
O’Z BETINSHE JUMISI

Tayarlaǵan _________________ Kurbaniyazov J
Qabıllaǵan _________________ K. Erejepov

Nókis – 2022

Tema : Antivirus programmalari menen islew

Joba;

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarǵi bólim
   

1. Virus hám onıń túrleri
2. Kompyuter viruslaridan axborotlarga ruxsatsiz
kirish va óǵilardan foydalanishni toshhkil etish
3. Antivirus dasturlari
4. Viruslarga xorchi chora-tadbirlar

3. 
   Juwmaqlaw
   

1. virus hám onıń túrleri.

•Házirgi kúnde kompyuter virusları ǵarazli maqsetlerde ichlatiluvchi hár qıylı programmalardı uib kelip zangbiq etıwde eń nátiyjeli qurallardan biri esaplanadı. Kompyuter virusların programmalı viruslar dab akesh to'ǵriroq baladı.
•Avtonom túrde ichlash, basqa programma to'rkibiga óz -ózinden qosılıwshı, ichga ılayıq hám kompyuter to'rmoqlari hám uohida kompyuterlerde óz -ózinden tarqalıw o'zgeshelikine iye bolǵan programmaǵa programmalı virus dayiladi.
•viruslar menen zálellengen programmalar virus toshhuvchi yamasa zálellengen programmalar dayiladi.
•Zálellengen disk - bul ichga túsiriw sektorında virus programma jaylasıp ugan disk bolıp tabıladı.
•Házirgi waqıtta 65000 den kóp bolǵan virus programmaları bar ekenligi anıqlanǵan. Bul viruslardıń úlken taparın kompyuterdiń jumıs bojarish yolb etipin búzbaytuǵın, yáni “tásirli bolmaǵan” viruslar taparı toshhkil etedi.
•viruslarning basqa taparına kompyuterdiń jumıs yolb etipin buzıwshi viruslar kiredi. viruslardıń tásiri boyınsha tasdıfi 1-rostmda keltirilgen. Bul sıyaqlı viruslar ádetde professional programmistler tárepinen dúziledi.
•virus
•Qawipsiz
•Qáwipli
•Júdá qáwipli
•Fayllar to'rkibini búzbaytuǵın
•Fayllar to'rkibini buzatuǵın
•Apparatlardı buzıwshi
•Operator soǵliǵiga tásir ko'rsetiwshi
Kompyuter virusı - bul arnawlı jazılǵan programma bolıp, basqa programmalar to'rkibiga jazıladı, yáni zálelleydi. Kompyuter virusı arqalı zıyanlanıw áqibetinde kompyuterlerde to'mendegi ózgarishlar asallachado baladı :
•Kompyuter virusı - bul arnawlı jazılǵan programma bolıp, basqa programmalar to'rkibiga jazıladı, yáni zálelleydi. Kompyuter virusı arqalı zıyanlanıw áqibetinde kompyuterlerde to'mendegi ózgarishlar asallachado baladı :
•ayrim programmalar ichlamaydi yamasa qáte ichlay baslaydı ; •bajariluvchi fayldıń kólemi jáne onıń yoratilgan waqıtı ózlargaradi;
•ekranda ańlap bolmaytuǵın belgiler, hár qıylı toshvir hám dawıslar asallachado boladı ;
•komp'yuterning ichlashi páseytiwedi hám operativ yad daǵı bos jay kólemi azayadı ;
•disk yamasa disktaǵı bir neshe fayllar zálellenedi (bázi qallarda disk hám fayllardı tiklab bolmaydı );
•vinchester arqalı kompyuterdiń ichga túsiwi joǵaladı.
•viruslar tiykarınan disklardıń júkleniwshi sektorların hám exe, com, sys hám bat keńeytpeli fayllardı zálelleydi. viruslardıń kólemi bir neshe bayttan tap o'nlab Kb ge shekem bolıwı múmkin.
Fayllardı to'rkibini búzbaytuǵın viruslar :
•Fayllardı to'rkibini búzbaytuǵın viruslar :
•a) operativ yad apparatında kóbeytiliwshi;
•b) operatordı tásirlantiruvchi;
•v) to'rmoq virusları.
•Fayl to'rkibini buzıwshi viruslar :
•a) paydalanıwshınıń malumotlari hám programmalardı buzıwshi;
•b) sistema malumotlarni buzıwshi.
•Apparatlardı buzıwshi:
•a) displeydiń lyuminafor qatlamın kúydiretuǵın ;
•b) kompyuterdiń mikrosxemasini ishten shıǵarıwshı ;
•v) printerdi ishten shıǵarıwshı ;
•g) MDni buzıwshi.
•Kompyuter virusları xarakterlerine salıstırǵanda norezident, rezident, sanamli, gibridli hám paketli viruslarǵa ajratıladı.
•Fayllı norezident viruslar tolıqlıǵınsha bojarilayotgan faylda jaylasadı, sol sebepli de ol tek virus toshhuvchi programma aktivlashgandan keyin ichga túsedi hám bojarilgandan keyin operativ yadta saqlanmaydi.
•Rezident virus norezident virustan ayrıqshalaw operativ yadta saqlanadı.
•Rezident viruslardıń taǵı bir kórinishhi sanam viruslar bolıp, bul virustıń wazıypası vinchester hám ekiluvchan MDlarning jukleytuǵın sektorın ishten shıǵarıwdan ibarat. Sanam viruslarınıń bası diskdıń jukleytuǵın sanam sektorında hám aqırı disklardıń qálegen basqa sektorlarında jaylasqan boladı.
•Paketli viruslardıń bas bólegi paketli faylda jaylasqan bolıp, ol OT tupshiriqlaridan ibarat.
•Gibridli viruslardıń bası paketli faylda jaylasadı. Bul virus da fayllı, da sanam sektorlı boladı.
•To'rmoqli viruslar kompyuter to'rmoqlarida tarqalıwǵa maslastırılǵan bolıp, o'ǵilar informaciya almashhishida tarqaladı.
viruslardıń túrleri:
•fayl virusları. Bul viruslar som, yexe sıyaqlı túrli fayllardı zálelleydi;
•yuklovchi viruslar. Kompyuterdi jukleytuǵın programmaların zálelleydi;
•drayverlarni zıyan jetkeretuǵın viruslar. OT gi config. sys faylın zálelleydi. Bul kompyuterdiń ichlamasligiga sebep boladı ;
•DIR virusları. FAT to'rkibini zálelleydi;
•stels-vruslari. Bul viruslar ozıniiiń to'rkibini ózlargartirib, toshodifiy kod ózlargarishi boyınsha tarqaladı. Onı anıqlaw juda qıyın, sebebi fayllardıń ózlarlari ózlargarmaydi;
•Windows virusları. Windows OT dagi programmadlarni zálelleydi.
Tiykarlanǵan algoritmlar boyınsha programmalı viruslardıń tasdıfi
•virus
•Bo'razitli
•Replikatorli
•Kórinbes
•Tekinant
•Kvazivirus (Troyan)
•Bo'razitli virus - fayllardıń to'rkibini hám diskdıń sektorın ózlargartiruvchi virus. Bul virus ápiwayı viruslar gruppaınan bolıp, ańsatlıq penen anıqlanadı hám óshirip toshhlanadi.
•Replikatorli virus - “jawın qurtı” dab ataladı, kompyuter to'rmoqlari boyınsha tarqalıp, kompyuterlerdiń to'rmoqdagi adresin anıqlaydı hám onda ózlar nusqasın qo'ldiradi.
•Kórinbes virus - stels-virus dab at uib, zálellengen fayllarǵa hám setkorlarga OT tárepinen shaqırıq etilse, avtomatikalıq túrde zálellengen bólimler ornına disktıń taza bólegin usınıs etedi. Nátiyjede úshewlerbu viruslardı anıqlaw hám iozalash juda úlken qıyınshılıqlarǵa uib keledi.
•Tekinant virus - shifrlaw hám dashifrlash algoritmlarınan ibarat bolıp, nátiyjede virus nusqaları ulıwma bir -birine uqsamaydı. Úshewlerbu viruslardı anıqlaw juda qıyın mashqala.
•Kvazivirus - “Troyan” dastulari, dab at ugan bolıp, úshewlerbu viruslar kóbeyiw ózgeshelikine iye bolmasa -da, “paydalı” bólim-programma esabında bolıp, antivirus programmalar tárepinen anıqlanmaydi. Sol sebepli o'ǵilar ózlarlarida joqarı dárejede jetilistiriwtirilgan algoritmlardı tóshlariqsiz bojarib, qoyılǵan maqsetlerine erisiwleri múmkin.
Antivirus programmaları.
•viruslarni joytıw usılları menen ichlaydigan programmalardı antiviruslar dayiladi. Antiviruslar, qollanıw usılına kóre, tómendegilerge ajıratıw múmkin:detektorlar, faglar, vakcinalar, privivkalar, pıl trlar, revizorlar.
•Detektorlar - virustıń signaturasi (virusqa tiyisli báyitler ketami -ketligi ) boyınsha operativ yad hám fayllardı kóriw nátiyjesinde malum viruslardı tupadi hám malum etedi.
•Faglar - yamasa doktorlar, detektorlarǵa tán bolǵan ichni bojargan halda zálellengen fayldan viruslardı shıǵarıp toshhlaydi hám fayldı udingi jaǵdayına qaytaradı. Bunday programmalarǵa Aidstest, Doctor Web programmaları mısal boladı.
•vaktsinalar - joqarıdagilardan ayrıqsha túrde qorǵawlanıp atırǵan programmaǵa ornatıladı. Nátiyjede programma zálellngan esaplanıp, virus tárepinen ózlargartirilmaydi. Tek ǵana malum viruslarǵa salıstırǵanda vakcina etiliwi onıń kemshiligi esaplanadı.
•Privivka - fayllarda tap virus zálellagandek ız qo'ldiradi. Bunıń nátiyjesinde viruslar “privivka etilgen” faylǵa jabıspaydı. Pıl trlar - qorǵawshı programmalar kórinishhida bolıp, rezident jaǵdayda ichlab turadı hám viruslarǵa tán yorayonlar bojarilganda, bul haqqında paydalanıwshına malum etedi.
•Revizorlar - eń ichonchli qorǵawlaytuǵın qural bolıp, disktıń birinichi jaǵdayın yadında saqlap, odaǵı keyingi ózlargarishlarni turaqlı túrde ichvaorat etip baradı. Buǵan ADINF programması mısal boladı.
•Tómendegi antivirus programmalarınan keń paydalanıladı :
•Notnon Antivirus, Kaspersky Security.
Kasperskiy antivirus hám Nod32 programması eń kópshilikke arnalǵan programmalardan bolıp, ol bir nechta zárúrli modullardan toshhkil tupgan:
•1. Skaner - qattı disktı virus menen zálellanganligini tekshiradi. Ulıwma qıdırıw rejimi buyruǵi berilsa, programma barlıq fayllardı ketma -ket tekshiradi. Usınıń menen birgalikda arxiv fayllardı tekshirish da múmkin.
•2. Monıtor - bul programma Windows menen birgalikda avtomatikalıq túrde juklenedi. Ol kompyuterde ichlatilayogan barlıq fayllar hám ashılıp atırǵan barlıq hújjetlerdi avtomatikalıq to'rzda tekshiradi hám de virus tupilgan halda paydalanıwshına signal beredi. Bunnan toshhqari Monıtor virus menen zálellengen fayldı bojarilish yorayonini shegaralap qoyıp, onıń júkleniwge jol bermeydi.
•3. Inspektor - sezilmes viruslardı tupuvchi modul bolıp, ol fayllardıń kólemin ózlargarishini tekshiradi.
•4. Mail Checker (proveryat ) - elektron pochta xabarların tekshiruvchi modul.
•5. Script Checker - Troyan programmaların tekshiruvchi modul.
•6. Office Guard - Microsoft Officening hár bir júklenip atırǵan hújjetin tekshiruvchi modul.
•7. Basqarıw markazi - «Kasperskiy Antivirus» kompleksiningiń barlıq programmaların basqarıwshı pul ti. Bul programmanıń eń tiykarǵı waziypası - Máselelerdi joybarlaw bolıp tabıladı. Ol paydalanıwshınıń ichtirokisiz, biroq ol kórsetken waqıtta avtomatikalıq túrde operativ tekshirish uib barıp, zárúr bolsa, sistemanı virustan davolaydi.

Házirgi kúnde kompyuter virusları ǵarazli maqsetlerde ichlatiluvchi hár qıylı programmalardı uib kelib zangbiq etıwde eń samarali qurallardan biri esaplanadı. Kompyuter virusların programmalı viruslar dab akesh to'ǵriroq boladı.

Programmalı virus dab avtonom túrde ichlash, basqa programma to'rkibiga ózlar - ózinden qushhhiluvchi, ichga ılayıq hám kompyuter to'rmoqlari hám uohida kompyuterlerde ózlar - ózinden tarqalıw ózgeshelikine iye bolǵan programmaǵa aytıladı.

viruslar menen zálellengen programmalar virus toshhuvchi yamasa zálellengen programmalar dayiladi.

Zálellengen disk - bul ichga túsiriw sektorında virus programma jaylasıp ugan disk bolıp tabıladı.

Házirgi asallachatda kompyuterler ushın kóplegen qolaysızlıqlar tuǵdirayotgan hár túrlı túrler degi kompyuter virusları keń tarqalǵan. Sol sebepli de o'ǵilardan saqlanıw usılların ichlab shıǵıw zárúrli máselelerden biri esaplanadı. Házirgi waqıtta 65000 den kóp bolǵan virus programmaları bar ekenligi anıqlanǵan. Bul viruslardıń úlken gruppaın kompyuterdiń ish bojarish yolb etipin búzbaytuǵın, yáni «tásirchan bolmaǵan» viruslar gruppası toshhkil etedi.

viruslardıń basqa gruppaına kompyuterdiń ish yolb etipin buzıwshi viruslar kiredi. Bul viruslardı tómendegi túrlerge bolıw múmkin: qawipsiz viruslar (fayllar to'rkibini búzbaytuǵın ), qáwipli viruslar (fayllar to'rkibini buzıwshi) hám de juda qáwipli viruslar (kompyuter apparatların buzıwshi hám opera­tor soǵligiga tásir etiwshi). Bul sıyaqlı viruslar odatda professional programmistler tárepinen dúziledi.

Kompyuter virusı - bul arnawlı jazılǵan programma bolıp, basqa programmalar to'rkibiga jazıladı, yáni zálelleydi hám kompyuterlerde ozıniiiń ǵarazli maqsetlerin ámelge asıradı.

Kompyuter virusı arqalı zıyanlanıw áqibetinde kompyuterlerde tómendegi ózlargarishlar asallachado boladı :
• ayırım programmalar ichlamaydi yamasa qáte ichlay baslaydı ;
• bojariluvchi fayldıń kólemi jáne onıń yoratilgan waqıtı ózlargaradi;
• ekranda ańlap bolmaytuǵın belgiler, hár qıylı toshvir hám dawıslar asallachado boladı ;
• kompyuterdiń ichlashi páseytiwedi hám operativ yad daǵı bos jay kólemi azayadı ;
• disk yamasa disktaǵı bir neshe fayllar zálellenedi (bázi jaǵdaylarda disk hám fayllardı tiklab bolmaydı ):
• vinchester arqalı kompyuterdiń ichga túsiwi joǵaladı.
viruslar tiykarınan disklardıń júkleniwshi sektorların hám exe, som, sys hám bat keńeytpeli fayllardı zálelleydi. Házirgi kúnde bular qatarına Ofis programmaları yoratadigan faylarni da kirgiziw múmkin. Ápiwayı tekstli fayllardı zálelleytuǵın viruslar kamdan - kem ushraydı.
Házirgi asallachatda házil formasındaǵı viruslardan tórtib tap kompyuter apparatların ishten shıǵarıwshı viruslardıń túrleri bar.
Mısalı. Win 95. CIH virusı turaqlı saqlaw apparatı (Flash BIOS) mikrosxemasini buzadı. Ókiniw menen aytamız, bul sıyaqlı viruslardı yuq qılıw ushın, tek o'ǵilar uz garazli ishin bojarib bolǵandan sońǵına, xorchi sharalar ichlab shıǵıladı. Win 95. CIH virusına xorchi sharalardı kóriw múmkinshiligi Dr. Web programmaında mav­jud.
2. Kompyuter viruslarınan informaciyalarǵa ruxsatsız kirisiw hám o'ǵilardan paydalanıwdı toshhkil etiw.
Sonı aytıp ótiw kerekki, házirgi asallachatda hár-qıylı túrdegi informaciya hám programmalardı o'girlab uish niyetinde kompyuter viruslarınan paydalanıw eń samarali usıllardan biri esaplanadı.
Programmalı viruslar kompyuter sistemalarınıń qawipsizligine qawip salıwdıń eń samarali qurallarından biri bolıp tabıladı. Sol sebepli de programmalı viruslar­ning múmkinshiliklerin analiz qılıw máselesi hám de bul viruslarǵa karshi gúresiw házirgi asallachatning aktual máselelerinen biri bolıp qo'ldi.
viruslardan toshhqari fayllar to'rkibini buzıwshi troyan programmaları bar. virus kóbinese kompyuterge jaǵımpazlı túrde kiredi. Paydalanıwshınıń ózi troyan programmasın paydalı programma retinde diskka jazadı. Malum bir waqıt ótgennen keyin buzǵunchi programma ózlar tásirinii kórsetedi.
Ózlar -ózinden asallachado bolatuǵın viruslar ámeldegi emlikas. virus programmaları insan tárepinen kompyuterdiń programmalıq táminotini, onıń apparatların zıyan jetkeziw hám basqa maqsetler ushın jazıladı. viruslardıń kolemi bir neshe bayttan tap o'nlab kilobaytgacha bolıwı múmkin.
Troyan programmaları paydalanıwshına zálel keltiretuǵın bolıp, o'ǵilar buyrıqlar (modullar ) ketma - ketligidan toshhkil tupgan, kópshilik arasında juda keń tarqalǵan programmalar (korrektorlar, oyınlar, translyatorlar) ishine ornatılǵan bolıp, bir fondısha hádiyseler bojarilishi menen ichga túsetuǵın «mantiqiy bomba» dab atalatuǵın programma bolıp tabıladı. Ózlar gezeginde, «mantiqiy bomba»dıń túrli kórinishhlaridan biri «soat mexanizmli bomba» esaplanadı.
Troyan programmalardan viruslardıń ayırmashılıǵı sonda, viruslar kompyuter sistemaları boylap tarqatılǵanda, o'ǵilar ǵárezsiz túrde payda bolıp, ózlar ish iskerliginde programmalarǵa ózlar tekstlerin jazǵan halda o'ǵilarga zálel kórsetedi.
Zálellengen programmada programma bojarilmasdan udin virus ozıniiiń buyrıqları bojarilishiga múmkinshilik yoratib beredi. Onıń ushın da virus programmanıń bas bóleginde jaylasadı yamasa programmanıń birinichi buyruǵi oǵan jazılǵan virus programmasına shártsiz ótiw bolıp xızmet etedi. Basqarilgan virus basqa programmalardı zálelleydi hám sonnan keyin virus toshhuvchi programmaǵa ichni tupshiradi.
virus hoyoti odatda tómendegi dáwirlerdi ózlar ishine uadi: qollanılıw, inkubatsiya, replikatsiya (ózlar -ózinden kóbeyiw) hám payda bolıw. Inkubatsiya dáwirinde virus passiv bolıp, onı izlep tupish hám yuqotish qıyın. Payda bolıw dáwirinde ol ózlar funksiyasın bojaradi hám qoyılǵan maqsetine erisedi.
viruslardıń túrleri:
1) fayl virusları. Bul viruslar som, exe sıyaqlı túrli fayllardı zálelleydi;
2) jukleytuǵın viruslar. Kompyuterdi jukleytuǵın programmalardı zálelleydi;
3) drayverlarni zıyan jetkeretuǵın viruslar. Operatsion sistema daǵı sonfig. sys fayldı zálelleydi. Bul kompyuterdiń ichlamasligiga sebep boladı ;
4) DIR virusları. FAT to'rkibini zálelleydi;

5) stels-virusları. Bul viruslar ozıniiiń to'rkibini ózlargartirib, toshodifiy kod ózlargarishi boyınsha tarqaladı. Onı anıqlaw juda qıyın, sebebi fayllardıń ózlarlari ózlargarmaydi;

6 ) Windows virusları. Windows operatsion sistemasındaǵı programmalardı zálelleydi.
Mısal retinde tómendegilerdi keltiriw múmkin:
1) Eń qáwipli viruslardan biri Internet arqalı tarqatılǵan «CHernobil'» virusı bolıp, ol 26 aprelde tarqatılǵan hám hár oyning 26 -kúninde kompyuterlerdi zıyan jetkeziwi múmkin.
2) I LOvE YOU virusı Filippinnen 2000 jıl 4 mayda E-mail arqalı tarqatılǵan. Ol búgin jáhán buyicha 45 mln. kompyuterdi zálellegen hám ishten shıǵarǵan. Materiallıq zálel 10 mlrd. AQSH dolların toshhkil etken.
3) 2003 jıl mart oyida Shvetsiyadan elektron pochta arqalı GANDA virusı tarqatılǵan hám ol sanamun dúnyada mińlaǵan kompyuterlerdi zálellegen. Bul virustı tarqatǵan shaxs házir qolǵa uingan hám ol 4 jıl kemrek jazosiga húkim etiliwi múmkin.

3. Antivirus programmaları

Házirgi waqıtta viruslardı joytıw ushın kóplegen usıllar ichlab shıǵılǵan jáne bul usıllar menen ichlaydigan programmalardı antiviruslar dab akeshadi. Antiviruslardı, qollanıw usılına kóre, tómendegilerge ajıratıwımız múmkin:detektorlar, faglar, vakcinalar, privivkalar, revizorlar, monıtorlar.
Detektorlar — virustıń signaturasi (virusqa tiyisli báyitler ketma -ketligi ) boyınsha operativ yad hám fayllardı kóriw nátiyjesinde malum viruslardı tupadi hám malum etedi. Jańa viruslardı anıqlap umasligi detektorlardıń kemshiligi esaplanadı.

Faglar — yamasa doktorlar, detektorlarǵa tán bolǵan ichni bojargan halda zálellengen fayldan viruslardı shıǵarıp toshhlaydi hám fayldı udingi jaǵdayına qaytaradı.

vakcinalar — joqarıdagilardan ayrıqsha túrde qorǵawlanıp atırǵan programmaǵa urnatiladi. Nátiyjede programma zálellengen dab esaplanıp, virus tárepinen ózlargartirilmaydi. Tek ǵana malum viruslarǵa salıstırǵanda waqtınsha etiliwi onıń kemshiligi esaplanadı. Sol sebepli de, úshewlerbu antivirus programmaları keń tarqalmaǵan.
Privivka — fayllarda tap virus zálellagandek ız qo'ldiradi. Bunıń nátiyjesinde viruslar «privivka etilgen» faylǵa jabıspaydı.
Fil'trler — qorǵawshı programmalar kórinishhida bolıp, rezident jaǵdayda ichlab turadı hám viruslarǵa tán yorayonlar bojarilganda, bul haqqında paydalanıwshına malum etedi.
Revizorlar — eń ichonchli qorǵawlaytuǵın qural bolıp, disktıń birinichi jaǵdayın yadında saqlap, odaǵı keyingi ózlargarishlarni turaqlı túrde ichvaorat etip baradı.
Detektor programmalar kompyuter yadınan, fayllardan viruslardı qıdıradı hám anıqlanǵan viruslar haqqında malum etedi.
Doktor programmaları tekǵana virus menen kesellengen fayllardı tupadi, bálki o'ǵilarni davolab, dáslepki jaǵdayına qaytaradı. Bunday programmalarǵa Aidstest, Doctor Web programmaların mısal kilib keltiriw múmkin. Jańa viruslardıń to'xtovsiz asallachado bolıp turıwın esapqa uib, doktor programmaların da jańa versiyaları menen almashhtirib turıw kerek.

Fil'tr programmalar kompyuter ichlash yorayonida viruslarǵa tán bolǵan shubhalı háreketlerdi tupish ushın ichlatiladi.

Bul háreketler tómendegishe bolıwı múmkin:
• fayllar atributlarınıń ózlargarishi;
• disklarǵa turaqlı mánzillerde malumotlarni jazıw ;
• disktıń ichga jukleytuǵın sektorlarına malumotlarni jazıp jiberiw.
Tekshiruvchi (revizor ) programmaları virustan qorǵawlanishning eń ichonchli quralı bolıp, kompyuter zálellenbegen jaǵdayı daǵı programmalar, kataloglar hám diskdıń sistema moydoni jaǵdayın yadta saqlap, turaqlı túrde yamasa paydalanıwshı ixtiyori menen kompyuterdiń ámeldegi hám baslanǵanan keyin jaǵdayların bir -biri menen salıstıradı. Buǵan ADINF programmasın mısal etip keltiriw múmkin.

4. viruslarǵa xorchi ilajlar

Kompyuterdi viruslar menen zıyanlanıwınan saqlaw hám informaciyalardı ichonchli saqlaw ushın tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek:
- kompyuterdi zamanagóy antivirus programmalar menen táminlash;
- disketalarni ichlatishdan udin mudamı virusqa xorchi tekshirish;
- qımbatlı informaciyalardıń nusqasın mudamı arxiv fayl kórinishhida saqlaw.
Kompyuter viruslarına karshi gúrestiń tómendegi túrleri ámeldegi:
- viruslar kompyuterge kirip buzǵan fayllardı ózlar holiga qaytarıwshı programmalardıń bar ekenligi;
- kompyuterge parol' menen kirisiw, disk jurgiziwshilerdiń jabıq turıwı ;
- disklardı jazıwdan qorǵaw ;
- litsenzion programmalıq táminotlardan paydalanıw hám o'ǵirlangan programmalardı qollamaw ;
-kompyuterge kiritalayotgan programmalardıń viruslardıń bar ekenligin tekshirish;
- antivirus programmalarınan keń paydalanıw ;
-udayı tákirarlanatuǵın túrde kompyuterlerdi antivirus programmaları járdeminde viruslarǵa xorchi tekshirish.
Antivirus programmalarınan DrWeb, Adinf, AvP, vootCHK hám Norton Antivirus, Kaspersky Security sıyaqlılar keń foylalaniladi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. Aripov, T. Imomov Informatika. Óquv qóllanba Tashkent 2002
2. S. S Ǵulomov., hám R. X. Uimov F. Informaciya sistemaları hám texnologiyaları : Uiy oqıw jurtı tolabalari ushın dorslik. Akademikalıq S. S. Ǵulomovning ulıwma redaktorı astında -T.: «SHarq», 2000. 529 b.
3. Allanıń sıpatlarınıń biriov A. Informatika hám informaciya texnologiyaları.
Akademikalıq licey hám kásip - xunar kolledjleri ushın dorslik.- T.: Ózbekstan, 2002 y.
4. S. S. Q'osimov. Informaciya texnologiyaları. Óquv qóllanba T. 2006