«kompyuter injiniring»tálimbaǵdarı 2-kurs3001-21 toparstudenti Pirjanov Miyirbek

RADIO TO'LQINLAR
Radio tolqınlar bul, keńislik jaqtılıq tezliginde tarqalidigan elektromagnit terbelisleri bolıp tabıladı. Haqıyqatında, jaqtılıq da elektromagnit tolqınları qatlamına kiredi. SHuning ushın olar uqsas ayrıqshalıqlarǵa iye ( sawleleniw, sınıw, sóniw hám hk.). Elektromagnit terbelisleri generatorı islep shıǵarǵan radioto'lqinlar energeniyani keńislikke uzatadı. Olar elektr maydanınıń ózgeriwi áqibetinde payda boladı. Ótkizgishten ózgeriwshen elektr tokınıń aǵıwı yamasa keńislik arqalı ushqınlardıń ótiwi, yaǵnıy, izbe-iz júzimdiń impulslari qatarı buǵan mısal bóle aladı.
Elektromagnit nurlanıwı chastota, tolqın uzınlıǵı hám uzatılıp atırǵan energiya quwatı menen xarakterlenedi. Elektromagnit tolqınlarınıń chastotası tolqın nurlatgichida elektr tokınıń baǵdarı sekundına neshe ret ózgerayotganligini hám soǵan uyqas túrde keńisliktiń hár bir noqatında elektr yamasa magnit maydanı neshe ret ózgerayotganligini kórsetip turadı. Chastota Gersda olshenedi. Bul
birlik ullı nemis alımı Genrix Rudolf Gers húrmetine qoyılǵan. Bir Gers sekundına bir shayqalıwına teń. Bir megaGers bolsa sekundına bir million terbeliske teń birlik esaplanadi. Elektromagnit tolqınlarınıń háreketleniw tezligi jaqtılıq tezligine teń ekenligin bilgen túrde keńisliktiń eki noqatı arasındaǵı aralıqtı anıqlaw múmkin. Bul jaǵdayda keńislik noqatlarındaǵı elektr (yamasa magnit ) maydanı birdey fazada bolıwı kerek. Bul aralıq tolqın uzınlıǵı dep ataladı. Tolqın uzınlıǵı (metrde) tómendegi formula arqalı xisoblab shıǵıladı : φ = 299, 7 φ= 300
Bul jerde φ - elektromagnit nurlanıw chastotası (MGsda olshenedi). Formuladan, mısalı, 1 MGs chastotalı tolqın shama menen 300 metrge teń ekenligi kórinip turıptı. Chastotanıń artpaqtası menen tolqındıń uzınlıǵı kishreyedi. Chastotanıń tómenlewi menen kerisinshe boladı. Tómende biz tolqın uzınlıǵın biliw ushın radiotizim ushın antenna tańlawda zárúrli áhmiyetke iye ekenligine isenim payda etemiz. Sebebi antennaning uzınlıǵı tolqın uzınlıǵına tikkeley baylanıslı. Elektromagnit tolqınlar hawa hám kosmik keńislik (vakuum ) arqalı erkin ótip ketedi. Egerde tolqındıń jolında metall ótkizgish, antenna yamasa basqa ótkeriwshi dene ushrassa, tolqınlar oǵan óz energiyasın beredi hám usınıń menen birge
bul denede ózgeriwshen elektr tokı payda boladı. Lekin tolqındıń pútkil energiyası ótkizgishde yutilmaydi. Onıń bir bólegi sırtından qaytadı. Haqıyqatında, elektromagnit tolqınlarınan radiolokasiyada paydalanıw naǵız ózinga tiykarlanǵan. Elektromagnitr tolqınlarınıń taǵı bir paydalı ózgesheligi sonnan ibarat (tap basqa tolqınlar sıyaqlı ), olar jolında dus kelgen denelerdi aylanıp oǵada aladı.
Biraq aylanıp ótiw hádiysesi deneniń ólshemleri elektromagnit tolqınınıń uzınlıǵına teń yamasa odan kishi bolǵanda júzege keledi. Mısalı, samolyottı anıqlaw ushın lokatorning radioto'lqin uzınlıǵı samolyottıń geometriyalıqo'lchamlaridan kishi bolıwı kerek (keminde 10 m.). Egerde dene tolqın uzınlıǵıdag úlken bolsa, ol tolqındı qaytarıwı múmkin. Lekin bunday bolmawi
da múmkin. AQSHda islep shıǵılǵan “Stealth” samolyotın eske alın. Elektromagnit tolqınlarınıń energiyası generator (nurlantirgich) dıń quwatına hám oǵan deyin bolǵan aralıqqa baylanıslı. Bul ilimiy tilde tómendegishe ańlatıladı : birlik sırtdan ótip atırǵan energiya aǵımı nurlanıw quwatına tuwrı
proporsional hám derekge shekem bolǵan aralıqtıń kvadratına teris proporsional bolıp tabıladı. Bul, baylanıs uzaqlıǵı uzatqıshdıń quwatına, odan da kóbirek dárejede oǵan deyin bolǵan aralıqqa baylanıslı, degeni.
Mısalı, Quyash tárepinen Jerge uzatılıp atırǵan elektromagnit nurlanıw energiyasınıń aǵımı 1 kvadrat metrge 1 kilovattni quraydı. Programmalar uzatatuǵın orta tolqınlar daǵı radiostansiyaning quwatı bolsa 1 kvadrat metrge 1 vatitning mıń, xatto milliondag bir úlesin quraydı.
Biz qashannan berli elektromagnit tolqınlardıń tiykarǵı qásiyetlerin, olardan radioda paydalanıw hám radio tolqınlarınıń qáliplesiwin kórip shıqtıq. Endi radio tolqınlarınıń túrleri hám olardıń tarqalıwı menen tanısaylik. Jer maydanınıń forması hám fizikalıq qásiyetleri, sonıń menen birge atmosfera jaǵdayı radioto'lqinlarning tarqalıwina kúshli tásir etedi. Atmosferanıń joqarı bólegindegi ionlanǵan gaz qatlamları Er júzesinen 100-300 km biyiklikte radioto'lqinlar tarqalıwina úlken tásir kórsetip atır. Bul qatlamlarǵa ionosfera dep ataladı. Joqarı atmosferanı hawa ionlashi quyashdan kelip shıǵıs elektromagnit nurlanıw hám olkáraınan shıǵarılǵan zaryadlanǵan bólekler aǵımı sebepli júzege keledi. Elektr tokın ótkeriwde ionosfera ápiwayı metall plastinka sıyaqlı tolqın uzınlıǵı 10 m bolǵan radioto'lqinlarni sáwlelendiredi. Biraq ionosferaning radio tolqınların sáwlelendiriw hám alıw qábileti kún hám mawsim waqtına qaray sezilerli dárejede parıq etedi. Jer maydanında jaylasqan aralıqtan turıp tuwrıdan-tuwrı kórinbeytuǵın noqatlar arasındaǵı turaqlı radio baylanısı tolqınlardıń ionosferadan túsiwi hám radioto'lqinlarning jer maydanın toltırıp qatıp qalıw qábileti sebepli múmkin. Bul konvert qanshellilik kúshli bolsa, tolqın uzınlıǵı sonsha uzaq boladı. Usınıń sebepinen, Er tolqınları tárepinen zarf etilgenligi sebepli úlken aralıqlarda radio baylanısı tek 100 m den asatuǵın tolqın uzınlıǵında bolıwı múmkin. Qısqa tolqınlar (tolqın uzınlıǵı aralıǵı 10 nan 100 m ge shekem ) úlken aralıqlarǵa tek ionosfera hám Jer maydanınıń kóp ret sawleleniwi sebepli cho'ziladi. Qısqa tolqınlar járdeminde Jerdegi radio stanciyalar arasındaǵı hár qanday aralıqta radio baylanıstı ámelge asırıw múmkin. Radio tolqınlarınan paydalanǵan halda ob'ektlerdiń anıqlanıwı hám anıq jaylasıwı dep ataladı radar tárepinen. Radar ornatıw - radar (yamasa radar) - uzatıwshı hám qabıl etiwshi bólimlerden ibarat. Radarda joqarı chastotalı elektr terbelisleri qollanıladı. Kúshli mikroto'lqinli generator júdá baǵıtlanǵan tolqın shıǵaratuǵın antennaga jalǵanǵan. Nurlanıwdıń keskin baǵdarı tolqınlardıń qosılıwı nátiyjesinde alınadı. Antenna sonday dúzilgenki, hár bir vibrator jibergen tolqınlar, qosılganida, bir-birin tek málim bir jóneliste kúshaytadı. Qalǵan jónelislerde tolqınlar qosılǵanda, olardıń tolıq yamasa bólekan biykar etiliwi júz boladı. Kórsetilgen tolqın birdey nurlantiruvchi yamasa basqa jóneltirilgen qabıl etiwshi antennani ustap turadı. Nıshanǵa shekem bolǵan aralıqtı anıqlaw ushın pulsatsiyalanuvchi nurlanıw rejimi qollanıladı. Transmitter qısqa impulslar menen tolqınlardı shıǵaradı. Hár bir pulsning dawam etiw waqti sekundınıń millionnan úsh bólegin quraydı hám pulslar arasındaǵı interval shama menen 1000 teńdey úlken. Toqtap qalıw waqtında sáwlelendirilgen tolqınlar qabıl etiledi. Aralıqtı anıqlaw radio tolqınlarınıń maqsetke hám keyin basıp qaray háreketleniwiniń ulıwma waqtın ólshew arqalı ámelge asıriladı. Atmosferada bolǵan radioto'lqinlar tezligi derlik turaqlı bolǵanlıǵı sebepli, RJiberilgen hám sáwlelendirilgen signallardı katod nurları trubkasi járdeminde bekkemlew. Radio tolqınları tekǵana dawıstı uzatıw ushın, bálki suwretti uzatıw (televizor ) ushın da isletiledi. Suwretlerdi aralıqtan uzatıw principi tómendegishe. Etkazish stanciyasında suwret elektr signallarınıń izbe-izligine aylantırıladı. Bul signallar keyinirek joqarı chastotalı generator tárepinen islep shıǵarılǵan terbelislerdi modulyatsiya etedi. Modulyatsiyalanǵan elektromagnit tolqın uzaq aralıqlarǵa maǵlıwmat uzatadı. Qabıllaǵısh teris transformaciyanı ámelge asıradı. Joqarı chastotalı modulyatsiyalanǵan salınımlar anıqlanadı hám alınǵan signal kórinetuǵın suwretke aylanadı. Háreketti uzatıw ushın olar kino principinen paydalanadılar : háreketleniwshi ob'ekttiń (ramkalar ) bir az ayrıqsha suwretleri sekundına o'nlab ret (biziń televizorımızda 50 ret) uzatıladı. Kadrdıń suwreti vakuumlı elektron naycha - ikonoskop járdeminde bir qatar elektr signallarına aylantırıladı. Ikonoskopdan tısqarı, basqa uzatıw úskeneleri bar. Ikonoskopning ishinde optikalıq sistema járdeminde ob'ekt suwreti proektsiyalangan mozaik ekran bar. Mozaikaning hár bir kletkası zaryadlanǵan jáne onıń zaryadı kletka daǵı jaqtılıq hádiysesiniń intensivligine baylanıslı. Elektron zaryad tárepinen jaratılǵan elektron nur kletkaǵa zarba bergende bul zaryad ózgeredi. Elektron nur barlıq elementlerge izbe-iz urıladı, aldın mozaikaning bir qatarı, keyininen basqa sızıq hám basqalar Rezistordagi házirgi quwat kletkanıń zaryadınıń qansha ózgeriwine baylanıslı. Sol sebepli, rezistor boylap kernew ramkanıń sızıqları boylap jaqtılıqtıń ózgeriwine proporcional túrde ózgeredi. Tap sol signal anıqlanǵannan keyin televizor qabıllaǵıshında alınadı. Ol vakuum elektron naychasining ekranı daǵı kórinetuǵın suwretke aylantırıladı. Televiziyalıq radio signalları tek ultrashort (metr) tolqınlar diapazonında uzatılıwı múmkin. Elektromagnit maydan bul elektr hám magnit zaryadlar nátiyjesinde payda bolǵan maydan. Alternativ elektr hám magnit maydanlar bir-birinen ǵárezsiz halda ámeldegi bo'lolmaydi. Bir waqtıniń ózinde ózgeriwshen elektr maydanın jaratpay hám kerisinshe ózgeriwshen magnit maydandı jaratıw múmkin emes. Kosmosda birden-bir elektromagnit maydandıń tarqalıwı elektromagnit tolqınlar járdeminde ámelge asıriladı. Elektromagnit tolqın - kosmosda tarqalatuǵın hám energiya alıp juretuǵın elektromagnit tolqınlar. Magnit indüksiyon (B) hám elektr maydan kúshiniń (E) vektorları óz-ara perpendikulyar hám tolqın tarqalıw baǵdarına perpendikulyar. elektromagnit tolqın kese. Eger qural bir hil bolsa hám tolqın X oǵı boylap tezlik menen tarqalsa, ol halda elektrdıń (E) hám magnit (B) strukturalıq bólimleri orta kernewdiń hár bir noqatında birdey aylanıw chastotası (ω) hám birdey fazada (tegislik tolqın teńlemesi) garmonik nızam ózgeredi:bul erda x - noqat koordinatası, hám t - waqıt, tolqın tezligi, múyesh tezligiB hám E vektorları hám X oǵı (elektromagnit tolqın tarqalatuǵın óz-araperpendikulyar. Sol sebepli elektromagnit tolqınlar kese bolıp tabıladı. vakuumdagielektromagnit tolqınlardıń tarqalıw tezligi jaqtılıq tezligine teń bul Maksvellning jaqtılıq elektromagnit teoriyasın jaratılıwması ushın tiykar bolıp xızmet etdi